Είναι η Στρουμφίτα υποταγμένη;
Léane Alestra
Art director and illustrator free-lance
Blog + podcast: Mécréantes
Mediapart, 17.11.2021
Το σύνδρομο της Στρουμφίτας... Άκουσα για πρώτη φορά γι' αυτή την έννοια όταν διάβασα το βιβλίο Le boys club της Martine Delvaux. Και... Εύρηκα!
Η Αμερικανίδα συγγραφέας και κριτικός Katha Pollitt ήταν εκείνη που επινόησε την έννοια του "συνδρόμου της Στρουμφίτας". Σε ένα άρθρο της στους New York Times το 1991, έγραψε: "Οι πρόσφατες τηλεοπτικές σειρές έχουν συχνά μόνο αρσενικούς χαρακτήρες, όπως ο Garfield, ή είναι οργανωμένες σύμφωνα με αυτό που αποκαλώ σύνδρομο της Στρουμφίτας: μια ομάδα φίλων, που συνοδεύονται από μία μόνο γυναίκα, συνήθως στερεοτυπικά προσδιορισμένη... Το μήνυμα είναι σαφές. Τα αγόρια είναι ο κανόνας, τα κορίτσια η παραλλαγή· τα αγόρια είναι κεντρικά, ενώ τα κορίτσια βρίσκονται στην περιφέρεια· τα αγόρια είναι άτομα, ενώ τα κορίτσια είναι στερεότυπα. Τα αγόρια καθορίζουν την ομάδα, την ιστορία της και τις αξίες της. Τα κορίτσια υπάρχουν μόνο μέσα από τη σχέση τους με τα αγόρια".
'Ολοι εναντίον μίας, μια εναντίον όλων
Εν ολίγοις, ενώ το κάθε Στρουμφάκι έχει τη δική του μοναδική υπόσταση και μια προσωπικότητα που έπλασε με τη φαντασία του ο σεναριογράφος (ο μάστορας, ο φαρσέρ, ο μουσικός, ο γυμνασμένος, ο λιχούδης, ο κοκέτης...), το θηλυκό αντίστοιχό του είναι η Στρουμφίτα. Όχι η "περιπετειώδης Στρουμφίτα" ή η "συγγραφέας Στρουμφίτα": η Στρουμφίτα, τελεία και παύλα. Το σύνδρομο αυτό παραπέμπει σε μια τάση υπερεκπροσώπησης των ανδρών στα πολιτιτιστικά έργα όπου ένα κορίτσι παρεμβάλλεται ως πρόσχημα ή μάλλον ως άλλοθι. Μέσα σε μια θάλασσα από άνδρες, της ανατίθεται μια αδύνατη αποστολή, να ενσαρκώσει, μόνη της, ένα τεράστιο συνονθύλευμα πραγμάτων που υποτίθεται ότι αντιπροσωπεύει ΤΗ γυναίκα.
Περίπου τα ίδια γράφει και η Marie Donzel στο blog της EVE: "Είναι η γυναίκα, και όχι απλώς μια γυναίκα ανάμεσα σε άλλες. Ταυτόχρονα αντικείμενο περιέργειας (Πόσο εξωτικό, αυτό το πλάσμα με φούστα! Τι δροσιά! Τι ομορφιά!), αλλά και ένα έτοιμο άλλοθι (Μα όχι, δεν είμαστε μόνο μεταξύ μας, κοιτάξτε, έχουμε μια γυναίκα, και μάλιστα είμαστε πολύ ευχαριστημένοι με αυτό!).
Τα απαραίτητα εχέγγυα
Αυτή η θέση όμως ανάμεσα στους κυρίους δεν οφείλεται στην τύχη. Για να γίνει δεκτή, η Στρουμφίτα θα πρέπει να πληρώσει στην είσοδο για τη θέση της. Και για να γίνει αυτό, πρέπει να δείξει με την υποταγή και την αφοσίωσή της ότι αξίζει να ενταχθεί στο boys club. Ταυτόχρονα, πρέπει να αποδείξει ότι δεν είναι καμιά άμυαλη και ότι έχει αρκετό χαρακτήρα για να κρατήσει το ενδιαφέρον της ομάδας. Στις πολιτιστικές αναπαραστάσεις, ο χαρακτήρας αυτός συχνά τονίζεται για τα πλεονεκτήματα που προσφέρει στην ομάδα των ανδρών: θα είναι η σύζυγος, η βοηθός, η θα προσμετράται ή αξία της ανάλογα με το σεξουαλικό ενδιαφέρον που θα προκαλεί.
Τη Στρουμφίτα την επινόησε αρχικά ο Γκαργκαμέλ, προκειμένου να σπείρει τη διχόνοια σε ένα ειρηνικό και ευτυχισμένο αντρικό χωριό, μέσω του τρομερού όπλου της αποπλάνησης... Ο μάγος την επεξεργάζεται χρησιμοποιώντας, μεταξύ άλλων, το μυαλό μιας καρδερίνας ανακατεμένο με ολίγα ψέματα, σκόνη από γλώσσα οχιάς, ενώ τοποθετεί και μια σκληρή πέτρα στη θέση της καρδιάς...
Όταν φτάνει στο χωριό, εκείνη αμφισβητεί την εξουσία του πατριάρχη (Παπα-Στρουμφ), τραγουδάει στο δρόμο και προσπαθεί να γοητεύσει τους κατοίκους του χωριού... Δυστυχώς, το εγχείρημα δεν πιάνει: τα ανθρωπάκια την κοροϊδεύουν, προσποιούνται ότι της προσφέρουν παγιδευμένα δώρα και δεν πάνε στα πικνίκ στα οποία τους προσκαλεί, καθώς όλοι τους έχουν καλύτερα πράγματα να κάνουν. Αλλά μετά από αυτή την αποτυχία, την πιάνει ξαφνικά μια αγάπη γι' αυτούς και ζητάει από τον Παπα-Στρουμφ να τη βοηθήσει να μπει στην ομάδα. Ο πατριάρχης δέχεται τελικά το αίτημά της, παρά τις διαμαρτυρίες των άλλων κατοίκων. Για να ενσωματωθεί, της προτείνει μια πλαστική επέμβαση... και ω θαύμα! Εμφανίζεται ξανθιά, με τακούνια, με μακριές βλεφαρίδες και μίνι φούστα. 'Εκτοτε, δεν θεωρείται πλέον απειλή για την ομάδα. Βγαίνει θριαμβεύτρια, την υποδέχονται στρουμφάκια που λιώνουν από πόθο και την γεμίζουν δώρα (μη παγιδευμένα αυτή τη φορά).
Αυτό το κόμικς, σχεδιασμένο να απευθύνεται στον περισσότερο κόσμο, βασίζεται λιγότερο ή περισσότερο συνειδητά στις υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις και, ως εκ τούτου, παραπέμπει σε κάποιες ιδέες. Οι θέσεις για τις γυναίκες στα boys clubs, που παρουσιάζονται ως ΤΟ ιδανικό μοντέλο φιλίας, είναι σπάνιες. Προκειμένου να γίνουν αποδεκτές, πρέπει να αποδείξουν ότι αξίζουν, υποτασσόμενες σε μισογυνικά πρότυπα και αγωνιζόμενες με νύχια και με δόντια για να διατηρήσουν τη θέση τους, την οποία εποφθαλμιούν τα άλλα κορίτσια.
Η ψευδαίσθηση του ταξικού αποστάτη
"Προτιμώ να βολτάρω με αγόρια, γιατί τα κορίτσια δημιουργούν πάντα προβλήματα", "είναι λιγότερο διασκεδαστικά", "θα ήταν καλύτερα να δούλευα με άντρες"... Όπως κι εγώ, ίσως έχετε ήδη ακούσει τέτοια λόγια, που λέγονται από γυναίκες, γύρω σας.
Πράγματι, όταν είσαι γυναίκα, μπορεί να το θεωρείς επιβράβευση να σε αναγνωρίζουν - ή να φαντάζεσαι ότι σε αναγνωρίζουν - μέσα σε μια ομάδα ανδρών. Μέσω της αποδοχής τους, νιώθεις διαφορετική και επομένως, σε μια υπο-ανάγνωση, ανώτερη από τα άλλα κορίτσια. Αλλά η θέση του γυναικείου ανταγωνισμού δεν εξηγεί τα πάντα. Μερικές φορές είναι μια ειλικρινής έκφραση της επιθυμίας να βρεθείς επιτέλους στο πλευρό των ισχυρών, των κυρίαρχων: να είσαι απλώς ίση με αυτούς.
Η Στρουμφίτα νομίζει ότι κερδίζει προνόμια προσπαθώντας να καθίσει στο τραπέζι των ανδρών. Στην πραγματικότητα, όμως, θα χάσει συστηματικά: αν αμφισβητήσει το πλαίσιο και τους κανόνες που ορίζονται και επιβάλλονται από αυτούς, θα αποκλειστεί από την ομάδα. Την ίδια διαπίστωση έκανε και η Louise Morel: "Όσο περισσότερο διεκδικούσα τη δύναμή μου, τόσο λιγότερο φαινόταν δυνατός ο διάλογος (...) Στο τέλος, το ίδιο αποτέλεσμα: η περιφρόνηση. Η αξία μου ήταν πάντα επισφαλής, η θέση μου κάθε στιγμή και με μια απλή λέξη ανακλητή και συχνά ανακλητή. Συνειδητοποίησα ότι αυτή τη θέση στο τραπέζι των ανδρών δεν θα την κέρδιζα ποτέ. Θα την ανέμιζαν μπροστά μου και θα εξαντλούσα τις δυνάμεις μου σε μάταιες προσπάθειες.
Η Στρουμφίτα, υπομένοντας και διαιωνίζοντας τον μισογυνισμό απέναντι στον εαυτό της όπως και απέναντι στα άλλα κορίτσια, συντηρεί κυρίως ένα μίσος για τον εαυτό της. Συχνά φυλακίζεται και δηλητηριάζεται από τις δυναμικές αυτές. Πόσες στρουμφίτες έχω δει να φθείρονται! Υπάρχουν αυτές που ανέχονται τη συνεχή σεξουαλική παρενόχληση από τους φίλους τους προκειμένου να ενταχθούν, επειδή "δεν πειράζει, απλώς κάνουμε πλάκα". Αυτές που καθαρίζουν μόνες τους μετά από το πάρτι "για να ευχαριστήσουν". Αυτές που υπερασπίζονται έναν βιαστή επειδή είναι μέλος της ομάδας. Αυτές που απογοητεύονται συνεχώς επειδή δεν προστατεύονται ή δεν υποστηρίζονται με τον ίδιο τρόπο όπως οι άνδρες... Ο κατάλογος είναι ατελείωτος.
Σου προκαλεί βαθιά θλίψη να παρατηρείς αυτά τα κορίτσια - στις οποίες ανήκα κι εγώ για μεγάλο χρονικό διάστημα - να υπομένουν τον εξευτελισμό, να βλέπουν και να ανέχονται αυτά που υπομένουν άλλες γυναίκες, προκειμένου να διατηρήσουν τη θέση τους με κάθε κόστος. Μία θέση που τις δηλητηριάζει δίνοντάς τους την ψευδαίσθηση μιας χειραφέτησης.
Σε σένα, Στρουμφίτα που τα διαβάζεις αυτά: σου αξίζουν πολύ καλύτερα. Και σου αξίζουν περισσότερα επειδή ακριβώς δεν είσαι μία στρουμφίτα: είσαι ένα σύνθετο ανθρώπινο ον, μοναδικό και άξιο ειλικρινούς ενδιαφέροντος. Δεν είσαι ένα στερεότυπο, μια εγγύηση, ένα μπάλωμα, μία φίλη υπό αναστολή. Υπάρχουν άλλοι χώροι - όχι τέλειοι, αλλά πολύ πιο πλούσιοι - όπου θα είσαι ελεύθερη να είσαι ο εαυτός σου. Δεν χάνεις τίποτα εγκαταλειποντάς τους, αυτοί χάνουν. Επειδή εσύ δίνεις χωρίς να υπολογίζεις, με αντάλλαγμα ψίχουλα: σου το υπόσχομαι, υπάρχουν κι αλλού ωραία κομμάτια τούρτας!
