Η μεγάλη θάλασσα
David Abulafia, The Great Sea. A Human History of the Mediterranean. Εκδ. Penguin, London, 2014.
David Abulafia, Η μεγάλη θάλασσα. Οι περιπέτειες των λαών της Μεσογείου, Εκδ. Ψυχογιός, 2022.
Η Μεσόγειος, μητέρα των συγκρούσεων και των επαφών
Jean-Paul Champseix
En attendant Nadeau, 28.09. 2022
Η Μεσόγειος υπήρξε "ο τόπος των ισχυρότερων ίσως αλληλεπιδράσεων μεταξύ κοινωνιών στην επιφάνεια αυτού του πλανήτη, και ο ρόλος που διαδραμάτισε στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού υπερβαίνει κατά πολύ αυτόν οποιασδήποτε άλλης θαλάσσιας έκτασης". Έτσι καταλήγει το αριστουργηματικό βιβλίο 700 σελίδων του David Abulafia, το οποίο στηρίζει με δύναμη αυτό το συμπέρασμα. Ο ιστορικός εξετάζει, από την αρχαιότητα έως σήμερα, πέντε εποχές που αποτελούν ισάριθμες γεωπολιτικές, οικονομικές, στρατιωτικές και πολιτιστικές μεταβολές. Το μεγαλείο και η παρακμή των κρατών, οι μόνιμες εντάσεις, οι έντονοι εμπορικοί ανταγωνισμοί, οι αδυσώπητοι πόλεμοι, εναλλάσσονται με στιγμές ισορροπίας, ευημερίας και ανταλλαγών. Είναι μεγάλο ευτύχημα που ο μελετητής, ενώ κατέχει ένα τόσο μεγάλο θέμα, είναι ταυτόχρονα και εξαιρετικός αφηγητής, που διανθίζει τις ιστορικές του αντιλήψεις με πλήθος πικάντικων γεγονότων που δεν αφήνουν ποτέ το ενδιαφέρον να μειωθεί.
Η πρωτοτυπία του βιβλίου έγκειται στη γεωγραφική εστίαση στη θάλασσα. Σε αντίθεση με τον Fernand Braudel, ο οποίος στο διασημότατο έργο του La Méditerranée et le monde méditerranéen à l'époque de Philippe II, απομακρυνόταν πολύ μερικές φορές από τις ακτές, ο Abulafia επικεντρώνεται σε "εκείνους που βούταγαν τα δάχτυλα των ποδιών τους στη θάλασσα". Επιδιώκει κυρίως να περιγράψει "την ιστορία των λαών που τη διέσχισαν και κατοίκησαν τις ακτές, τα λιμάνια και τα νησιά της". Στρέφει την προσοχή του "στη διαδικασία μέσω της οποίας η Μεσόγειος ενσωματώθηκε εν τέλει σε διάφορους βαθμούς σε ένα εμπορικό, πολιτιστικό, αν όχι και πολιτικό σύνολο, όπως με τους Ρωμαίους". Αυτή η συνολική θεώρηση απομακρύνεται από τη μικροϊστορία για να χαράξει πειστικές συνολικές προοπτικές.
Ο Abulafia δεν αρνείται την επίδραση της μακράς διάρκειας· δίνει έμφαση στην ίδρυση της Καρχηδόνας, στην ανάδυση του Ντουμπρόβνικ ή στον αντίκτυπο των Μπαρμπερίνων πειρατών στην κατασκευή της διώρυγας του Σουέζ. Ωστόσο, υποστηρίζει επίσης μια πιο "κάθετη" ιστορία με σημαντικές συγκυριακές αλλαγές. Επιπλέον, θεωρεί υπερβολική την αξιοποίηση της γεωγραφίας σε βάρος της πολιτικής και του πολέμου και δεν ασπάζεται τον ισχυρισμό του Braudel ότι ο άνθρωπος είναι "εγκλωβισμένος σε ένα πεπρωμένο που ελάχιστα δημιουργεί". Η ιστιοπλοΐα ενάντια στο ρεύμα δεν τρόμαζε τους πιο γενναίους ναυτικούς· τα στρατιωτικά απρόοπτα (ήττα των Τούρκων στη Μάλτα, νίκη του Νέλσον...) άλλαξαν τον ρου της ιστορίας, και τα φράγματα - ιδίως το φράγμα του Ασουάν - τροποποίησαν τα ρεύματα και την υγρομετρία. Οι συνέπειες της υπερεκμετάλλευσης των υδάτινων πόρων, της υπεραλίευσης και της ερημοποίησης είναι εξάλλου ορατές σήμερα. Τέλος, και αυτό είναι το σημαντικότερο, ο Abulafia δεν συμμερίζεται την ιδέα μιας "μεσογειακής ταυτότητας", διότι θεωρεί ότι η μεγάλη ποικιλομορφία των λαών γύρω από τη Μεσόγειο υπόκειται συνεχώς σε εξωτερικές επιδράσεις και ότι αυτό έχει ως αποτέλεσμα μια διαρκή εξέλιξη.
Οι λαοί διαδέχονται ο ένας τον άλλον: Φοίνικες, Έλληνες, Ετρούσκοι, κι έπειτα, στο Μεσαίωνα, Γενοβέζοι, Βενετοί και Καταλανοί και, πριν από το 1800, Ολλανδοί, Άγγλοι και Ρώσοι. Αν οι συγκρούσεις μεταξύ μουσουλμάνων και χριστιανών είναι κεντρικές, ο Abulafia δεν ξεχνά τον ουσιαστικό ρόλο των Εβραίων εμπόρων κατά τον Μεσαίωνα, οι οποίοι επέτρεψαν, μεταξύ άλλων, την πραγματοποίηση αξιόλογων πορτολάνων και χαρτών. Αναγνωρίζει ότι μετά το 1500, και ακόμη περισσότερο το 1850, η Μεσόγειος "έχασε σταδιακά τη σημασία της", αλλά σίγουρα όχι το ενδιαφέρον της. Ωστόσο, ο ιστορικός φρόντισε σοφά ώστε οι διάφορες περίοδοι να εξετάζονται ισότιμα. Οι κύκλοι τελειώνουν με πολέμους, επιδημίες ή μείζονες μετασχηματισμούς: το γενικό χάος του 1200 π.Χ., η διάλυση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η µαύρη πανώλη ή το άνοιγμα της διώρυγας του Σουέζ.
Η βία είναι μόνιμη. 'Ηδη από την αρχαιότητα, η πρόσβαση στους πόρους είναι ζωτικής σημασίας για τις πόλεις και αιματηρές συγκρούσεις ξεσπούν μεταξύ αντιπάλων. Όταν οι μεγάλες χερσαίες αυτοκρατορίες - Πέρσες, Οθωμανοί, Ρώσοι - φτάνουν στις ακτές, η ναυσιπλοΐα παρεμποδίστηκε σημαντικά. Η Μεγάλη Βρετανία είναι αναμφίβολα αυτή που καταφέρνει να επιτύχει τη μεγαλύτερη αυτοκρατορική επέκταση από το Γιβραλτάρ έως το Σουέζ. Από τους Ετρούσκους μέχρι τους Μπαρμπερίνους, τα πλοία με πλούσια φορτία αποτέλεσαν στόχο αδιάκοπης πειρατείας. Η ασφάλεια είναι επομένως ένα διαρκές μέλημα, και μόνο οι Ρωμαίοι, μέσω δυναμικών εκστρατειών, κατάφεραν να τη διατηρήσουν. Τόσο στις ακτές όσο και στην ανοιχτή θάλασσα, η ανασφάλεια ήταν πολύ μεγάλη, διότι η πειρατεία αυτή συνοδευόταν και με την υποδούλωση. Το 74, ο ίδιος ο Ιούλιος Καίσαρας αιχμαλωτίστηκε καθ' οδόν προς τη Ρόδο από πειρατές που απαίτησαν λύτρα. Ο νεαρός πατρίκιος τους προειδοποιεί ότι μια μέρα θα τους βρει. Και τους βρίσκει: επειδή του φέρθηκαν ευγενικά, κόβει τους λαιμούς των ναυτικών πριν τους δέσει σε σταυρούς. Οι Οθωμανοί, που έγιναν δεκτοί στην Τουλόν από τον Φραγκίσκο Α΄, σκανδαλίζοντας την Ευρώπη, δεν παρέλειψαν να απαγάγουν τις καλόγριες της Αντίμπ που βρίσκονταν τότε υπό τον έλεγχο του Δούκα της Σαβοΐας. Οι αδιάκοπες επιδρομές των πειρατών προς αναζήτηση αιχμαλώτων διήρκεσαν μέχρι τον 19ο αιώνα, προκαλώντας ανησυχία και τρόμο στους παράκτιους πληθυσμούς της Καλαβρίας, της Σικελίας και της Μαγιόρκας. Μερικές φορές, οι χωρικοί επέλεγαν να πάνε στην ενδοχώρα για να ξεφύγουν από πιθανούς απαγωγείς.
Οι Μπαρμπερίνοι είναι διαφόρων προελεύσεων: Καλαβρέζοι, Αλβανοί, Εβραίοι, Γενοβέζοι, ακόμη και Ούγγροι! Ασπάστηκαν τυπικά το Ισλάμ. Οι πιο διάσημοι από αυτούς, οι περίφημοι Μπαρμπαρόσα, ήταν ελληνικής καταγωγής. Ο Οθωμανός σουλτάνος τους απένειμε μάλιστα τον τίτλο των "προστατών της πίστης". Κάποιοι Μπαρμπερίνοι, για να εντυπωσιάσουν τους αντιπάλους τους, έβαφαν τα γένια τους κόκκινα! Οι εχθροί τους, οι Ιωαννίτες της Ρόδου, κατάφεραν ωστόσο να αιχμαλωτίσουν έναν από τους αδελφούς Μπαρμπαρόσα, ο οποίος πέρασε αρκετά χρόνια κωπηλατώντας σε μια γαλέρα. Μόλις απελευθερώθηκε, ξαναβρήκε την οικογένειά του, η οποία το 1506 κατείχε οκτώ πλοία. Το 1815, ο πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, ο Μάντισον, λιγότερο πρόθυμος από τους Ευρωπαίους να συνάπτει περίπλοκες συμφωνίες, κήρυξε τον πόλεμο στον dey ["νταής" -σ.σ.] του Αλγερίου. Ο νικηφόρος νεαρός αμερικανικός στόλος πέτυχε μια συνθήκη που τερμάτιζε τον φόρο υποτελείας, προέβλεπε την επιστροφή των αιχμαλώτων και ρύθμιζε τα καθήκοντα του Αμερικανού προξένου. Οι Ηνωμένες Πολιτείες θα αντιμετωπίζονταν εφεξής με περισσότερο σεβασμό, και αυτή η νίκη συνέβαλε στην ανάδυση μιας αμερικανικής ταυτότητας.
Ωστόσο, το κεντρικό πρόσωπο καθ' όλη τη διάρκεια της ιστορίας είναι ο έμπορος. Η εικόνα του είναι διφορούμενη. Είναι ο ξένος που διασχίζει τα φυσικά και πολιτισμικά σύνορα, "εκτεθειμένος στην ανελέητη κριτική των ντόπιων" και ύποπτος παντού για απάτες. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι Φοίνικες εγκαταστάθηκαν μακριά από τους γηγενείς πληθυσμούς, ενώ στο Μεσαίωνα, στη βυζαντινή ή την ισλαμική επικράτεια, εμφανίστηκε το φαινόμενο του "γκετοποιημένου εμπόρου", κλεισμένου σε ένα πανδοχείο που λειτουργούσε ως αποθήκη και αγορά. Η ιδέα του εγκλωβισμού ξεχωριστών κοινοτήτων πίσω από τοίχους, η οποία αργότερα θα άνθιζε, προήλθε από εκεί.
Σήμερα, για τον ιστορικό, μόνο το Γιβραλτάρ - με τον μικτό πληθυσμό του από Βρετανούς, Ισπανούς, Γενοβέζους, Μαλτέζους, Εβραίους, Ινδούς και Μουσουλμάνους - μπορεί να θεωρηθεί μια μορφή αυτού που κάποτε ήταν η "πόλη-λιμάνι της Μεσογείου". Εντός του βιβλίου, πολυάριθμοι χάρτες της Μεσογείου βοηθούν στον εντοπισμό των κυριότερων λιμανιών που αναφέρονται στα διάφορα κεφάλαια. Ο Abulafia, πολυμαθής και παιδαγωγικός, οδηγεί τον αναγνώστη μέσα από τους δαιδάλους της ιστορίας με μια ευκολία που επιτρέπει την κατανόηση της εξέλιξης ενός συναρπαστικού ταξιδιού, του οποίου είμαστε, στον έναν ή τον άλλο βαθμό, οι κληρονόμοι.
