Οι μεγαλοαστοί
Μάθημα κοινωνιολογίας από την γαλλίδα ερευνήτρια Monique Pinçon-Charlot προς χρήση των νεώτερων γενεών
Ολόκληρη η συνέντευξη της Monique Pinçon-Charlot στο σάιτ Mr Mondialisation (16.09.2019):
Πώς εξηγείτε ότι η κοινωνιολογία άφησε για πολύ καιρό στην άκρη την αστική τάξη; Ποιες είναι οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει ένας κοινωνιολόγος όταν επιλέγει την τάξη αυτή ως ερευνητικό του αντικείμενο στο πανεπιστημιακό του περιβάλλον;
Οι δυσκολίες είναι διαφόρων ειδών και δημιουργούν στο τέλος ένα σύστημα που μπλοκάρει εντελώς τη δυνατότητα εργασίας πάνω στην άρχουσα τάξη. Όταν, το 1986, ο Μισέλ κι εγώ αποφασίσαμε να εγκαινιάσουμε ένα είδος κοινωνιολογικής ερευνητικής λεωφόρου για την αστική τάξη, αισθανθήκαμε αμέσως μία έλλειψη ενθουσιασμού από την πλευρά του CNRS [το γαλλικό Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής 'Ερευνας - σ.σ.] όπως και των συναδέλφων μας ερευνητών. Ξαφνικά, δυσκολευτήκαμε πολύ να βρούμε χρηματοδότηση, οπότε χρειάστηκε να αντλήσουμε από τους μισθούς μας για να καλύψουμε το κόστος της πρώτης μας έρευνας.
Υπήρξε επίσης μία επικριτική υποδοχή των εργασιών μας στον ακαδημαϊκό χώρο, με προσωπικές μομφές, καθώς αμφισβητούσαν για παράδειγμα την επιστημονική μας συνέπεια. Αυτό μας εξέπληξε πολύ, γιατί ποτέ στο παρελθόν δεν είχαμε δεχτεί μία τέτοια κριτική. Σε γενικές γραμμές, η πολύ ψυχρή υποδοχή που μας επιφυλάχθηκε δείχνει ότι το θέμα είναι ευαίσθητο ακόμη και μέσα στον χώρο της κοινωνιολογίας.
Και η εν λόγω "αστική τάξη", πως υποδέχτηκε τη δουλειά σας;
Η αρχική υποδοχή από την αστική τάξη υπήρξε πραγματικά θαυμάσια. Μετά τη δημοσίευση του πρώτου μας βιβλίου, λάβαμε μια κλήση από ένα μέλος του Jockey Club που μας προσκαλούσε να συνεχίσουμε το έργο μας σε συνεργασία με την κοινωνική του τάξη, υπό την προϋπόθεση ότι δεν θα βάζαμε ψευδώνυμα. "Αγαπάμε τα οικογενειακά μας πατρώνυμα", μας είπαν. Αυτό σας δείχνει με τι ενθουσιασμό μας υποδέχτηκε η μεγάλη μπουρζουαζία. 'Εκτοτε δημιουργήθηκε ένα είδος άτυπης συνεργασίας μεταξύ των μελών αυτών της μπουρζουαζίας και εμάς, επιτρέποντάς μας να ανασκαλεύσουμε την κοινωνική αυτή τάξη από τα μέσα, κάτι που συνιστά έναν εξαιρετικό πλούτο για μας τους κοινωνιολόγους. Η συνεργασία αυτή σταμάτησε μετά τη δημοσίευση του Προέδρου των πλουσίων, όταν κατάλαβαν πως συνδέαμε τα διάφορα στοιχεία που είχαμε καταφέρει να συλλέξουμε κατά τη διάρκεια των ερευνών μας και την επικίνδυνη τροπή που θα μπορούσε να πάρει το έργο μας γι' αυτούς. Μόλις άρθηκε το υπηρεσιακό μας απόρρητο μετά τη συνταξιοδότησή μας, προεκτείναμε την έρευνά μας στον πολιτικό πεδίο. Από εκείνη τη στιγμή, φανήκαμε πολύ λιγότερο συμπαθητικοί στα μάτια τους. 'Ηταν επομένως πολύ φυσικό η συνεργασία μας να λάβει τέλος.
Αντιλαμβανόμαστε συχνά την αστική τάξη σαν μια κοινωνική τάξη όπου το χρήμα κατέχει κεντρική θέση. Τώρα, όπως γράφετε κι εσείς, διαπιστώνουμε ότι το χρηματιστικό κεφάλαιο δεν αρκεί για να μεταμορφώσει ένα άτομο σε αστό. Το πολιτιστικό κεφάλαιο και το συμβολικό κεφάλαιο παίζουν καθοριστικό ρόλο. Θα μπορούσατε να μας πείτε περισσότερα επ' αυτού;
Στηριζόμαστε εδώ στο έργο του Pierre Bourdieu και στην κοινωνιολογία του της κυριαρχίας. Είναι ο πρώτος που έδειξε ότι είναι μεν αναγκαία μια άνετη οικονομική κατάσταση, αλλά δεν είναι και επαρκής προϋπόθεση για να ανήκεις στην ελίτ, απαιτείται ένα κράμα διαφορετικών ειδών πλούτου. Χρειάζεται ένας κοινωνικός πλούτος, δηλαδή να διατηρείς σχέσεις, να ανήκεις σε κλειστές λέσχες, να παρέχεις υπηρεσίες στην τάξη σου ώστε να ελπίζεις σε μια ανταπόδοση. Αυτή είναι όλη η λογική της κοσμικής ζωής που επιτρέπει σε ένα άτομο να γίνεται δεκτό στην καλή κοινωνία. Πρέπει να αναζητάς πάντα την επαφή με διακεκριμένους εκπροσώπους του κόσμου της βιομηχανίας, του κόσμου του χρηματιστικού κεφαλαίου, των μέσων ενημέρωσης, της πολιτικής, της δικαιοσύνης. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι συνηθίζουν να δειπνούν μαζί επειδή ξέρουν ότι μέσω αυτής της κοινωνική επαφής θα μπορέσουν να προωθήσουν τη δική τους καριέρα. Ο καθένας είναι διαθέσιμος για τους άλλους για να προασπίσει τα συμφέροντα της τάξης του. 'Επειτα, υπάρχει και το πολιτιστικό κεφάλαιο. Ο κόσμος της μεγαλοαστικής τάξης είναι αυτός των συλλεκτών τέχνης, των οίκων δημοπρασιών, της όπερας, των εγκαινίων, των Grandes Écoles. Ο πολιτισμός παίζει μεγάλο ρόλο σε αυτό το χώρο, και όσο πιο ισχυρός είσαι, τόσο περισσότερο πρέπει να διαθέτεις μια κουλτούρα που να ανταποκρίνεται στο στάτους σου.
Κι έπειτα, υπάρχει και μία τελευταία μορφή πλούτου, η πιο σημαντική ίσως, που είναι ο συμβολικός πλούτος. Είναι αυτή που διακρίνει κανείς στη στάση του σώματος - υπάρχει μια εμφανέστατη διαφορά ανάμεσα στα κουρασμένα σώματα των κατοίκων των λαϊκών γειτονιών και στις κομψές και σμιλεμένες στάσεις των κατοίκων των καλών συνοικιών - ή στο γόητρο του οικογενειακού ονόματος. Είναι επίσης ένας πλούτος που σωρεύεται χάρη στην κατοχή, για παράδειγμα, ενός κάστρου που έχει χαρακτηριστεί ιστορικό μνημείο. Αυτή η τελευταία μορφή πλούτου είναι αναμφισβήτητα η πιο διαστροφική, επειδή είναι αυτή που επιτρέπει την αποδοχή της κυριαρχίας από αυτούς που την υφίστανται. Το καλά διατηρημένο σώμα ενός μεγαλοαστού τού δίνει την όψη ενός όντος διαφορετικής φύσης από τον κοινό θνητό, κάτι που τελικά δικαιώνει τη κυρίαρχη θέση του. Υπάρχει πραγματικά μια ευρέως διαδεδομένη ιδέα στη μεγαλοαστική τάξη ότι δεν είναι φτιαγμένοι όπως ο υπόλοιπος πληθυσμός, αισθάνονται μια απόλυτη και φυσική ανωτερότητα. Είναι τελικά η παλιά πεποίθηση του γαλάζιου αίματος, που ανακτήθηκε από την αριστοκρατία, και διαιωνίζεται ανά των αιώνων. Στο μυαλό τους, οι φυσικές αυτές ιδιότητες εξηγούν την επιτυχία τους, περισσότερο απ' ό, τι η αρχική κληρονομική τους κατάσταση.
Συσχετίζουμε συχνά την αστική τάξη με τον ατομικισμό. Ωστόσο, όπως μόλις επισημάνατε, η αλληλεγγύη είναι ένα βασικό χαρακτηριστικό αυτής της τάξης. Πώς εκφράζεται αυτή η αλληλεγγύη;
Είναι πραγματικά μία κοινωνική τάξη με την μαρξιστική έννοια του όρου. Είναι μια κοινωνική τάξη που έχει πλήρη επίγνωση του εαυτού της και των συμφερόντων της. Υπάρχει μία συνεχής επιλεκτική διαδικασία προσεταιρισμού, όπως για παράδειγμα στις ιδιωτικές λέσχες, όπου, όπως είπα και πριν, υψηλές προσωπικότητες σε τομείς που εκ πρώτοις δεν σχετίζονται - χρηματιστικό κεφάλαιο, πολιτική, δικαιοσύνη, μέσα ενημέρωσης - συναντιώνται και επιδιώκουν την προώθηση των συμφερόντων των μεν και των δε. Είναι επομένως ένα σύμπαν που αποτελείται από ποικίλα δίκτυα, δεν πρόκειται σε καμία περίπτωση για έναν ατομικιστικό κόσμο, τουναντίον. Εκεί έγκειται η δύναμη αυτής της τάξης, εργάζεται συνεχώς για τη διαιώνιση της κυρίαρχης θέσης της στον κοινωνικό χώρο.
Το τελευταίο σας βιβλίο, ο Πρόεδρος των υπερ-πλουσίων, ασχολείται ιδιαίτερα με τον Εμανουέλ Μακρόν. Σε ποιο βαθμό ανήκει ο ίδιος σε αυτή την κατηγορία των υπερ-πλουσίων;
Ο Emmanuel Macron προέρχεται από τη μεσαία τάξη της Amiens. Αλλά πρόκειται για κάποιον που πολύ γρήγορα κατανόησε τη λειτουργία της μεγαλοαστικής τάξης, εντοπίζοντας τους ανθρώπους που θα τον βοηθούσαν ενδεχομένως να ανέβει στην κοινωνική κλίμακα. Το γεγονός ότι πάντα προβάλει τη γιαγιά του, που ήταν μία μορφωμένη δασκάλα, είναι ένας τρόπος να ενισχύει το πολιτιστικό του κεφάλαιο απέναντι στην μεγαλοαστική τάξη. Το ειδύλλιό του με τη Brigitte Macron δεν είναι επίσης εντελώς ανιδιοτελές, διότι εν προκειμένω προέρχεται η ίδια από την επαρχιακή μεγαλοαστική τάξη, τους Trogneux, μια δυναστεία σοκολατοποιών. Μια οικογένεια με σημαντικό κοινωνικό και οικονομικό κεφάλαιο. Είχε, κατά τη γνώμη μου, τη διαίσθηση ότι η γυναίκα αυτή θα του έφερνε αυτό που χρειαζόταν για να πετύχει. Δεν λέω ότι είναι ένας καθαρός υπολογισμός, αλλά είναι μάλλον στοιχεία που βάρυναν στην ιστορία αγάπης τους. Στη συνέχεια, επέδειξε μεγάλη ικανότητα στο να συνάπτει σχέσεις εξελίσσοντας το κοινωνικό του κεφάλαιο. Αυτό ακριβώς το κοινωνικό κεφάλαιο τού επέτρεψε να ανέλθει στην εξουσία. Είδαμε γρήγορα πως τα μεγάλα μέσα ενημέρωσης τα οποία κατείχαν οι δισεκατομμυριούχοι φίλοι του ανέλαβαν να πλασάρουν μέσα σε λίγους μήνες το απίθανο storry-telling ένος υποτίθεται εκτός συστήματος υποψηφίου, ενώ αυτός ο ίδιος ήταν που είχε εποπτεύσει όλη την πολιτική της ζήτησης στην πενταετία του Ολλάντ. Δεν προήλθε επομένως από τη μεγαλοαστική τάξη, αλλά ήταν σε θέση να γίνει ο πιο αφοσιωμένος της εκπρόσωπος.
Και ποιά είναι συγκεκριμένα τα οφέλη που κέρδισε η μεγαλοαστική τάξη από την έλευση στην εξουσία του Εμανουέλ Μακρόν;
Υπήρξαν πολλοί εξαιρετικά γενναιόδωροι δωρητές που ενίσχυσαν την εκλογική εκστρατεία του κινήματος En Marche. Το λιγότερο που μπορούμε να πούμε είναι ότι η απόδοση της επένδυσης αποδείχτηκε πολύ συμφέρουσα. Μετατρέποντας για παράδειγμα, το ISF [φόρος αλληλεγγύης πάνω στην περιουσία -σ.σ.] σε φόρο ακίνητης περιουσίας, οι μεγάλες περιουσίες ωφελήθηκαν με πολύ σημαντικά κέρδη, καθώς γνωρίζουμε ότι το 97% της περιουσίας τους αποτελείται από χρηματοοικονομικά περιουσιακά στοιχεία. Επιπλέον, αυτή η τροποποιήση του ISF επρόκειτο να γίνει το 2019 και οι μεγάλες αυτές περιουσίες έκαναν ό,τι ήταν απαραίτητο για να ισχύσει η μεταρρύθμιση αυτή από τον Οκτώβρη του 2017. Δημιούργησε επίσης τον αναλογικό φόρο, έναν ενιαίο κατ 'αποκοπή φόρο πάνω στα εισόδηματα του κεφαλαίου. Κατάργησε με αυτόν τον τρόπο την προοδευτικότητα του φόρου για τους πλουσιότερους. Από εδώ και στο εξής, τα κεφαλαιακά εισόδηματα θα φορολογούνται με έναν κατ 'αποκοπήν συντελεστή κάτω από την πρώτη κατηγορία μισθών. Το κόστος αυτού του αναλογικού φόρου υπολογίζεται από ορισμένους σε περίπου 10 δισεκατομμύρια ευρώ για τον φορολογούμενο. Αυτά είναι μόνο δύο από τα πολλά παραδείγματα των μέτρων που πήρε ο Εμανουέλ Μακρόνα προς όφελος των πλουσιοτέρων.
Ο François Ruffin [βουλευτής του κινήματος La France Insoumise και σκηνοθέτης της ταινίας Merci patron που ρεζίλεψε τον Bernard Arnault (LVMH) - s.s.] ανέλυε στο σάιτ μας την πορεία των Κίτρινων Γιλέκων ως μία περίοδο επιτάχυνσης της ταξικής συνείδησης. Συμφωνείτε με την άποψή του;
Συμμερίζομαι πράγματι την ανάλυσή του. Εμείς, που συχνάζουμε πολύ στα ακτιβιστικά δίκτυα, τα πολύ θεσμοθετημένα, παρατηρούσαμε με λύπη μας μία συγκεκριμένη μορφή συλλογικής μαλθακότητας. Δεν πρόκειται για μομφή, εμείς οι ίδιοι, λόγω του υπηρεσιακού μας απορρήτου που υπαγόρευε η ιδιότητά μας ως ερευνητές του CNRS, δεν μπορούσαμε πραγματικά να είμαστε τόσο αιχμηροί όσο θα θέλαμε. Αυτό συμβαίνει μερικές φορές όταν προκύπτει το δίλημμα μεταξύ των πεποιθήσεών σου και των προσωπικών σου συμφερόντων. Η εισβολή, πάντως, των Κίτρινων Γιλέκων στο πεδίο της αμφισβήτησης, παρακάπτωντας όλα τα παραδοσιακά όργανα διαμαρτυρίας, υπήρξε πολύ ωφέλιμη. Πολύ γρήγορα, τους είδαμε να επιτίθενται στην αστική τάξη, στους τόπους εξουσίας. Καλλιεργήθηκαν πολύ πάνω στα θέματα της ολιγαρχίας, οι κυκλικοί κόμβοι λειτούργησαν σαν πραγματικά λαϊκά πανεπιστήμια και έγινε αισθητό ότι τα Κίτρινα Γιλέκα έχουν μεγάλη επιθυμία να κατανοήσουν τον κόσμο. Κατέλαβαν τις καλές συνοικίες και η αστική τάξη πραγματικά φοβήθηκε. Δεν έχουμε παρά να δούμε πώς το κίνημα καταπνίγηκε από τις αστυνομικές δυνάμεις. Είναι ένα σημάδι απώλειας ελέγχου και προσπάθειας να αναχαιτιστεί ο θυμός το συντομότερο δυνατό. Νομίζω ότι κάτι πραγμτικά καθοριστικό συνέβη εκείνη τη στιγμή. Όσοι προεξόφλησαν τον θάνατο του κινήματος ουσιαστικά δεν το κατάλαβαν. Νομίζω ότι θα ακούμε για Κίτρινα Γιλέκα για πολύ καιρό ακόμη.
Θα είχατε κάποιο μήνυμα για τους αναγνώστες του Mr Mondialisation;
Πρέπει όλοι μας να βρισκόμαστε σε συνεχή "ολιγαρχική επαγρύπνηση", παντού όπου ζούμε και εργαζόμαστε. Πρέπει να αμφισβητούμε ανεπιφύλακτα την εξουσία των πιο επιβλαβών καπιταλιστών και να τους αναγκάζουμε να βρίσκονται σε διαρκή επιφυλακή. Το να διαθέτουμε τον ελεύθερο χρόνο μας για βόλτες στις σικ συνοικίες βοηθάει να κατανοούμε την έκταση των ανισοτήτων. Να μην διστάζουμε, όπως έκαναν και τα "κίτρινα γιλέκα", να διαδηλώνουμε στις καλές συνοικίες, δεν απαγορεύεται! Ας παραμερίσουμε την κοινωνική ντροπαλοσύνη κι ας τολμήσουμε να εκφράσουμε το μεγάλο μας θυμό ενάντια σε όλα τα κακά του ατελείωτου πλουτισμού μερικών εις βάρος των περισσοτέρων.
Από τον T.B. για το Mr Mondialisation
Μτφ. Σ.Σ.
Βλέπε επίσης στο Αλμανάκ:
Monique Pinçon-Charlot: "Η κλιματική απορρύθμιση επιτείνει τις ανισότητες"
Ο αυτάρεσκος μικρόκοσμος των ισχυρών, ένα εθνογραφικό ντοκιμαντέρ (1985-1993) του Pierre Falardeau, κινηματογραφιστή από το Κεμπέκ.
