Angelus Novus.
Πρόοδος και καταστροφή στη σκέψη του Walter Benjamin
Θέση IX
[Walter Benjamin, Θέσεις για τη φιλοσοφία της ιστορίας]
Έτοιμη για το πέταγμα είναι η φτερούγα μου
θα ήθελα να γυρίσω πίσω
γιατί θα περέμενα χρόνος ζωντανός
αν είχα λιγότερη ευτυχία
Gershom Scholem, Ο χαιρετισμός του Αγγέλου
Υπάρχει ένας πίνακας του Klee με το όνομα Angelυs Novus. Απεικονίζει έναν άγγελο που μοιάζει να θέλει ν' απομακρυνθεί από το σημείο όπου στέκεται ακίνητος. Τα μάτια του είναι διάπλατα ανοιχτά, το στόμα του επίσης, και οι φτερούγες του απλωμένες. Αυτήν τη μορφή θα πρέπει αναγκαστικά να έχει ο άγγελος της ιστορίας. Το πρόσωπό του είναι στραμμένο προς το παρελθόν. Εκεί όπου εμείς βλέπουμε μια αλυσίδα γεγονότων, αυτός βλέπει μία και μοναδική καταστροφή, που συσσωρεύει αδιάκοπα ερείπια επί ερειπίων ριχνοντάς τα στα πόδια του. Θα ήθελε να παραμείνει για λίγο, να ξυπνήσει τους νεκρούς και να συγκεντρώσει τους ηττημένους. Αλλά μια θύελλα φυσάει από τον παράδεισο και πιάνεται στα φτερά του, τόσο δυνατή που ο άγγελος δεν μπορεί πια να τα κλείσει. Η θύελλα αυτή τον ωθεί αδιάκοπα προς το μέλλον στο οποίο στρέφει την πλάτη του, ενώ ο σωρός από τα ερείπια φθάνει μπροστά του ως τον ουρανό. Η θύελλα είναι ό, τι εμείς αποκαλούμε πρόοδο.
Ο Benjamin και ο αγγελός του
[παρουσίαση του βιβλίου του Gershom Sholem από τον καθηγητή φιλοσοφίας Xavier Papaïs]
(...) Είναι φανερό πως η ακουαρέλα Angelus Novus, που ο Klee ζωγράφισε το 1920 και την οποία ο Benjamin απέκτησε τον επόμενο χρόνο, ήταν ο μεγάλος θησαυρός του : κατά τη διάρκεια της τρικυμιώδους ζωής του, ο συγγραφέας την εμπιστεύτηκε σε στενούς φίλους του, συμπεριλαμβανομένου και του Scholem στο Μόναχο, πόλη στην οποία την είχε μόλις αγοράσει. Σε πιο σταθερές περιόδους, ο Benjamin φύλαγε τον πίνακα στο γραφείο του, σαν εικόνισμα. Στο τέλος, το 1940, προτού διαφύγει στην Ισπανία, έδωσε τον πίνακα μαζί με το αρχείο του στον Georges Bataille, ο οποίος τα έκρυψε όλα στο Παρίσι, σε μια γωνιά της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Μ' αυτόν τον τρόπο έφτασε και σ' εμάς: ο Adorno τον παρέλαβε μετά τον πόλεμο, και τώρα εκτίθεται στο Μουσείο της Ιερουσαλήμ.
Μια ακόμη μαρτυρία της εμμονικής λατρείας σ' αυτόν : το 1921, ο Benjamin σχεδίαζε ένα περιοδικό το οποίο θα δανειζόταν τον τίτλο του πίνακα. Σύμφωνα με τον Karl Kraus, το περιοδικό Angelus Novus στόχευε στο να αντιπαραβάλλει την κριτική σκέψη με την πιο άμεση επικαιρότητα. Εξού και ο "εφήμερος χαρακτήρας της", όπως έγραψε τότε ο Benjamin σ' ένα εισαγωγικό κείμενο : "αυτό είναι το σωστό τίμημα που απαιτεί η αναζήτηση της πραγματικής επικαιρότητας". "Κάτω από το σύμβολο του 'Αγγέλου, το περιοδικό έπρεπε να εκφράζει τη φιλοδοξία για μια τέτοια επικαιρότητα, τη μόνη αυθεντική". Πράγματι : "Σύμφωνα με έναν θρύλο του Ταλμούδ, οι ίδιοι οι άγγελοι, που ανανεώνονται, αμέτρητες φορές, κάθε στιγμή," δημιουργούνται για να υμνήσουν τον Θεο κι έπειτα εξαφανίζονται μέσα στην άβυσσο." Αυτή ήταν και η τύχη του περιοδικού, που ολοκλήρωσε την αποστολή του με τον πρώτο τόμο.
Ο Scholem ανατρέχει στις περιστάσεις κάτω από τις οποίες αγοράστηκε η ακουαρέλα. Για το σκοπό αυτό, στηρίζεται σε ένα μυστηριώδες αυτοβιογραφικό σημείωμα γραμμένο δεκατέσσερα χρόνια αργότερα, στις 12 και στις 13 Αυγούστου 1933 στην Ίμπιζα, σε μια στιγμή απόλυτης ένδειας, όπου ο άπατρις πλέον συγγραφέας επανεξετάζει τη ζωή του. Η σημείωση αυτή φέρει τον αινιγματικό τίτλο - Agiselaus Santander - που στην πραγματικότητα είναι ένα ακρωνύμιο για τον στασιαστή 'Αγγελο, "Der Angelus Satanas". Σε αυτές τις γραμμές, ο Benjamin εκμυστηρεύεται πώς ο Εωσφόρος επηρέασε σκληρά τη μοίρα του, "αυτός με τα σουβλερά νύχια και φτερά, κοφτερά σαν μαχαίρια."
Του είχε παίξει ένα άσχημο παιχνίδι. Εκμεταλλευόμενος τη γεννησή του κάτω από τον αστερισμό του Κρόνου, του πλανήτη "των παρακάμψεων και των καθυστερήσεων", έστειλε μια θηλυκή του ενσάρκωση στα χνάρια της αρσενικής του ενσάρκωσης μέσα από τον πιο μακρινό και θλιβερό δρόμο, αν και οι δύο τους είχαν υπάρξει προηγουμένως - παρ' όλο που δεν γνωρίζονταν- πολύ κοντά η μία με την άλλη".
Το 1921, ο πίνακας του Klee εμφανίζεται για να δώσει μορφή σ' αυτόν τον ίλιγγο. Ο Benjamin τον αγόρασε σε μια στιγμή βαθιάς προσωπικής κρίσης. Μιας "καταστροφικής κρίσης", σύμφωνα με τον Scholem, "της οποίας οι συνέπειες θα διαρκέσουν όλη του τη ζωή". Συνέβη στο τέλος μιας επτάχρονης περιόδου (1914-1921), που ο Benjamin θα περιγράψει αργότερα στο σημείωμά του της Ίμπιζα, ως μια "καταστροφική απόκλιση". Ακόμη και πριν από το γάμο του, το 1917, μια μακρά περιπλάνηση υποτίθεται πως τον είχε απομακρύνει από έναν πρωτόπλαστο έρωτα, που έμεινε τότε ημιτελές και εκτός του γήινου χρόνου. Το 1921, μετά από επτά χρόνια, αυτή η νεκρή αγάπη επανήλθε ως το "πραγματικό κέντρο του πεπρωμένου του." Η επιστροφή αυτή διέλυσε τον γάμο του, χωρίς άλλη διαφυγή στη γη.
"Στον τομέα της αλληγορικής διαίσθησης, η εικόμα είναι θραύσμα, συντρίμμια." Ο Benjamin απέκτησε τον πίνακα κάτω από τη λάμψη της επιστροφής αυτής. Αντιπροσώπευε τα ερείπια του γήινου χρόνου, τη γνώση της καταρακωμένης ζωής. 'Οσο για τον ίδιον, ήταν σαν να στόχευε σε μία αναστημένη ζωή μέσα από τη σκέψη (...).
[Βλ. SCÉRÉN, Cahiers philosophiques, cndp.fr]
Πρόοδος και καταστροφή, η θεώρηση της ιστορίας του Walter Benjamin
από τον Michael Löwy
(...) Η πεσιμιστική φιλοσοφία της ιστορίας του Benjamin εκφράζεται με τον πιο έντονο τρόπο στην θεώρηση του ευρωπαϊκού μέλλοντος : "Απαισιοδοξία σε όλη της τη διάσταση. Ναι, σίγουρα, και απόλυτα. Δυσπιστία ως προς τη μοίρα της λογοτεχνίας, δυσπιστία ως προς τη μοίρα της ελευθερίας, δυσπιστία ως προς τη μοίρα του ευρωπαίου ανθρώπου, αλλά κυρίως τρεις φορές δυσπιστία απέναντι σε κάθε συμβιβασμό : μεταξύ των τάξεων, μεταξύ των λαών, μεταξύ των ατόμων. Και απέραντη εμπιστοσύνη μόνο απέναντι στην I.G. Farben και την ειρηνική τελειοποίηση της Luftwaffe."
Η κριτική αυτή θεώρηση επιτρέπει στον Benjamin να διαβλέψει - διαισθητικά αλλά και με μία περίεργη οξυδέρκεια - τις καταστροφές που έμελλε να γνωρίσει η Ευρώπη, οι οποίες και συνοψίζονται περίφημα στην ειρωνική του πρόταση περί "απέραντης εμπιστοσύνης". Φυσικά, ούτε κι αυτός ο ίδιος, ο πιο απαισιόδοξος όλων, δεν μπορούσε να προβλέψει τις καταστροφές που θα προκαλούσε η Luftwaffe στις ευρωπαϊκες πόλεις και τους πολίτες της. Κι ακόμη περισσότερο δεν μπορούσε να προβλέψει πως η I.G. Farben, μόλις δώδεκα χρόνια αργότερα, θα κατασκεύαζε το αέριο Zyk-lon B για τον "εξορθολογισμό" της γενοκτονίας, και πως τα εργοστασιά της θα χρησιμοποιούσαν κατά εκατοντάδες χιλιάδες το εργατικό δυναμικό των στρατοπέδων συγκέντρωσης. Ωστόσο, μόνος ανάμεσα στους μαρξιστές στοχαστές και ηγέτες εκείνης της εποχής, ο Benjamin είχε την προαίσθηση της τερατώδους καταστροφής που μπορούσε να γεννήσει μέσα στην κρίση του ο βιομηχανικός/αστικός πολιτισμός.
Ο Benjamin θα αναπτύξει την θεωρησή του της ιστορίας κυρίως στο Βιβλίο των Παρισινών Στοών και σε διάφορα κείμενα της περιόδου 1936-40, διαχωρίζοντας τη θέση του με όλο και πιο ριζικό τρόπο από τις "ψευδαιθήσεις της προόδου" που κυριαρχούσαν στη γερμανική και ευρωπαϊκή αριστερή σκέψη. Σ' ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε το 1937 στην περίφημη Zeitschrift für Sozialforschung, την επιθεώρηση της Σχολής της Φρανκφούρτης (εξόριστης ήδη στις ΗΠΑ), και που αφιερώνεται στον ιστορικό και συλλέκτη Eduard Fuchs, καταφέρεται ενάντια στο σοσιαλδημοκρατικό μαρξισμό, μείγμα θετικισμού, δαρβινιστικού εξελικτισμού και λατρείας της προόδου. "Μπορούσε να δει στην εξέλιξη της τεχνολογίας μόνο την πρόοδο των φυσικών επιστημών και όχι την κοινωνική οπισθοδρόμηση (...) Οι ενέργειες που αναπτύσσει η τεχνολογία πέρα απ' αυτό το όριο είναι καταστρεπτικές. Θέτουν στην πρώτη γραμμή την τεχνική του πολέμου και την προετοιμασία της από τον Τύπο".
Ο σκοπός του Benjamin είναι να διευρύνει, δινοντάς της μια πιο ριζοσπαστική κατεύθυνση, την αντίθεση ανάμεσα στο μαρξισμό και τις αστικές φιλοσοφίες της ιστορίας, να κάνει πιο αιχμηρό το επαναστατικό του δυναμικό και να ανυψώσει το κριτικό του περιεχόμενο. Σ' αυτό το πνεύμα ορίζει με κατηγορηματικό τρόπο τη φιλοδοξία των Παρισινών Στοών. : "Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι επιδιώξαμε μεθοδολογικά σαν σκοπό της εργασίας αυτής τη δυνατότητα ενός ιστορικού υλισμού που θα ακύρωνε (annihiliert) μέσα του την ιδέα της προόδου. Γιατί μέσα από την αντιθεσή του στα συνήθη θέσφατα της αστικής σκέψης βρίσκει ο ιστορικός υλισμός τις πηγές του."
'Ενα τέτοιο πρόγραμμα δεν συνιστούσε έναν οποιοδήποτε "αναθεωρητισμό", αλλά κυρίως, όπως ο Karl Korsch είχε επιχειρήσει να το πράξει στο δικό του βιβλίο - μία από τις κύριες αναφορές του Benjamin – μία επιστροφή στον ίδιο τον Marx. Ο Benjamin είχε συνείδηση πως η ανάγνωση αυτή του μαρξισμού είχε τις ρίζες της στη ρομαντική κριτική του βιομηχανικού πολιτισμού, αλλά ήταν πεπεισμένος πως και ο ίδιος ο Μαρξ είχε βρει την εμπνευσή του σ' αυτήν την πηγή. Γι' αυτήν την ετερόδοξη ερμηνεία της καταγωγής του μαρξισμού, στηρίχθηκε στο Karl Marx (1938) του Korsch: "Πολύ σωστά, και θυμιζοντάς μας τον Maistre και τον Bonald, ο Korsch λέει τούτο : 'Ετσι, στη θεωρία του σύγχρονου εργατικού κινήματος, υπάρχει επίσης ένα μέρος της "απογοήτευσης", που μετά τη μεγάλη Γαλλική Επανάσταση κυρήχτηκε από τους πρώτους θεωρητικούς της αντεπανάστασης, και στη συνέχεια από τους γερμανούς ρομαντικούς, και η οποία, χάρη στον Hegel, επηρέασε βαθιά και τον Marx."
Η πιο εκπληκτική και ριζοσπαστική θεώρηση της νέας φιλοσοφίας της ιστορίας - μαρξιστικής και μεσσιανικής - του Walter Benjamin βρίσκεται αναμφίβολα στις Θέσεις για την έννοια της ιστορίας του 1940, ένα από τα σπουδαιότερα κείμενα της επαναστατικής σκέψης μετά από τις Θέσεις για τον Feuerbach του 1845. Η ουσιαστική απαίτηση του Benjamin είναι να γραφτεί η ιστορία από την ανάποδη, δηλαδή από την άποψη των ηττημένων - ενάντια στην κομφορμιστική παράδοση του γερμανικού ιστορικισμού, του οποίου οι οπαδοί "συνηγορούν πάντα υπέρ του νικητή" (Θέση VII) (...).
[Michael Löwy in Historein, Volume IV]
Μετάφραση κειμένων από τα γαλλικά : Σ.Σ.
