"ΤΟ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟ μέρος της ανθρωπότητας, κάτα πάσα πιθανότητα, δεν θα χαθεί ποτέ, αλλά αντί να εξαφανιστεί θα μετακινείται από ηλιακό σε ηλιακό σύστημα έως ότου το καθένα από αυτά σβήσει. Μετά από πολλά εκατομμύρια έτη, θα συνεχίσουμε πιθανότατα να ζούμε κάτω από έναν 'Ηλιο, ο οποίος ακόμα δεν θα έχει καεί, αλλά θα βρίσκεται σε εμβρυϊκή κατάσταση, υπό μορφή νεφελώδους ουσίας, προορισμένη από την αιωνιότητα για υψηλότερους στόχους.
Αν έχουμε ήδη αποκτήσει την ικανότητα να πιστεύουμε στο άπειρο της ανθρωπότητας, τότε αυτό θα συμβεί μετά από μερικές χιλιάδες χρόνια, όταν οι γνώσεις και το μυαλό μας έχουν εξελιχθεί! Και τότε, δεν θα υπάρξει τέλος στη ζωή, ούτε τέλος στη διανόηση, ούτε στην τελειοποίηση της ανθρωπότητας. Η πρόοδός μας θα είναι αέναη. Αν τούτο επιτύχουμε, δεν θα υπάρχει αμφιβολία ότι θα επιτύχουμε και την αθανασία. Σε δεκάδες χιλιάδες χρόνια η ανθρωπότητα θα ταξιδέψει μπρος ένα άλλο σύμπαν, θα πετάει σε συσκευές κατασκευασμένες με τη βοήθεια της επιστήμης, θα ζει με τους πόρους της πανίσχυρης ενέργειας που εξάγεται από τον 'Ηλιο μας."
Κονσταντίν Τσιολκόφσκι, Εξερεύνηση του Διαστήματος με Χρήση Αντιδραστήρων (1911)
Από την έκθεση Utopia Revisited. Λογοτεχνία, Φιλοσοφία και Πολιτική στην τέχνη της Ρωσικής Πρωτοπορίας (15.06.2020 - 21.02.2021). MOMus-Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης - Συλλογή Κωστάκη. Στην ίδια έκθεση προβάλλεται και η ταινία Διαστημικό ταξίδι (1936) του ρώσου σκηνοθέτη Βασίλη Ζουραβλιόφ.
Космический рейс
Cosmic Voyage (1936)
Michael Atkinson
San Francisco Silent Film Festival 2014
Ο κινηματογράφος, με τα χρόνια, δεν έχει παραμείνει απλά μία τέχνη και μία διασκέδαση, αλλά έχει εξελιχθεί αποκτώντας μία πανοπλία με μοναδικές πολιτιστικές ιδιοτήτες - αιχμαλωτισμένος χρόνος, κοινές μνήμες, κοινωνικά τεκμήρια, επουλωμένη ιστορία κομμένη σε φέτες, κοινωνικοπολιτικές πραγματικότητες που ζυμώνονται μέσα σε νοσταλγικές ψευδαισθήσεις Το φάσμα των οργανικών δυνατοτήτων ζωντανεύει όταν παρακολουθεί κανείς το Cosmic Voyage του Vasili Zhuravlyov (1936), ένα πραγματικά αφανές βουβό σοβιετικό τεχνούργημα που φαίνεται να μην έχει αναφερθεί σε κανένα βιβλίο φιλμικής ιστορίας γνωστό στον αγγλόφωνο κόσμο. Δεν είναι απλά μια παρελθοντική σιωπή - είναι ένα όνειρο που ανακτάται από τη συλλογική συνείδηση που χάθηκε εδώ και καιρό, καθώς και ένας σημαντικός πρόδρομος πολλών επαναλαμβανόμενων μοτίβων των ταινιών επιστημονικής φαντασίας. Δεν είναι τυχαίο που το σχεδόν αβάσταχτα αλλόκοτο αηδόνι της πρώτο-διαστημικής εποχής του Zhuravlyov είναι η μόνη ταινία την οποία ο πρωτοπόρος πυραυλικός επιστήμονας Konstantin Tsiolkovsky συνέδραμε με τις τεχνικές του συμβουλές. (Η φουτουριστική διαστημική βάση της ιστορίας φέρει το όνομα Ινστιτούτο Tsiolkovsky Διαπλανητικής Επικοινωνίας). Πρωτοπόρος μηχανικός πυραύλων και φυσικός που μετατράπηκε σε είδωλο μετά τον θάνατό του (το 1935) από τη σοβιετική κουλτούρα, ο Tsiolkovsky μερίμνησε ώστε αστροναυτικά δεδομένα όπως η πρόσκρουση στην προσελήνωση και η παροχή οξυγόνου να είναι σημεία-κλειδιά για το σενάριο, καθιστώντας το την πρώτη ημι-ακριβή κινηματογραφική απεικόνιση των διαστημικών ταξιδιών (μπροστά με διάφορους τρόπους από την βρετανική εποποιία Things to Come που βασίστηκε στο έργο του HG Wells, και πραγματοποιήθηκε την ίδια χρονιά).
Ως πρωτογενές κείμενο, η ταινία είναι, φυσικά, αφελής, αλλά διέπεται κι από έναν αληθινό ενθουσιασμό για την περιπλάνηση, την εξερεύνηση του διαστήματος και τη σοβιετική υπερηφάνεια. Τα credits της ταινίας και ο πλήρης τίτλος της, Kosmicheskiy Reys: Fantasticheskaya Novella, υποδηλώνουν ρητά ότι η αφήγηση προσαρμόστηκε με βάση το ουτοπικό μυθιστόρημα του Tsiolkovsky του 1893 Στο φεγγάρι, αλλά είναι πιο ακριβές να σημειωθεί ότι η ιστορία απορρέει ή / και δανείζεται από την Γυναίκα στο Φεγγάρι (1929) του Fritz Lang, ακόμη και στο επίπεδο της ίντριγκας σχετικά με τους επιβαίνοντες στον πυραύλο, αλλά και με την τελική σύνθεση του πληρώματος (ένας γέρος επιστήμονας, μία ξανθιά, και ένας νεαρός λαθρεπιβάτης). Αλλά περίπου στο ένα τρίτο της διάρκειας της ταινίας του Lang, η παιχνιδιάρικη εκτόξευση του Zhuravlyov είναι μακράν η πιο ανάλαφρη, ως αποτέλεσμα της απόλυτης ονειροπόλησης του σοβιετικού κινηματογράφου (σε σχέση με τον μονολιθικό, καταθλιπτικό ηθικισμό της προ-ναζιστικής γερμανικής ταινίας) και του ρυθμού που δώθηκε.
Η οπτική ουσία της ταινίας είναι αξέχαστη, τόσο για την πρωτοτυπία της (ο σοβιετικός τρόπος με το μνημειακό καδράρισμα, τα ειδικά ηρωικά κοντινά πλάνα, δεν μοιάζει με καμία άλλη εθνική τάση και παρέμεινε ο ίδιος μέσα από τις ταινίες του Mikhail Kalatozov τη δεκαετία του '50 και του '60), όσο και γι' αυτό που την κάνει μαγευτική - ένα σχεδιαστικό οπλοστάσιο steam-punky που περιλαμβάνει διαγώνιες α λα Rodchenko, φουτουριστικό set design, γοητευτικά μινιατουρίστικα εφέ και stop-motion animation, που θυμίζει τον Ladislaw Starewicz, το The New Gulliver με τα εφέ του Fodor Krasne, ο οποίος έβαζε μικροσκοπικούς κινούμενους κοσμοναύτες να τρέχουν και να πηδούν, χωρίς να τους επηρεάζει η βαρύτητα, σε μια βραχώδη επιτραπέζια επιφάνεια της Σελήνης. (Τέτοιες εκπληκτικές στιγμές επιτρέπουν σε ταινίες σαν κι αυτές να ενσαρκώνουν πολύ καλύτερα τη φαντασία στο παιχνίδι των παιδιών- και μας υπενθυμίζουν ότι η "προσποίηση" είναι η πιο στοιχειώδης ουσία του κινηματογράφου. Σε μια αρχική σεκάνς που σε κάνει να κρατάς την αναπνοή σου, η κάμερα περνάει μέσα από ένα υπόστεγο γεμάτο πυραύλους και μικροσκοπικούς κινούμενους εργαζόμενους, καθιστώντας εκείνη τη στιγμή την ταινία ένα παιχνίδι όσο και μια ταινία). Στην πραγματικότητα, η παραγωγή του Cosmic Voyage ξεκίνησε μετά από αίτημα της Komsomol, της Κομμουνιστικής 'Ενωσης Νεολαίας της ΕΣΣΔ, για να φτιάχνονται περισσότερες ταινίες για παιδιά. Οι Σοβιετικοί νέοι δεν θα μπορούσαν παρά να είναι ενθουσιασμένοι με τον ξέφρενο, ζωηρό φανταστικό κόσμο που δημιουργήθηκε στο Cosmic Voyage· η πιο ξεκάθαρη ένδειξη για την επιτυχία της προβολής του μπροστά στο χαρούμενο πλήθος των ανηλίκων είναι οι αντίρρησεις των σοβιετικών λογοκριτών που διαμαρτυρήθηκαν για τα επιπόλαια "πηδηματάκια" των κινούμενων κοσμοναυτών στη Σελήνη και έσβησαν το όνομα του Krasne από τους τίτλους της ταινίας.
Τα χαριτωμένα στοιχεία αφθονούν - καμία ταινία δεν έχει χαρεί ποτέ τόσο πολύ το θέαμα της απουσίας βαρύτητας μέσα σε ένα διαστημόπλοιο, ακόμη κι αν τα καλώδια είναι παντελώς ορατά. Αυτό που βλέπουμε σήμερα να προσφέρεται απλόχερα στην ιστορία του Zhuravlyov με την πικάντικη εξερεύνηση και τον επακόλουθο αγώνα για επιβίωση και διάσωση στα σεληνιακά φαράγγια είναι το ευαίσθητο πνεύμα της σοβιετικής ελπίδας, η συγκινησιακή κουλτούρα, ο ενθουσιώδης ουτοπισμός. Το ιδιαίτερο προπαγανδιστικό πρόσωπο του έθνους, είτε πρόκειται για ταινίες είτε για ποίηση, για τέχνη ή για μουσική, φαινόταν πάντα στα πρόθυρα μιας συναισθηματικής κατάρρευσης, με την επιμονή στην ευγενή θυσία και το φυσικό μεγαλείο που καλύπτει μία εύθραυστη και σπαραξικάρδια υστερία. Οι σοβιετικές ταινίες γενικά, από τον Eisenstein έως το Chukrai, θα μπορούσαν να θεωρηθούν αφελή και ευάλωτα παιδιά, που γρήγορα κατακλύζονται από ένα αίσθημα δικαιοσύνης ή από οργή, αλλά τις περισσότερες φορές είναι τόσο γεμάτα με χαρούμενη αισιοδοξία και καταπνιγμένη θλίψη, συχνά και με τα δύο μαζί, που σε κάνουν να ανησυχείς για την υγεία της ασταθούς ψυχής τους. Τουλάχιστον, είναι εύκολο να συγκινείσαι τρομερά από τον γυμνό συναισθηματισμό των ταινιών, από την στιγμή ειδικά που δεν εκφράζει αναγκαστικά την αισθητική ενός κινηματογραφιστή, αλλά την οδυνηρή αγωνία μιας ολόκληρης χώρας και μια φαντασιωμένη έκσταση.
Το κλειδί για την ατμόσφαιρα του Cosmic Voyage είναι ο τρόπος με τον οποίο εκφράζει μια κοινωνία που πλήττεται από υποχρεωτική λάμψη, και επομένως χρειάζεται μια φανταστική απόδραση από την ψευδαίσθηση της επίσημης ζωής της. Οι Ρώσοι του 20ου αιώνα είχαν πάντα μια ειδική σχέση με την επιστημονική φαντασία, επειδή, στη Σοβιετική Ένωση, επιτρεπόταν ό, τι είχε να κάνει με την επιστημονική φαντασία - ιδεολογικές φαντασιώσεις προόδου, βελτίωσης, αυτονόμησης και τεχνολογικής δόξας. Στην ΕΣΣΔ, μία αφίσα για τρακτέρ γινόταν επιστημονική φαντασία. Με τη σειρά της, η καθαρή επιστημονική φαντασία, όπως το Cosmic Voyage, ήταν από τα πιο ευφορικά και φετιχιστικά κείμενα του είδους αυτού που εμφανίστηκαν σε οποιοδήποτε σημείο της Γης. Αυτό που προοριζόταν για μέγιστη προπαγάνδα εμφανίζεται τώρα - και ίσως ανιχνεύτεται στα μέσα του αιώνα και για τους γιγενείς - με τη μορφή ενός πυρετώδους ντελίριου παιδικής χαράς, που χτυπήθηκε βαθιά από μία χορδή διάχυτης ελεγιακής μελαγχολίας.
Σε κάθε περίπτωση, υπάρχουν αδιάσειστα στοιχεία που υποδηλώνουν ότι ο πληθυσμός της ΕΣΣΔ δεν ενστερνίστηκε τόσο πολύ την pulp προπαγάνδα των ταινιών όσο την ανέχτηκε ή και ίσως απόλαυσε ως μία απλή απατηλή απόδραση. Το Cosmic Voyage ήταν σαφώς πιο διασκεδαστικό από ό, τι πολιτικά εμπνευσμένο. Επίσης φτιαγμένο για να προσελκύσει μεγάλο κοινό - η ταινία έγινε βουβή το 1936 για να έχει μεγαλύτερη διείσδυση στις εξωτερικές δημοκρατίες, όπου ο ηχητικός εξοπλισμός προβολής αργούσε ακόμη να πάει- το Cosmic Voyage αποδείχθηκε πολύ ψυχαγωγικό για τις ανάγκες των σοβιετικών σχεδιαστών και αποσύρθηκε γρήγορα από τις κινηματογραφικές αίθουσες. Σήμερα, είναι ένα συγκινητικό μήνυμα που χάθηκε εδώ και δεκαετίες στο διάστημα, και το οποίο ξεχειλίζει από τα αναγκαία σοβιετικά όνειρα που γνωρίζουμε ότι ποτέ δεν έγιναν πραγματικότητα.
Michael Atkinson
Μτφ. Σ.Σ.
