Τι επηρεάζει την επιβολή της ποινής;
Η κατασκευή των δικαστικών αποφάσεων
Κάθε χρόνο, περισσότεροι από 600.000 άνθρωποι καταδικάζονται από τη γαλλική δικαιοσύνη. Οι ποινές τους κυμαίνονται από μικρά πρόστιμα έως βαριές ποινές φυλάκισης. Οι αποφάσεις αυτές τυγχάνουν έντονης μιντιακής προβολής, πολυάριθμων επικρίσεων και αντιφατικών εκτιμήσεων. Η ποινική δικαιοσύνη περιγράφεται πότε ως ανεκτική, πότε ως μεροληπτική και πότε ως προκατειλημμένη - κατηγορείται ότι πλήττει υπερβολικά κάποιους ή ότι εκπροσωπεί τα συμφέροντα μιας ομάδας ή τάξης... Ωστόσο, η δυσπιστία αυτή υποκρύπτει μια σχετική έλλειψη κατανόησης των μηχανισμών λήψης των δικαστικών αποφάσεων. Για να εξηγηθούν οι διαφοροποιήσεις τους, αναφέρονται πολλές παράμετροι. Μερικές φορές ασυμβίβαστες, κυμαίνονται από τον αυστηρό νομικισμό - οι δικαστές περιορίζονται στο να εφαρμόζουν το νόμο κατά γράμμα - έως τις απόλυτα συγκυριακές περιστάσεις - οι επιβαλλόμενες ποινές εξαρτώνται από το "τι έφαγαν οι δικαστές για πρωινό".
Βασισμένο σε μια πρωτοποριακή έρευνα που καταπιάστηκε με την ανάλυση τεράστιων ατομικών βάσεων δεδομένων, ιδίως του γαλλικού εθνικού ποινικού μητρώου, το βιβλίο αυτό αποδομεί τις αποφάσεις για να αναλύσει τους καθοριστικούς παράγοντες. Πώς η χιονοστιβάδα νόμων και μέτρων που λαμβάνει η εκτελεστική εξουσία επηρεάζει το έργο των δικαστών; Αποδίδεται ομοιόμορφα η δικαιοσύνη σε όλη τη χώρα; Επηρεάζεται από την τρέχουσα επικαιρότητα ή τα χαρακτηριστικά της κάθε πλευράς; Ποιες στρεβλώσεις είναι πιθανό να την επηρεάσουν; Διαφέρουν τα κριτήρια των δικαστών από εκείνα των πολιτών;
Απαντώντας σε αυτά τα θεμελιώδη ερωτήματα και ρίχνοντας φως στη σχέση μεταξύ πολιτικής εξουσίας και δικαιοσύνης, ο Arnaud Philippe μας επιτρέπει να δούμε με εντελώς διαφορετικό μάτι την "απαίτηση για αυστηρότητα" που εκφράζουν οι δημοσκοπήσεις και την "αδιάλλακτη" στάση στο θέμα της ασφάλειας που επιδεικνύουν οι εκλεγμένοι αντιπρόσωποι.
Εκδόσεις La Découverte
Η έρευνα του οικονομολόγου Arnaud Philippe αφορά το γαλλικό δικαστικό σύστημα, αλλά η μεθοδολογία του θα μπορούσε να οδηγήσει σε πολύ χρήσιμα και ενδιαφέροντα συμπεράσματα σχετικά με την εδώ πραγματικότητα.
Στο βιβλίο του La fabrique des jugements (Η κατασκευή των αποφάσεων), ο οικονομολόγος Arnaud Philippe, λέκτορας και ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Μπρίστολ, περιγράφει λεπτομερώς την έρευνά του με βάση το γαλλικό ποινικό μητρώο και επιχειρεί να απαντήσει σε ορισμένα ερωτήματα: ποιες είναι οι επιπτώσεις των ποινικών μεταρρυθμίσεων; Ποιος καταδικάζεται αυστηρότερα; Τι καθορίζει τις ποινές που επιβάλλουν οι δικαστές; Ένα συναρπαστικό βιβλίο.
Συνέντευξη του Arnaud Philippe στον Pierre Januel για το γαλλικό νομικό περιοδικό Dalloz - 04.03.2022
Dalloz: Η έρευνά σας βασίζεται σε δεδομένα του ποινικού μητρώου μεταξύ 1997 και 2014. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ο νομοθέτης δημιούργησε συνεχώς νέα αδικήματα και αύξησε το ύψος της ποινής τους. Ποιες είναι οι επιπτώσεις αυτών των μεταρρυθμίσεων;
Arnaud Philippe: Η βάση δεδομένων των "Natinf" (φύση του αδικήματος) περιλαμβάνει όλα τα αδικήματα, με τις διάφορες επιβαρυντικές περιστάσεις. Η διασταύρωση αυτής της βάσης δεδομένων με το ποινικό μητρώο καθιστά δυνατή τη μελέτη των αποτελεσμάτων των νόμων που ψηφίστηκαν. Το 80% των νέων αδικημάτων δεν εφαρμόζονται ποτέ από τους δικαστές. Και το 15% των νέων Natinf δεν εκδικάζονται πάνω από είκοσι φορές το χρόνο. Μεταξύ των πιο συχνά χρησιμοποιούμενων νέων αδικημάτων περιλαμβάνεται η οδήγηση υπό την επήρεια ναρκωτικών, η οποία κάλυπτε μια πράξη που ήδη τιμωρούνταν. Μια άλλη εξαίρεση είναι η οδήγηση χωρίς δίπλωμα ή ασφάλιση, η οποία πριν από το 2004 επέφερε απλά πρόστιμα.
Το να αυξάνεις τις επιβαλλόμενες ποινές δεν έχει περισσότερο αντίκτυπο. Απομονώνοντας ορισμένα αδικήματα, διαπίστωσα ότι δεν υπήρχε καμία επίδραση πάνω στις επιβληθείσες ποινές. Για έναν απλό λόγο: στη Γαλλία οι προβλεπόμενες ποινές είναι ήδη πολύ υψηλότερες από τις ποινές που επιβάλλονται στην πράξη.
Dalloz: Η διαφορά μεταξύ της προβλεπόμενης ποινής και της ποινής που προκύπτει στην πράξη είναι πράγματι τόσο σημαντική;
Arnaud Philippe: Ναι. Αν για τα κακουργήματα, οι ποινές που απαγγέλλονται αντιπροσωπεύουν το 45% των προβλεπόμενων, για τα πλημμελήματα η διαφορά είναι τεράστια: οι ποινές που απαγγέλλονται αντιπροσωπεύουν κατά μέσο όρο μόνο το 8% του προβλεπόμενου, 4% αν λάβουμε υπόψη μόνο τις καταδίκες χωρίς αναστολή. Ορισμένοι το ερμηνεύουν αυτό ως υπερβολική ανεκτικότητα εκ μέρους των δικαστών. Αν όμως οι δικαστές εξέδιδαν το 50% των ποινών που προβλέπονται, η Γαλλία θα είχε υψηλότερο ποσοστό φυλάκισης από τις Ηνωμένες Πολιτείες και ο προϋπολογισμός των φυλακών θα ήταν μεγαλύτερος από αυτόν του στρατού.
Η πολύ σημαντική αυτή απόκλιση θέτει διάφορα προβλήματα: πρώτον, θέτοντας παράλογες προβλεπόμενες ποινές, δεν είναι πλέον το Κοινοβούλιο που καθορίζει την κλίμακα των ποινών, αλλά ο δικαστής που αποφασίζει στη θέση του. Επίσης, δίνεται η εντύπωση στο κοινό ότι το σύστημα δικαιοσύνης είναι χαλαρό, αφού βλέπει ότι οι ποινές είναι συχνά πολύ χαμηλότερες από τις προβλεπόμενες. Τέλος, μεταφέρεται μια εντύπωση χαλαρότητας και στον ίδιο τον καταδικασθέντα. Μια αμερικανική μελέτη έδειξε ότι η μείωση της προβλεπόμενης ποινής για ορισμένο αριθμό αδικημάτων χωρίς να αλλάξουν οι επιβαλλόμενες ποινές οδήγησε σε μείωση της υποτροπής.
Dalloz: Οι πολίτες, όμως, δεν ζητούν αυστηρότερες ποινές;
Arnaud Philippe: Αν πιστέψουμε τις δημοσκοπήσεις, ναι. Εξετάσαμε όμως τα αποτελέσματα της καθιέρωσης ενόρκων στα κακουργοδικείο μετά τη μεταρρύθμιση που θέλησε να εφαρμόσει ο Νικολά Σαρκοζί. Στα δικαστήρια της Ντιζόν και της Τουλούζης όπου δοκιμάστηκε, οι ποινές παρέμειναν απολύτως παρόμοιες. Σε πραγματικές συνθήκες, οι πολίτες δεν θέλουν να είναι πιο αυστηροί από τους δικαστές.
Dalloz: Επέδρασε η δημιουργία ελάχιστων ποινών στην κάθειρξη; Και η κατάργησή τους;
Arnaud Philippe: 'Οσον αφορά την περίοδο που μελέτησα, είναι η μεταρρύθμιση που είχε το μεγαλύτερο αποτέλεσμα. Ενώ ο αριθμός των χρόνων κάθειρξης ή φυλάκισης που απαγγέλθηκαν για ένα κακούργημα ή πλημμέλημα αντίστοιχα, μειώθηκε πολύ ελαφρά, υπήρξε πολύ μεγάλη αύξηση του αριθμού των χρόνων κάθειρξης που απαγγέλθηκαν σε άτομα που είχαν υποπέσει σε νόμιμη υποτροπή και μια μικρή αύξηση λόγω της υπαγωγής στο κακουργιοδικείο της οδήγησης χωρίς δίπλωμα και χωρίς ασφάλιση.
Για τα άτομα που έχουν υποπέσει σε νόμιμη υποτροπή, ο νόμος Dati είχε τεράστια επίδραση, ενώ οι ποινές για τους υποτροπιάζοντες παραβάτες παρέμειναν αμετάβλητες. Το αυστηρό μέρος των ποινών αυξήθηκε κατά 45%, με μία απότομη αύξηση του μέρους των ποινών με αναστολή υπό επιτήρηση (+120%). Μακροπρόθεσμα, καθώς ο πολιτικός περιορισμός χαλάρωνε, το ποσοστό των ποινών με αναστολή υπό επιτήρηση μειώθηκε. Ωστόσο, το ποσοστό των ποινών χωρίς αναστολή, αφού εκτοξεύθηκε, δεν μειώθηκε. Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι την περίοδο που μελετήθηκε, η κατάργηση των ελάχιστων ποινών το 2014 δεν είχε καμία επίπτωση στις επιβληθείσες ποινές.
Dalloz: Οι ελάχιστες ποινές μείωσαν την υποτροπή;
Arnaud Philippe: Η μεταρρύθμιση αποσκοπούσε στο να είναι αποτρεπτική. Αλλά, τότε, ο αριθμός των υπότροπων καταδικασθέντων θα έπρεπε να είχε μειωθεί. Ωστόσο, δεν υπήρξε μεγάλη διαφορά: διαπιστώνεται μόνο μια μικρή μείωση της πιθανότητας να διαπράξουν ένα αδίκημα σε νόμιμη υποτροπή τα άτομα που καταδικάστηκαν αυστηρότερα λόγω του νόμου για τις ελάχιστες ποινές, και τα οποία συνέχισαν να είναι παραβάτες. Τα καταδικασμένα άτομα ενσωμάτωσαν απλά τη θεωρητική κατασκευή της νόμιμης υποτροπής.
Dalloz: Υπάρχει επίδραση των εναλλακτικών ποινών στην υποτροπή;
Arnaud Philippe: Δεν είναι εύκολο να απαντηθεί αυτή η ερώτηση, διότι τα άτομα που διαθέτουν ηλεκτρονικό βραχιόλι έχουν διαφορετικό προφίλ από εκείνα που δεν το έχουν. Όμως, υπό όμοιες, κατά τα άλλα, περιστάσεις, η πιθανότητα μιας νέας καταδίκης εντός πέντε ετών είναι κατά 9,5% έως 12% χαμηλότερη για τα άτομα που επωφελήθηκαν από μια ρύθμιση αντί για μια απλή αποφυλάκιση.
Dalloz: Οι αλλαγές στις δυνατότητες προσαρμογής επηρεάζουν τις ποινές που απαγγέλλονται;
Arnaud Philippe: Ο νόμος για τις φυλακές του 2009 αύξησε τον αριθμό των ποινών χωρίς αναστολή που μπορούσαν να τροποποιηθούν από ένα σε δύο χρόνια. Οι ποινές μεταξύ ενός και δύο ετών στη συνέχεια αυξήθηκαν, μόνο για τους παραβάτες που δεν παρουσίαζαν υποτροπή. Συνεπώς, οι δικαστές έλαβαν υπόψη τους τη μεταρρύθμιση: ενώ προηγουμένως φρόντιζαν να μην ξεπερνούν την ποινή του ενός έτους χωρίς αναστολή, ώστε η ποινή να είναι προσαρμόσιμη, ήταν ύστερα πιο ελεύθεροι να επιλέξουν το ύψος της ποινής.
Dalloz: Καταδικάζονται αυστηρότερα τα άτομα που έχουν προφυλακιστεί;
Arnaud Philippe: Ναι, ακόμη και αν το προφίλ των ατόμων που έχουν προφυλακιστεί είναι διαφορετικό από εκείνο των ατόμων που δεν έχουν προφυλακιστεί. Αν όμως μελετήσουμε τις ποινές που έχουν επιβληθεί, η πιθανότητα να καλυφθεί η προσωρινή κράτηση που πραγματοποιήθηκε είναι ασυνήθιστα υψηλή. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς μου, περίπου 400 άτομα κάθε χρόνο έχουν μεγαλύτερες ποινές χωρίς αναστολή, απλώς και μόνο επειδή πρέπει να καλυφθεί ο χρόνος προφυλάκισης.
Dalloz: Στο βιβλίο σας, το οποίο αναφέρεται σε διεθνείς μελέτες, εξετάζετε τον ρόλο της τάξης, του φύλου και της εθνικής καταγωγής. Οι γυναίκες καταδικάζονται πολύ λιγότερο αυστηρά από τους άνδρες. Έχει καμία σχέση το φύλο του δικαστή;
Arnaud Philippe: Οι γυναίκες δικαστές δεν είναι πιο αυστηρές από τους άνδρες δικαστές. Αλλά οι ποινές που επιβάλλονται στις γυναίκες είναι αυστηρότερες όταν αυξάνεται το ποσοστό των γυναικών στη σύνθεση του δικαστηρίου. Αυτό απηχεί τα ευρήματα άλλων διεθνών ερευνών.
Dalloz: Υπάρχουν διαφορές στην επιβολή ποινών αναλόγως των νομών;
Arnaud Philippe: Με ισοδύναμη κατάσταση καταδίκου, θέλησα να δω αν οι άνθρωποι είχαν πανομοιότυπες ποινές. Ωστόσο, οι ποινές είναι αυστηρότερες στη νοτιοανατολική και τη βόρεια Γαλλία και λιγότερο αυστηρές στη νοτιοδυτική και την περιοχή του Παρισιού. Αλλά τα δεδομένα μου είναι περιορισμένα. Έτσι συνέκρινα με άλλους δείκτες. Η αυστηρότητα δεν συσχετίζεται με το ποσοστό ανεργίας, τον αριθμό των παραβάσεων ή το ποσοστό των αλλοδαπών. Αντιθέτως, διαπιστώνουμε βαρύτερες καταδίκες στους νομούς όπου το RN [Rassemblement National, το ακροδεξιό κόμμα της Μαρίν Λε Πεν -σ.σ.] συγκεντρώνει περισσότερους ψήφους και όπου και ο αριθμός των ηλικιωμένων είναι μεγαλύτερος.
Αμερικανικές μελέτες δείχνουν ότι οι δικαστές τείνουν να συμμορφώνονται με τα τοπικά θέσφατα. Όταν ένας δικαστής φτάνει σε ένα δικαστήριο όπου επιδικάζονται βαρύτερες ποινές, ευθυγραμμίζει σταδιακά την αυστηρότητά του με εκείνη των συναδέλφων του.
Dalloz: Επηρεάζουν τα τηλεοπτικά ρεπορτάζ την επιβολή της ποινής;
Arnaud Philippe: Με τη συνάδελφό μου Aurélie Ouss, ενδιαφερθήκαμε για τις μιντιακές παρεμβολές. Συλλέξαμε δεδομένα από το ΙΝΑ [Εθνικό Ινστιτούτο Οπτικοακουστικών Μέσων -σ.σ.] για τα τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων. Κατά μέσο όρο, οι ποινές που επιβάλλονται στα ποινικά δικαστήρια την επομένη της μετάδοσης κάποιων ρεπορτάζ για εγκληματικές πράξεις είναι κατά τρεις μήνες μεγαλύτερες. Είναι ογδόντα ημέρες μικρότερες μετά από ρεπορτάζ για κακοδικίες. Μόνο η μετάδοση ενός ρεπορτάζ την παραμονή της απόφασης επηρεάζει. Έτσι, υπάρχει μια ασυνείδητη επίδραση ως προς την αυστηρότητα.
Arnaud Philippe, La fabrique des jugements - Comment sont déterminées les sanctions pénales. Εκδ. La Découverte, Παρίσι, 2022.
