Η επιστήμη του περιπάτου
Promenadologie (Περιπατολογία)
Jean-Louis Tissier
En attendant Nadeau - 23 Ιουνίου 2022
Από τον Jean-Jacques Rousseau και μετά, ο περίπατος έγινε μια ελβετική ιδιαιτερότητα, και μάλιστα της γαλλόφωνης Ελβετίας. Ο Rodolphe Töpffer, ο Charles-Albert Cingria, ο Gustave Roud ή ο Nicolas Bouvier άσκησαν αυτή τη "χρήση του κόσμου". Ο Lucius Burckhardt (1925-2003), αρχιτέκτονας και κοινωνιολόγος που δραστηριοποιήθηκε στη γερμανόφωνη Ελβετία, υπήρξε μέλος ενός κινήματος που θέλησε να ανανεώσει αυτές τις προσεγγίσεις με την επικαιροποίηση του ζητήματος του τοπίου και την τοποθέτησή του στο πλαίσιο μιας οικολογικής ευαισθησίας. Το Promenadologie μας προτείνει να εξερευνήσουμε τη μέθοδό του.
Το βιβλίο είναι μια συλλογή από συνεντεύξεις και σύντομες διαλέξεις που έδωσε ο συγγραφέας μεταξύ 1977 και 1999, στην Ελβετία και τη Γερμανία. Η χρονολογική αυτή περίοδος προσδίδει στο βιβλίο την ιστορική του σημασία: αντικατοπτρίζει την εμφάνιση των περιβαλλοντικών ζητημάτων στα τέλη του 20ού αιώνα, πριν το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής αποκτήσει επείγοντα χαρακτήρα και μπει έντονα στην επικαιρότητα. Το Promenadologie παρουσιάζεται ως δίπτυχο: το πρώτο μέρος ασχολείται με το τοπίο, το δεύτερο με την "περιπατολογία".
Το τοπίο δεν εξετάζεται ως κατάσταση αλλά ως βιωμένη εμπειρία, μεταξύ αισθητικής και οικολογίας. Ο Burckhardt αναφέρεται στα θεμελιώδη κείμενα των περιηγητών, ιδίως του Αλεξάντερ Χούμπολντ και του Γκαίτε, αλλά εστιάζει στις αναλύσεις του κυρίως στα σύγχρονα αστικά ή περιαστικά τοπία. Ο αρχιτέκτονας εξετάζει και την περίπτωση των κήπων, αλλά ενδιαφέρεται πρωτίστως για τις ερημωμένες εκτάσεις: "όντας μια ζώνη μη λογικής συσσώρευσης διαφορετικών στοιχείων στο νέο περιαστικό χώρο", η ερημωμένη έκταση είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτική για το μεταμοντέρνο τοπίο. Το κείμενο αυτό του 1998 μας επιτρέπει να παρακολουθήσουμε τη σκέψη του Burckhardt πριν τον ακολουθήσουμε και τον ίδιον στους περιπάτους του.
Η μετάβαση από το πρώτο στο δεύτερο μέρος του βιβλίου γίνεται με μια σειρά από φωτογραφίες που τεκμηριώνουν τα κείμενα και τις επιτόπιες παρεμβάσεις του Burckhardt και της παρέας που τον ακολουθεί. Οι συμμετέχοντες ακολουθούν τον ξεναγό και τα χαμογελαστά τους πρόσωπα μαρτυρούν ότι όσα λέγονται ανάγονται περισσότερο στη χαρούμενη γνώση παρά στην αναγγελία καταστροφών... Η ερημιά ως διασκεδαστική εμπειρία;
Η έννοια του "περιπάτου" και ο νεολογισμός "περιπατολογία" (μετάφραση από τη γερμανική λέξη Spaziergangwissenschaft) δεν αποτυπώνουν πραγματικά τη γνωστική διάσταση αυτής της πρακτικής. Γιατί η πρόταση του Burckhardt δεν αποτελεί παραλλαγή της flânerie ή της βόλτας· ο υπότιτλος, "Se promener pour mieux voir" [πηγαίνουμε περίπατο για να βλέπουμε καλύτερα - σ.σ.], διορθώνει εν μέρει αυτή την πιθανή παρερμηνεία. Το πραγματικό ζητούμενο είναι να διεξαχθεί μια έρευνα, να παρατηρηθούν οι τόποι και η κατάστασή τους, σύμφωνα με επιλεγμένες διαδρομές, και να συγκριθούν οι διαπιστώσεις αυτές.
Η σχέση με το/τα τοπίο/α δημιουργείται μέσω της περιπλάνησης και της κινητικότητας. Με τα πόδια, με το τρένο ή με το αυτοκίνητο, κάθε μέσο μετακίνησης προσφέρει τη δική του έννοια του περιπάτου, λιγότερο ή περισσότερο στοχοποιημένη (πηγαίνοντας στο δάσος) ή θεματοποιημένη (διασχίζοντας το προάστιο). Κάθε μέσο μεταφοράς έχει τον δικό του τρόπο παρατήρησης: στο αυτοκίνητο, το πλαίσιο καθορίζεται από το παρμπρίζ. Ο περίπατος κάνει ορατό αυτά που η καθημερινή ζωή δεν συγκρατεί, αυτά τα αντικείμενα, αυτά τα μέρη που είναι αόρατα επειδή είναι τόσο οικεία, που γίνονται ορατά από μια περφόρμανς μέσα στο δημόσιο χώρο: για να γίνει ορατός ο χώρος που καταλαμβάνουν οι χώροι στάθμευσης, τα αυτοκίνητα αντικαθίστανται από παρείσακτους, κατασκευές, άλλα αντικείμενα, έπιπλα: τραπέζια, καρέκλες, ντουλάπες. Η χρήση αυτή φαίνεται παράλογη στους οδηγούς που αναζητούν χώρο στάθμευσης, αλλά καθιστά αισθητό τον χώρο που προσαρτάται από το πάρκινγκ. Μαντεύουμε ότι η εφευρετικότητα του καθηγητή Burckhardt, την οποία υποστηρίζουν οι μαθητές του, έχει αφυπνίσει ένα κλασικό ακαδημαϊκό περιβάλλον, περιορισμένο μέσα στους αόρατους τοίχους του.
Το Promenadologie λαμβάνει υπόψη τη μεταμόρφωση των αστικών και περιαστικών χώρων που δημιουργήθηκαν από τη μεταπολεμική ανάπτυξη. Οι παλιές κατηγορίες που αφορούν την αισθητική και την πολιτιστική κληρονομιά δεν μας επιτρέπουν πλέον να δούμε ή να κατανοήσουμε τα περιβάλλοντα διαβίωσης των σύγχρονων κοινωνιών: "Σήμερα υπάρχει μόνο η μητρόπολη. Πρόκειται για μια αδιάκοπη πόλη, χωρίς όρια· όλα αποτελούν μέρος της πόλης, όλα λαμβάνουν χώρα στην πόλη, η ύπαιθρος απορροφάται από την πόλη. Ο δασολόγος ζει στην πόλη, πηγαίνει με το αυτοκίνητό του στο δάσος και επιστρέφει το απόγευμα στο γραφείο του στην πόλη". Η περιπατολογία πρέπει να μας επιτρέψει να κατασκευάσουμε και να χρησιμοποιήσουμε εργαλεία με τη βοήθεια των οποίων θα κατανοήσουμε και θα δράσουμε σε αυτή τη μητροπολιτική συνθήκη.
Καθώς πρόκειται για ένα μανιφέστο, ο Burckhardt εμφανίζεται λίγο σαν να εφάρμοσε πρώτος την περιπατολογία. Καθώς ανήκει στη γερμανική κουλτούρα του τοπίου, αναφέρει το έργο του Gerhard Hard, γεωγράφου και θεωρητικού του τοπίου της δεκαετίας του 1970, χωρίς όμως να μνημονεύει την εξαιρετική του μελέτη Die Landschaft der Sprache und die Landschaft der Geographen (1973) [Το τοπίο της γλώσσας και το τοπίο των γεωγράφων -σ.σ.] η οποία άνοιξε ένα γόνιμο πεδίο προβληματισμών μεταξύ των επιστημών της γλωσσολογίας, της σημειωτικής και της γεωγραφίας.
Και δείχνει να αγνοεί τις αναλύσεις που έγιναν την ίδια δεκαετία 1960-1970 από τον John Brinckerhoff Jackson στις Ηνωμένες Πολιτείες. Παρατηρώντας τη μητροπολιτοποίηση και τις πολλαπλές κινητικότητες που αυτή επιφέρει, υποστήριξε στο περιοδικό του Landscape την "hodology", δηλαδή μια δυναμική προσέγγιση του τοπίου που διαμορφώνεται από τους κατοίκους σε μια διαδρομή με αυτοκίνητο. Κάποιος Guy Debord, μέσω των ψυχογεωγραφικών περιπλανήσεών του στον αστικό χώρο, είχε άνοιξε κι αυτός τις ίδιες προοπτικές που οι νεότεροι υπέρμαχοι του urbex [της αστικής εξερεύνησης - σ.σ.], νομίζουν ότι εφευρίσκουν. Ως μια γερμανική εκδοχή της συνειδητοποίησης των μητροπολιτικών μεταμορφώσεων που έχουν συνεχώς αντίκτυπο στους χώρους διαβίωσής μας, το Promenadologie μας υπενθυμίζει ότι όλες οι πρωτοβουλίες είναι ευπρόσδεκτες για να διατηρούμε την επαφή με τα "είδη αυτά των χώρων" που τόσο γοήτευαν τον Georges Perec.
Lucius Burckhardt, Promenadologie. Se promener pour mieux voir (Flammarion, 272 p., 21,90 €
Δείτε επίσης στο Αλμανάκ: Η τέχνη του περιπάτου
