H Σχολή Φωτογραφίας του Χάρκοβο
Ομάδα “Shilo” (V. Krasnoshchok, S. Lebedynskyy, V. Trykoz)
Στα τέλη της δεκαετίας του 1960, μια ομάδα ουκρανών αντικομφορμιστών δημιούργησε ένα ανατρεπτικό φωτογραφικό έργο στους αντίποδες των επίσημων σοβιετικών δογμάτων της εποχής. Μάρτυρας της ταραχώδους ιστορίας αυτού του έθνους, η σχολή του Χάρκοβο διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην τέχνη της χώρας, ιδίως υπό την αιγίδα του Boris Mikhailov.
Τα μάτια του είναι κουρασμένα και το χαμόγελο πίσω από το μουστάκι του έχει ξεθωριάσει. Μετά την επίθεση του Βλαντίμιρ Πούτιν κατά της χώρας του, η καρδιά του Ουκρανού φωτογράφου Boris Mikhailov έχει γίνει κομμάτια. Παρόλο που μετακόμισε στο Βερολίνο το 2007, ο 84χρονος δεν έκοψε ποτέ τους δεσμούς του με τη χώρα του. Τη σκέφτεται συνεχώς.
Το Χάρκοβο, η γενέτειρά του, που βρίσκεται 40 χιλιόμετρα από τα ρωσικά σύνορα, βομβαρδίζεται ανελέητα εδώ και έξι μήνες. "Τα δάκρυα της Ουκρανίας μας συνοδεύουν", ψιθυρίζει. Η φωνή του σπάει: "Καταλαβαίνετε ότι αυτό που συμβαίνει είναι πολύ σοβαρό, κατακυριεύει τη ζωή σου και συντρίβει τα πάντα." Η σύζυγός του, η Vita, συνεχίζει όταν το συναίσθημα τον κατακλύζει: "Είναι ένα είδος τρόμου που παραλύει, μπλοκάρει, σοκάρει και εξοργίζει."
Roxana Azimi - Le Monde - 11.09.2022
______
Τουλάχιστον 3 άνθρωποι τραυματίστηκαν σήμερα (24 Δεκεμβρίου) από "μαζική επίθεση" της Ρωσίας με πυραύλους που συνεχίζεται στο Χάρκοβο, σύμφωνα με τον δήμαρχο της μεγάλης αυτής πόλης στην ανατολική Ουκρανία. "Το Χάρκοβο βρίσκεται στο στόχαστρο μαζικής πυραυλικής επίθεσης" και "βαλλιστικοί πύραυλοι κατευθύνονται ακόμη προς την πόλη", ανέφερε ο Ιχόρ Τερέχοφ μέσω Telegram.
Shilo Group, Finished Dissertation, 2014
Ένα θέμα, που επανέρχεται αναπόφευκτα κάθε φορά που εξετάζουμε τη φωτογραφία του Χάρκοβο, είναι το θέμα της βιαιότητας και της πρόκλησης. Σήμερα η ομάδα "Shilo" - ιδρύθηκε το 2010 και αποτελείται από τους Vladyslav Krasnoshchok, Sergiy Lebedynskyy και Vadym Trykoz- είναι αυτή η οποία συνεχίζει τη Σχολή του Χάρκοβο και αντιπροσωπεύει την πιο προοδευτική της πλευρά με το μοναδικό έργο Finished Dissertation να αποτελεί την πιο αιχμηρή της έκφραση. Σε καμία περίπτωση το έργο αυτό δεν μπορεί να εκληφθεί ως μια πράξη "τρολαρίσματος" του αριστουργήματος του Boris Mikhailov της δεκαετίας του 1980 από νεαρούς hipster φωτογράφους. Η βεβήλωση της ιερής αγελάδας της φωτογραφικής σχολής του Χάρκοβο δεν στερείται υψηλών συναισθημάτων. Το Finished Dissertation έχει τη δική του τελεολογία. Για να καταλάβουμε γιατί η ομάδα Shilo αποφάσισε να τοποθετήσει το telos της σε ένα από τα εμβληματικά "βιβλία" του Mikhailov, πρέπει να δούμε λίγο από που προέρχεται.
Το samizdat - οι underground εκδόσεις στην ΕΣΣΔ - ήταν μια κοινή πρακτική των σοβιετικών περιθωριακών ομάδων στις δεκαετίες του 1970 και 1980. Υπήρχαν χρόνια που λαμβάναμε πολλά αυτοσχέδια βιβλία, ανάμεσά τους υπέροχα δείγματα της παρακμής του Κιέβου, βιβλία στολισμένα με σημάδια από δάκρυα και καψίματα από τα τσιγάρα του συγγραφέα. Αλλά ακόμη και σε σύγκριση με αυτά, οι εκδόσεις samizdat του Χάρκοβο ξεχώριζαν - πάρτε για παράδειγμα παραγωγές όπως τα βιβλία των ντόπιων υπερρεαλιστών αδελφών A. και B. Meshchan. Η αληθινή εικόνα των καλλιτεχνικών διεργασιών του 20ού αιώνα δεν ήταν διαθέσιμη στη σφαίρα του ανατολικού μπλοκ, όπως και η ιστορία του καλλιτεχνικού βιβλίου. Αυτός είναι ίσως ο λόγος για τον οποίο το νέο φαινόμενο του livre d' artiste - που ανακαλύφθηκε από τον Ilya Kabakov και αργότερα από τον στενό φίλο του Kabakov από τη δεκαετία του 1970, τον Boris Mikhailov - μας γίνεται σαφές μόνο σήμερα. Αυτό ρίχνει επίσης νέο φως στη σύγχρονη επιστροφή του είδους.
Το 1985, όταν ο Mikhaïlov είχε μόλις τελειώσει το Unfinished Dissertation του και ο σύζυγός μου το έφερε στο σπίτι, το αντιληφθήκαμε εντελώς διαφορετικά. Το έργο ήταν μια στοίβα από ασύνδετα φύλλα χαρτιού με φωτογραφίες κολλημένες και καλυμμένες με το γραφικό χαρακτήρα του Boris. Πρέπει να πω ότι το βιβλίο δεν μας εξέπληξε όπως το κάνει σήμερα. Στην καθημερινότητα μιας αντικομφορμιστικής κοινότητας, στο κλεμμένο βασίλειο της ελευθερίας της, όλα αυτά γίνονταν αντιληπτά πολύ φυσικά, αν και με χαρά. Αυτό το βιβλίο, όπως όλα όσα με τα οποία ασχολούμασταν εκείνη την εποχή, θεωρήθηκε ως παράδειγμα ενός συγκεκριμένου τύπου εργασίας, μιας εργασίας που όλοι μας κάναμε όσο καλύτερα μπορούσαμε, αλλά στην οποία ο Boris διέπρεψε. Λόγω του τίτλου του, το φάντασμα αυτού του αρρωστημένα σοβαρού είδους - ο σύγχρονος λόγος της σοβιετικής επιστήμης - εμφανίστηκε πάνω από το βιβλίο σαν άγγελος οπλισμένος με σπαθί. Δεν επρόκειτο για αστείο ή φάρσα, όπως το εννοούμε σήμερα, επειδή ονομάζοντας το έργο του "διατριβή", έστω και ημιτελή, ο Mikhaïlov τάραζε τα νερά. Δεν είχε σημασία αν κυκλοφορούσε στο περιβάλλον των "απόκληρων" της ομάδας "Χρόνος" (Время), στην οποία ανήκε ο Mikhaïlov, μιας ομάδας αποκλεισμένης από το σοβιετικό κυρίαρχο ρεύμα. Με το τέλος της περιόδου της βουβής αντίστασης, της μυστικής παρουσίασης του έργου μόνο στους πιο αξιόπιστους ανθρώπους, άρχισε η είσοδος των φωτογραφιών στο δημόσιο χώρο- ακολούθησαν μακρές συζητήσεις για αυτό το είδος φωτογραφικής πρακτικής. Το Unfinished Dissertation δεν ήταν το πρώτο "βιβλίο με σχόλια" του Mikhailov, αλλά το βιβλίο με τον τίτλο "διατριβή" - μπορεί έτσι να εξεταστεί ως θεωρητικό ντοκουμέντο, του οποίου η διάσπαρτη κειμενικότητα περιέχει μέσα της το μανιφέστο του underground του Χάρκοβο. Στον αντεστραμμένο κόσμο αυτής της υποκουλτούρας θα μπορούσε πιθανώς να έχει αξιώσεις για έναν πανεπιστημιακό τίτλο. Σε αυτά τα βιβλία (Unfinished Dissertation και το προγενέστερο Crimean Snobbery and Viscosity), εκτός από το να εκφράζουν τους νόμους μιας νέας αισθητικής, ο Mikhailov ανακοίνωσε σε ολόκληρο τον κόσμο πράγματα που οι άνθρωποι προτιμούν να μην δείχνουν. Το παράδοξο έγκειται εδώ: αυτό το πιο δημόσιο μήνυμα απευθύνεται στενά σε εσάς προσωπικά.
Το Finished Dissertation, το νέο "βιβλίο" του Χάρκοβο είναι κι αυτό ένα μανιφέστο, μια συμμετρική χειρονομία με εκείνη του Mikhailov. Σήμερα, που κάθε σημαντικό φωτογραφικό έργο συλλαμβάνεται ως έκθεση, η "Συλλογική μονογραφία" των Lebedynskyy, Krasnoshchok και Trykoz μάς φέρνει πίσω όχι μόνο στο αρχικό αντικείμενο του Mikhailov, αλλά και στις μέρες που έργα σαν κι αυτό περνούσαν κυριολεκτικά από χέρι σε χέρι - μια ρετρό απάντηση και ταυτόχρονα μια υπαρξιακή περιπέτεια του είδους της "αιώνιας επιστροφής".
Αυτό το συλλογικό βιβλίο μας επαναφέρει επίσης σε μια διαφορετική τάση του Χάρκοβο - την ανωνυμία (το Luriks του Mikhailov, το Third Author των E. Pavlov and V. Shaposhnikov, το GBR των Mikhailov, S. Solonsky και S. Bratkov). Επικαλύπτοντας τις φωτογραφίες τους πάνω σε εκείνες του Mikhailov, εισάγοντας ενεργά τα δικά τους μοτίβα και χρησιμοποιώντας κάθε ευκαιρία για να αναπτύξουν το θέμα της διακειμενικότητας, ουσιαστικά διαρρηγνύουν τον πληροφοριακό χώρο του Unfinished Dissertation του Mikhailov, παρά τη δημοκρατική διάθεση του όλου εγχειρήματος. Το νόημα των διατυπώσεων καθώς και ο τόνος τους έχει αλλάξει· η συνομιλία με τον αναγνώστη/θεατή είναι πλέον θορυβώδης, διεξάγεται με υψωμένο τόνο φωνής. Οι φωτογραφίες και τα κείμενα ανταγωνίζονται στη συνομιλία τους. Η πυκνότητα των χρωμάτων έχει αυξηθεί·το βιβλίο έχει γίνει πιο σκοτεινό, ευχάριστα βαρύτερο και με μπόλικο ασήμι. Σε αυτό συμβάλλει ουσιαστικά ο βελούδινος κόκκος της χρωματικής υφής, η οποία έγινε το σήμα κατατεθέν των τριών "Shilo" - Krasnoshchok, Lebedynskyy και Trykoz. Όλα όσα στα έργα του Mikhailov είχαν μια αμυδρή νότα κωμικού δαιμονισμού, ντυμένα με το λεπτό sfumato μιας υποεκτεθειμένης φωτογραφικής εκτύπωσης, έχουν αποκτήσει δύναμη και ισχύ επιτυγχάνοντας έτσι το αποτέλεσμα ενός ρεπορτάζ από τα πιο σκοτεινά βάθη του Mordor [φανταστική χώρα στον 'Αρχοντα των Δαχτυλιδιών του J. R. R. Tolkien - σ.σ.] στον χρωματισμό του μετασοβιετικού τοπίου. Αυτό που πρέπει να σημειωθεί είναι ότι το δίτομο βιβλίο περιλαμβάνει έργα σε συνεργασία, όπως το Escape του Timoshenko, το UPA Hände Hoch και το Night, καθώς και ατομικά έργα - το Arabat του Lebedynskyy και το Bolnichka του Krasnoshchok, που συνοδεύονται από φωτογραφίες που καταγράφουν τη ζωή των δημιουργών και των οικείων τους.
Αξίζει να αναφερθεί ότι οι δυτικοί κριτικοί επισήμαναν την ασάφεια ως χαρακτηριστικό της φωτογραφίας του Χάρκοβο, καταγράφοντας την αυξημένη συγκέντρωση "τυφλών σημείων" ως μέθοδο που αντιτίθεται στην "αισθητική της διαφάνειας" (V. Tupitsyn) του επίσημου καθεστώτος. Αν μπορούσαμε να συνοψίσουμε το νόημα αυτών των παρατηρήσεων, θα βλέπαμε ότι όλες τείνουν να αναγνωρίσουν το στοιχείο του "φλου" ως μια ξεχωριστή οπτική ποιότητα του έργου της ομάδας "Shilo". Ταυτόχρονα δεν θα πρέπει να ξεχνάμε το βάθος πεδίου, που είναι ασφαλώς θαμμένο στη μέση όλων αυτών. Το κλειδί για την κατανόηση της Σχολής του Χάρκοβο βρίσκεται και στα δύο χαρακτηριστικά της συμβολικής ανταλλαγής, όπου το "shilo"(σφυρί) μετατρέπεται σε "blur" ("milo") χωρίς υπερβολές [1]. Η νέα γενιά παρέμεινε πιστή στον δυϊσμό. Στην περίοδο της ομάδας "Χρόνος", όταν απελευθερώνονταν ο θυμός και η οργή που έβραζε μέσα της, μετατρέπονταν σε έναν ανόητο μουρμουρητό: πίσω από τον οπτικό ή λεκτικό "θόρυβο" κρυβόταν πάντα μια αιχμηρή δήλωση. Ήταν σαν τις πτυχές των καλυμμάτων - ο "χορός των επτά πέπλων" που εκτελείται ανάποδα - όταν ο Malevanny έβαζε μια πληθώρα από χρωματικά πέπλα πάνω από μια ασπρόμαυρη φωτογραφία, ή όταν ο Mikhailov και ο Pavlov έκαναν τις "επικαλύψεις" τους (μιας διαφάνειας πάνω σε μια άλλη διαφάνεια). Και στο τέλος, ένα ακόμη στρώμα διάχυσης προστέθηκε - ένα λεκτικό - στις "φωτογραφίες με γράμματα" του Mikhailov, που αργότερα επαναλήφθηκαν από τον V. Kochetov και εν μέρει από τον S. Bratkov. Στο Finished Dissertation των Krasnoshchok, Lebedynskyy και Trykoz το μόνο που είναι σκληροπυρηνικό είναι το έξω. Είναι μια πανοπλία που κρύβει έναν λευκό και ευωδιαστό πυρήνα, τον οποίο τροφοδοτεί μια νέα γενιά άγριων πλασμάτων του Χάρκοβο.
Έμαθα για τους "Shilo" από τον σύζυγό μου, ακριβώς τη στιγμή που είχαν ήδη συλλάβει το σχέδιο και επισκέπτονταν τους ηλικιωμένους φίλους τους και συζητούσαν το πρόβλημα σε έναν "οικογενειακό κύκλο". Μη γελάτε. Θα ήταν λογικό να σημειωθεί ότι όταν κυνηγάς έναν τέτοιο στόχο είναι εύκολο να αποτύχεις, αλλά αυτοί απέδειξαν την ικανότητά τους. Επιπλέον, η ομάδα δηλώνει ανοιχτά την αγάπη της για το χάρισμα του Mikhailov. Δεν τον πλησίασαν μόνο υιοθετώντας ορισμένες τυπικές τεχνικές του, αλλά του έμοιασαν και στο θάρρος να είναι ο εαυτός τους, εδώ και τώρα. Η διαφορά είναι ότι οι "Shilo" ανήκουν στη "γενιά του remake". Ο φόβος του κράτους και της KGB αντικαταστάθηκε από ένα "παιχνίδι του φόβου", το οποίο πήρε τη μορφή ενός πολιτικού μπαλέτου όπως η απόδραση της Τιμοσένκο ή ενός ιστορικού μπαλέτου όπως το UPA Hände Hoch. Υποκύπτοντας σαφώς στη γοητεία του είδους, αναπτύσσοντας μια εικόνα γκάνγκστερ και σωματοφυλάκων που κάθε τόσο εκφοβίζουν τους απλούς μαχητές της UPA, και προσεγγίζοντας το αιώνιο αρσενικό αρχέτυπο με τον κρίσιμο αριθμό τρία, οι "Shilo" κέρδισαν εύκολα τις καρδιές πολλών, συμπεριλαμβανομένων και των πνευματικών πατέρων τους.
Ο όρος "Σχολή του Χάρκοβο" εμφανίστηκε ήδη από την περίοδο της ομάδας "Χρόνος", αλλά τότε, παρά τις προσπάθειές μου να του αποδώσω ένα ακαδημαϊκό νόημα (θυμάμαι την πρώτη μου διάλεξη στη Μόσχα, στη γκαλερί On Kashirka το 1989) - ήταν περισσότερο ένα σχήμα λόγου. Σήμερα, ωστόσο, λαμβάνοντας υπόψη την αλλαγή των γενεών και του σκηνικού μέσα στο οποίο διαμορφώθηκε η ομάδα "Shilo", μπορούμε τελικά να πούμε ότι, ναι, υπάρχει μια σχολή φωτογραφίας του Χάρκοβο. Η συμβολή των "Shilo" ήταν καθοριστικής σημασίας για την τελική εγκαθίδρυση, τη συγκρότηση της σχολής ως φαινομένου - μέχρι την εμφάνισή τους δεν υπήρχαν δημιουργοί που θα είχαν συνείδηση της παράδοσης της φωτογραφίας του Χάρκοβο και της θέσης τους σε αυτήν. Αναμφίβολα, το έργο της ομάδας "Shilo" αποτελεί φόρο τιμής στον Mikhailov καθώς και σε ολόκληρη την κουλτούρα και την επιστήμη του Χάρκοβο, με το εξαγνιστικό "νερό" και "σαπούνι". Από την άλλη πλευρά, το Finished Dissertation είναι μια λαμπρή απόπειρα να αναμειχθούν επιτέλους όλοι μαζί και να ζυμωθεί με μεγάλη συντροφικότητα για άλλη μια φορά η μεγάλη ζύμη της φωτογραφίας του Χάρκοβο. Και αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο γεγονός ότι ένα προϊόν του Χάρκοβο, όπως το Unfinished Dissertation του Mikhailov, είναι ένα "ανοιχτό έργο" - τείνει προς το άπειρο και ως τέτοιο είναι κατ' αρχήν αδύνατο να ολοκληρωθεί.
[1] Η ουκρανική έκφραση "міняти шило на мило" (κυριολεκτικά: "ανταλλάσσω ένα σφυρί με σαπούνι") σημαίνει να ανταλλάσσω ένα πρόβλημα με ένα άλλο ή να ανταλλάσσω το κακό με το χειρότερο. Οι λέξεις "шило" ("shilo", που σημαίνει "σφυρί" στα ουκρανικά) και "мило" ("milo", που σημαίνει "σαπούνι" στα ουκρανικά, το οποίο μπορεί επίσης να έχει τη σημασία του "φλου" στη φωτογραφία) δημιουργούν μαζί ένα λογοπαίγνιο.
Για μία πληρέστερη πληροφόρηση σχετικά με το φωτογραφικό πλούτο της σχολής του Χάρκοβο, περιηγηθείτε στο MOKSOP — Museum of Kharkiv School of Photography
