Αριστερή μελαγχολία (2)
ένα δεύτερο απόσπασμα από το βιβλίο του
Enzo Traverso
Η "Τέταρτη Τάξη" [ο πίνακας του Giuseppe Pellizza da Volpedo, βλ. Αλμανάκ 31.03.2017] είναι μια τέλεια εικαστική απεικόνιση της σοσιαλιστικής στρατηγικής που περιέγραφε ο Φρίντριχ 'Ενγκελς λίγο πριν το θανατό του στην περίφημη όσο και αμφιλεγόμενη εισαγωγή του στην επανέκδοση του δοκιμίου του Μαρξ Οι ταξικοί αγώνες στη Γαλλία (1895). 'Εχοντας αρχικά υπογραμμίσει μια μετατόπιση του κέντρου βάρους του ευρωπαϊκού σοσιαλιστικού κινήματος από τη Γαλλία -ο τόπος των επαναστάσεων του 19ου αι.- στη Γερμανία, τη χώρα όπου η σοσιαλδημοκρατία είχε πετύχει μία εντυπωσιακή εκλογική άνοδο (από τις 100.000 ψήφους το 1871 στα δύο εκατομμύρια το 1890), ο 'Ενγκελς σημείωνε ένα ριζικά διαφορετικό στρατηγικό επαναπροσανατολισμό. Ο καιρός των οδομαχιών και των οδοφραγμάτων είχε παρέλθει. Η "εξέγερση σε παλιό στυλ" είχε χάσει το νοημά της μπροστά στον "ολοένα αυξανόμενο διεθνή στρατό των σοσιαλιστών που κέρδιζε καθημερινά σε αριθμό, σε οργάνωση, σε πειθαρχία, σε οξυδέρκεια, έχοντας βέβαιη τη νίκη". Ο σοσιαλισμός ήταν αναπόφευκτος, και κάθε προσπάθεια για να επισπευθεί η ελευσή του ήταν ανώφελη, αν όχι επικίνδυνη. "Ακόμη κι αν ο ισχυρός αυτός στρατός του προλεταριάτου δεν είχε ακόμη πετύχει το στόχο του, όντας αναγκασμένος να διεξάγει ένα σκληρό αγώνα και να προχωρά αργά από θέση σε θέση επειδή η νίκη δεν επρόκειτο να του δοθεί με τη μία, έχει αποδειχτεί διαπαντός πως ήταν αδύνατο να κατακτηθεί ο κοινωνικός μετασχηματισμός με έναν απλό αιφνιδιασμό". Για τον ίδιον, η αργή αλλά αναπότρεπτη ανάπτυξη της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας θα επιτυγχανόταν με "τον ήσυχο τρόπο μιας φυσικής διαδικασίας".
Εκ των υστέρων, οι επαναστάσεις του 19ου αι. έπαιρναν μία "μπλανκιστική" γεύση, ενώ η κριτική αυτή της εξεγερτικής μεθόδου έφερνε σε αντιδιαστολή δύο ιστορικές χρονικότητες: από τη μια, την εκρηκτική και κεραυνοβόλα επανάσταση, κι από την άλλη, την εξελικτική αλλαγή, πολύ πιο αργή, ομοιογενή, χωρίς λάμψη, αλλά κι αναπότρεπτη. Υπήρχε εδώ, in nuce, η διαλεκτική που ο Γκράμσι ανέλαβε να θεωρητικοποιήσει αργότερα ανάμεσα στον "πόλεμο κινήσεων" και τον "πόλεμο θέσεων". Σύμφωνα με τον 'Ενγκελς, το μέλλον του σοσιαλισμού ανήκε στον δεύτερο, και κατά συνέπεια η ανάμνηση των οδοφραγμάτων γινόταν ένα εμπόδιο που κινδύνευε να παρεμβληθεί και να διακόψει αυτήν τη σταδιακή, αλλά σίγουρη, άνοδο. Ξαφνικά, οι επαναστάσεις του 19ου αι. είχαν γίνει, όπως και η τρομοκρατία για του ρώσους σοσιαλδημοκράτες, "μία έκφραση πολιτικής ανυπομονησίας", ένα σύνολο αγώνων που "προέτρεχαν", επειδή δεν άφηναν χρόνο στις κατακτήσεις για να εδραιωθούν.
Ο Μεγάλος Πόλεμος διέκοψε απότομα τη γραμμική και εξελικτική συνέχεια του 19ου αι., ενώ η επαναστατική δράση, με την κεραυνοβόλα και σαρωτική της χρονικότητα, επανεμφανίστηκε το 1917. Η επιτάχυνση όμως αυτή δεν έθεσε υπό αμφισβήτηση την πορεία της ιστορίας. Η ταχύτητα ήταν αυτή που άλλαξε, όχι η κατεύθυνση, ούτε η τελική έκβαση. Η ουτοπική θεώρηση του σοσιαλισμού κέρδισε μάλιστα έδαφος. Μετά την Οκτωβριανή επανάσταση, η ουτοπία έπαψε να είναι η αφηρημένη απεικόνιση μιας απελευθερωμένης κοινωνίας που προέβαλλε τον εαυτό της σε ένα άγνωστο και μακρινό μέλλον, για να γίνει πλέον το αχαλίνωτο φαντασιακό ενός κόσμου που έπρεπε να οικοδομηθεί στο παρόν. Το 1919, εν μέσω εμφυλίου πολέμου στη Ρωσία και επαναστατικών εξεγέρσεων στην Κεντρική Ευρώπη, ο Βλαντιμίρ Τάτλιν οραματιζόταν το Μνημείο του για την 3η Διεθνή.
Αντλώντας την εμπνευσή του από το μύθο του πύργου της Βαβέλ, το έργο του αναφέρεται στον κονστρουκτιβισμό. Επινοήθηκε σαν ένα μνημείο -που δεν υλοποιήθηκε πέρα από τη μακέτα του- το οποίο δεν έπρεπε μόνο να το θαυμάζουν, αλλά και να το χρησιμοποιούν, ώστε να αποδειχτεί πως η τέχνη είναι ένα αναγκαίο εργαλείο για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Σκοπός δεν ήταν να δημιουργηθεί ένα σύμβολο, αλλά να φανεί πρακτικά πως ο νέος κόσμος μπορούσε να αναδυθεί μέσα από μια σύζευξη της αισθητικής με την πολιτική. "Απόλυτα αντι-μνημειακό", το αρχιτεκτονικό αυτό εγχείρημα διέφερε ριζικά από όλα τα προγενέστερα. Δεν είχε τίποτα το κοινό με την κάθετη γραμμή του πύργου του 'Αϊφελ που ήταν ένας σκέτος ύμνος στη βιομηχανική νεωτερικότητα, ούτε με τον συμβατικό συμβολισμό του αγάλματος της Ελευθερίας, αλλά ούτε και με τον πύργο της Εργασίας του Ωγκύστ Ροντέν που δεν πραγματοποιήθηκε κι αυτό ποτέ παρά μόνο σε μορφή μακέτας για να παρουσιαστεί στη Διεθνή 'Εκθεση του 1900. Συμβαδίζοντας με το πνεύμα της 3ης Γαλλικής Δημοκρατίας, ο πύργος του Ροντέν εξιδανίκευε τις λυτρωτικές αρετές της εργασίας, εμφανίζοντας μία ανοδική σπείρα, από την εξαντλητική αγγαρεία των εργατών μέχρι τα έργα που δημιουργήθηκαν με τη βοήθεια της επιστήμης και της τεχνικής, φορείς μιας προόδου που τέθηκε κάτω από τον αστερισμό της πρόνοιας και της αμοιβόμενης θυσίας.
Ο Τάτλιν ξέκοψε με την παραδοσιακή αυτή αντίληψη της τέχνης και της κουλτούρας. Κατασκευασμένο από γυαλί κι ατσάλι, το "μνημείο" του θα ενσωμάτωνε σε μια ενιαία δομή τρία διαφορετικά στοιχεία που θα περιστρέφονταν γύρω από τον αξονά τους: έναν κύβο, μία πυραμίδα κι έναν κύλινδρο. Στη βάση του, ο κύβος θα στέγαζε την σοβιετική κυβέρνηση (Sovnarkom) και η περιστροφή του θα διαρκούσε ένα χρόνο. Η πυραμίδα θα υποδεχόταν την Κομμουνιστική Διεθνή (Komintern) και η περιστροφή της θα ολοκληρωνόταν μέσα σε ένα μήνα. Ο κύλινδρος, με καθημερινή περιστροφή, θα αποτελούσε την έδρα του προπαγανδιστικού της οργάνου, δημοσιευαρκετά ισχυρό για να φωτίζει τη νύχτα με επαναστατικά συνθήματα. Η σπείρα παρέπεμπε στην εξελικτική κίνηση της επιστήμης (και στην αρχική ιδέα της αστρονομικής περιστροφής), ενώ η πυραμίδα προσέδιδε στο οικοδόμημα τον κάθετο χαρακτήρα του, σαν ένα βέλος που εκτοξεύεται στο σύμπαν. Ο πύργος της Βαβέλ δεν συμβόλιζε πια τη σύγχυση των γλωσσών, αλλά μία νέα παγκόσμια κοινότητα που ξεκινούσε να κατακτήσει το μέλλον.
Πολλά άλλα έργα δημιουργήθηκαν σε παρόμοιο πνεύμα. Το 1921, ο Λένιν θέλησε να μετατρέψει τον οβελίσκο της Μόσχας, που είχε τοποθετηθεί στις παραμονές του πολέμου προς τιμήν της δυναστείας των Ρομανόφ, σε ένα μνημείο αφιερωμένο στους μεγάλους σοσιαλιστές στοχαστές, και ειδικότερα στους ουτοπιστές σαν τον Καμπανέλα, τον Τόμας Μορ, τον Σαιν-Σιμόν και τον Φουριέ. Τον ίδιο χρόνο, ο Κονσταντίν Γιον ζωγράφιζε έναν πίνακα με τίτλο Ο Νέος Πλανήτης. Επρόκειτο για ένα είδος κοπερνικής επανάστασης που θα άλλαζε την οπτική μας για τον κόσμο, αν όχι ένα Big Bang που θα άλλαζε το ίδιο το σύμπαν.
Μτφ. Σ.Σ.
