Η μετάλλαξη του φασισμού
Ugo Palheta, La possibilité du fascisme. France, la trajectoire du désastre (Η δυνατότητα του φασισμού. Γαλλία, η πορεία μιας καταστροφής), εκδ. La Découverte, Paris, 2018.
Οι εικόνες μιας ομάδας κουκουλοφόρων που εισβάλει σε ένα αμφιθέατρο του Πανεπιστημίου του Μονπελιέ τον Μάρτιο του 2018 για να ξυλοκοπήσει φοιτητές που κινητοποιήθηκαν κατά του νόμου ORE [για τον φοιτητικό προσανατολισμό -σ.σ.] τροφοδότησε σκέψεις σχετικά με την τρέχουσα πολιτική κατάσταση. Το γεγονός ότι ο πρύτανης του Πανεπιστημίου ενθάρρυνε ο ίδιος αυτή την ενέργεια, έκανε το σοκ ακόμα μεγαλύτερο. 'Οπως και η έλλειψη μαζικής αντίδρασης της κοινής γνώμης. Η χρήση πολιτικής βίας, ο εκφοβισμός των ακτιβιστών, η εμπλοκή των υπεύθυνων ελίτ: τα συστατικά θυμίζουν ένα κοκτέιλ, αυτό του φασισμού. Ωστόσο, ο όρος δεν έχει χρησιμοποιηθεί στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, για τον απλούστατο λόγο ότι πλέον φαίνεται να ανήκει στο λεξιλόγιο των αγωνιστών και όχι σε μια αξιόπιστη αναλυτική κατηγορία. Χρησιμοποιείται προφανώς από τους ιστορικούς του φασισμού, στην ανάλυση προγενέστερων ιστορικών περιόδων· χρησιμοποιείται και στο λεξιλόγιο των μαχητών ως ανάθεμα. Αλλά μεταξύ των δύο, η επικαιρότητα του φασισμού δεν έχει μελετηθεί πραγματικά με επιστημονικό τρόπο. Ο Ugo Palheta μας καλεί σε αυτό το βιβλίο του να προβληματιστούμε σοβαρά ως προς τη δυνατότητα αυτή της φασιστικής απειλής στη σημερινή γαλλική συγκυρία.
Nicolas Patin, 22.10. 2018
La Vie des Idées (Collège de France)
Ο Émilien Bernard συνομιλεί με τον Ugo Palheta
CQFD, Τεύχος 199 - 08.06.2021
"Πρέπει να επισύρουμε αποφασιστικά την προσοχή στο παρόν έτσι όπως είναι, αν θέλουμε να το μεταβάλουμε. Απαισιοδοξία της νόησης. Αισιοδοξία της θέλησης". Στην κατακλείδα του βιβλίου του Η δυνατότητα του φασισμού, με τον υπότιτλο Να αποτρέψουμε την καταστροφή, ο κοινωνιολόγος Ugo Palheta επιστρατεύει αυτό το απόσπασμα του Ιταλού πολιτικού θεωρητικού Antonio Gramsci. Και αυτό λέει πολλά για την προσέγγιση που αναπτύσσεται στο βιβλίο του, το οποίο εκδόθηκε λίγο περισσότερο από ένα χρόνο μετά την ανάληψη της εξουσίας από έναν κάποιον Μακρόν, και είναι πιο επίκαιρο από ποτέ. Για τον ίδιο, το θέμα δεν είναι να υποκύψουμε σε καταστροφολογίες ή βεβιασμένες συγκρίσεις, αλλά να δούμε με διαύγεια την κλιμάκωση που βρίσκεται σε εξέλιξη, προκειμένου να καταπολεμήσουμε καλύτερα τη νοσηρή έκβαση που διαφαίνεται στον ορίζοντα - μια αισιοδοξία της θέλησης.
"Φασιστικοποίηση". "Πρωτοφασισμός". "Κυοφορούμενος νεοφασισμός". Ας διαλέξει κανείς ό, τι προτιμάει. Ο Ugo Palheta δεν προσπαθεί να επιβάλει μια ετικέτα. Του αρκεί να επισημάνει τους παράγοντες που οδηγούν σε αυτή την πολιτική αποσύνθεση, μέσα από τρεις παράγοντες - τον καλπάζοντα αυταρχισμό, την κρίση του νεοφιλελευθερισμού και την έκρηξη του ρατσισμού - των οποίων τα σημάδια συσσωρεύεται. Το συμπέρασμά του: "Μέσα από ανομοιογενείς και εμβρυακές ακόμη μορφές, η απλή απαρίθμηση των οποίων αποκαλύπτει ωστόσο την αρτηριοσκλήρωση της γαλλικής πολιτικής στη νεοφιλελεύθερη εποχή, είναι ο φασισμός που προαναγγέλλεται, όχι ως αφηρημένη υπόθεση, αλλά ως συγκεκριμένη δυνατότητα".
Δεν πρέπει ωστόσο να εφαρμόζουμε στο παρόν κατηγορίες του παρελθόντος, εφόσον, εξ ορισμού, αυτό δεν θα επαναληφθεί ποτέ πανομοιότυπα, όπως εξηγεί: "Η χρήση της έννοιας του φασισμού ενέχει προφανώς τον κίνδυνο του αναχρονισμού, τουλάχιστον αν θεωρήσουμε την αναβίωση του φασισμού ως μία επακριβή επανάληψη ή ως το προϊόν μιας διεκδικούμενης συνέχειας. Έτσι, δεν πρέπει να αναζητήσουμε μία αντιγραφή του ναζισμού ή του μουσολινικού καθεστώτος, αλλά μια σύγχρονη και εθνική προσαρμογή του βρωμερού πολιτικού κτήνους που είναι ο φασισμός, τον οποίο και ορίζει ως εξής: "Ένα μαζικό κίνημα που ισχυρίζεται ότι αποσκοπεί στην αναγέννηση μιας "φαντασιακής κοινότητας" που θεωρείται οργανική (έθνος, "φυλή" ή/και πολιτισμός), μέσω της εθνοφυλετικής κάθαρσης, της εκμηδένισης όλων των μορφών κοινωνικής σύγκρουσης και αμφισβήτησης." Κάποιοι θα πουν ότι ο κίνδυνος παραμένει μακρινός. Άλλοι θα πουν ότι είναι ήδη εδώ. Σε κάθε περίπτωση, έχει καθοριστική σημασία να αναδείξουμε τα χαρακτηριστικά του, προκειμένου να εμποδίσουμε καλύτερα την εξάπλωσή του. Ας το σημειώσουμε.
Υπάρχει μία ολόκληρη συζήτηση σχετικά με τον προσδιορισμό του φασισμού, ενός όρου που διστάζουμε γενικά να χρησιμοποιούμε. Πώς να το καθορίσουμε;
"Υπάρχουν τουλάχιστον τρεις δυσκολίες, πέρα από το ζήτημα της περισσότερο ή λιγότερο πολεμικής χρήσης των εννοιών. Η μία έγκειται στην ιστοριογραφική συζήτηση και την έλλειψη συναίνεσης σχετικά με τον ορισμό του φασισμού, καθώς έχουμε από τη μια πλευρά τους ιστορικούς που περιορίζουν τον φασισμό στον ιταλικό φασισμό των δεκαετιών του 1920 και 1930 και, από την άλλη, εκείνους που αναπτύσσουν μια πιο γενική έννοια του φασισμού, όπου χρειάζεται να διακρίνουμε διαφορετικές εκδοχές του φασισμού (και φυσικά υπερασπίζω αυτή την άποψη). Υπάρχει ύστερα και το γεγονός ότι ο φασισμός μπορεί να εξεταστεί είτε από τη σκοπιά της ιδεολογίας του (το πρόγραμμά του), είτε από τη σκοπιά των κινημάτων που φέρουν αυτή την ιδεολογία, είτε από τη σκοπιά των καθεστώτων και των κρατών. Επομένως, είναι απαραίτητο να διευκρινίζουμε κάθε φορά για ποιο πράγμα μιλάμε: δεν υπάρχει φασιστικό καθεστώς στη Γαλλία σήμερα, αλλά υπάρχουν πολιτικά κινήματα που προπαγανδίζουν διάφορες φασιστικές ιδεολογίες. Τέλος, υπάρχει το γεγονός ότι ο φασισμός ήταν πάντοτε ποικιλόμορφος και καιροσκοπικός (ιδίως όσον αφορά το οικονομικό δόγμα), ακόμη και αν υπάρχει μια κοινή μήτρα: ένα σχέδιο εθνικής ή πολιτιστικής αναγέννησης μέσω της εθνοφυλετικής και πολιτικής κάθαρσης του κοινωνικού σώματος.
Συμφωνώ με τον [ιστορικό] Zeev Sternhell όταν λέει ότι ο φασισμός δεν γεννήθηκε στα χαρακώματα του 14-18 και ότι δεν πέθανε σε ένα μπούνκερ του Βερολίνου το 1945. Ο φασισμός έχει μεταλλαχθεί, έχει προσαρμοστεί σε μια νέα συγκυρία, έχει μάθει να γίνεται δυσδιάκριτος, να αγκαλιάζει την κυρίαρχη ιδεολογία (με την "υπεράσπιση της Δημοκρατίας", για παράδειγμα, που κάποτε μισούσε η γαλλική ακροδεξιά). Και σχεδόν παντού σωρεύει επιτυχίες, καθώς ο καπιταλισμός βυθίζεται στην κρίση, καθώς οι αριστερές οργανώσεις απογοητεύουν ή προδίδουν και καθώς τα κινήματα χειραφέτησης αποδεικνύονται ανίκανα να αναδείξουν μια εναλλακτική λύση".
Το βιβλίο σας κυκλοφόρησε το 2018, λίγο πριν από την έναρξη του κινήματος των Κίτρινων Γιλέκων. Έκτοτε, μεταξύ καταστολής και αυταρχικής διολίσθησης, η πολιτική κατάρρευση φαίνεται να επιβεβαιώνεται...
Ο υπότιτλος του βιβλίου μου ήταν "η πορεία της καταστροφής". Όλοι μπορούν να δουν ότι δεν έχουμε παρεκκλίνει ούτε εκατοστό από αυτή την πορεία - αντίθετα, βυθιζόμαστε όλο και πιο ξεκάθαρα σε αυτήν. Ναι, η κατάσταση είναι χειρότερη σήμερα από ό,τι ήταν το 2018, και δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά, δεδομένου του νεοφιλελεύθερου προγράμματος που ενσαρκώνει και φέρει ο Μακρόν: μια αναθεώρηση όλων των κοινωνικών σχέσεων, ακόμη και των υποκειμενικοτήτων, με στόχο την αύξηση των κερδών μέσω της εντατικοποίησης της εκμετάλλευσης. Αυτό συνεπάγεται την καταστροφή των κοινωνικών κατακτήσεων των λαϊκών τάξεων, την αμφισβήτηση θεμελιωδών δημοκρατικών κατακτήσεων (κυρίως των δημόσιων ελευθεριών) και ένας μόνιμος ρατσιστικός υπερθεματισμός.
Η καταστολή του κινήματος των Κίτρινων Γιλέκων ήταν αντίστοιχη με την κοινωνική βία που ενυπάρχει σε αυτό το σχέδιο, αλλά και με την απώλεια της νομιμότητας της πολιτικής εξουσίας και του νεοφιλελεύθερου σχεδίου που όλες οι κυβερνήσεις εφαρμόζουν από τη δεκαετία του 1980. "Όταν δεν είσαι διατεθειμένος να παραχωρήσεις τίποτα σοβαρό στην εργαζόμενη τάξη, όταν καταρρίπτεις μεθοδικά τα στοιχεία του μεταπολεμικού "κοινωνικού συμβιβασμού" και όταν περιφρονείς τα κοινωνικά κινήματα (ιδίως τις συνδικαλιστικές οργανώσεις), η πολιτική κυριαρχία μπορεί όλο και λιγότερο να ασκηθεί ειρηνικά, ιδίως απέναντι σε ένα κίνημα που δεν δέχεται να υποκύψει στους συνήθεις κανόνες της κοινωνικής συγκρουσιακότητας".
Η διαρκώς αυξανόμενη εξάρτηση του καθεστώτος από τις δυνάμεις καταστολής του, την αστυνομία και τον στρατό, δεν έχει ανοίξει την πόρτα σε μια δεκαπλάσια διολίσθηση της αστυνομοκρατίας;
Οι κυβερνήσεις που διαδέχθηκαν η μία την άλλη τα τελευταία είκοσι χρόνια συνέβαλαν όλες σε μια μεγαλύτερη αυτονόμηση της αστυνομίας και στην πολιτική δύναμη που απολαμβάνουν σήμερα τα αστυνομικά σωματεία, οι θέσεις των οποίων αναμεταδίδονται πλατιά - κάτι που είναι καινούργιο- από τα εξαιρετικά πρόθυμα μέσα ενημέρωσης. Η κλιμάκωση της καταστολής είναι πολύ δύσκολο να σταματήσει: η προοδευτική αντικατάσταση του κοινωνικού κράτους από το ποινικό κράτος, για να χρησιμοποιήσουμε τους όρους του Loïc Wacquant, μπορεί να οδηγήσει μόνο σε μια όλο και μεγαλύτερη ποινικοποίηση της φτώχειας και της ανισότητας. Αυτά είναι ιδανικά συστατικά για τη διατήρηση ή την αύξηση της μικροεγκληματικότητας (γνωρίζοντας, επιπλέον, ότι σε βάθος χρόνου η πιο σοβαρή εγκληματικότητα έχει μειωθεί), δικαιολογώντας στα μάτια των μέσων ενημέρωσης και των κυβερνήσεων την εντατικοποίηση της καταστολής.
Αλλά πρέπει επίσης να δούμε ότι οι μηχανισμοί καταστολής αυξάνουν το πλεονέκτημά τους και ειδικότερα, μέσα σε αυτούς, οι πιο αντιδραστικοί τομείς, που έχουν κερδηθεί ή βρίσκονται στα πρόθυρα να κερδηθούν από το νεοφασιστικό σχέδιο: αρκεί να διαβάσουμε τα κείμενα γνώμης των στρατιωτικών στο Valeurs actuelles για να δούμε ότι εκεί χρησιμοποιούν όλη τη γλώσσα και όλη την κοσμοθεωρία που χαρακτηρίζουν τo φασιστικό νεφέλωμα. Δεν πιστεύω καθόλου σε ένα στρατιωτικό πραξικόπημα, αλλά αυτό που όλα αυτά δείχνουν είναι μια διαδικασία εκφασισμού του κράτους, που σημαίνει ότι η ακροδεξιά, αν έρθει στην εξουσία, θα βρει μαζική υποστήριξη από τους μηχανισμούς καταστολής για να κάνει αυτό που βρίσκεται στο επίκεντρο του σχεδίου της: να εγκαθιδρύσει ένα καθεστώς φυλετικού απαρτχάιντ με το πρόσχημα της "υπεράσπισης της Γαλλίας"· να συντρίψει κάθε ικανότητα πολιτικής δράσης των εκμεταλλευόμενων και των καταπιεσμένων".
Με την κρίση του Covid, έχουμε βρεθεί ακόμη πιο βαθιά σε μια μόνιμη κατάσταση εκτάκτου ανάγκης - στο επίπεδο της αστυνόμευσης, της υγείας, κ.ο.κ. Δεν έχουμε εδώ όλα τα χαρακτηριστικά μιας ήδη αυταρχικής εξουσίας που διολισθαίνει προς το φασισμό μέσω μιας υγειονομικής κρίσης;
Η πορεία προς τον φασισμό δεν είναι ούτε το προϊόν μιας αργής εξέλιξης χωρίς σπασμούς (μιας απλής, σταδιακής διολίσθησης), ούτε ενός πραξικοπήματος των φασιστών για να κατακτήσουν μια για πάντα την εξουσία και να εφαρμόσουν το πρόγραμμά τους. Η διολίσθηση της άρχουσας τάξης και του πολιτικού της προσωπικού παρέχει το έδαφος πάνω στο οποίο μπορεί να ευδοκιμήσει ο φασισμός, αλλά το προλεταριάτο πρέπει να υποστεί μια σειρά από αποφασιστικές κοινωνικές και πολιτικές ήττες για να έρθουν οι φασίστες στην εξουσία και να μπορέσουν να μετασχηματίσουν βαθιά το κράτος και τις κοινωνικές σχέσεις προς μια πραγματικά φασιστική κατεύθυνση.
Επομένως, δεν υπάρχει καμιά αυτόματη διαδικασία: έχουν σημειωθεί σημαντικές οπισθοδρομήσεις και έχουν χαθεί μάχες, αλλά θα έρθουν και άλλες, τις οποίες πρέπει να προετοιμάσουμε και να αναλάβουμε αναζητώντας το (δύσκολο) δρόμο της ριζοσπαστικότητας και της ενότητας. Δεν υπάρχει άλλη διέξοδος εκτός από αυτόν τον συνδυασμό.
Υπάρχει ένα στοιχείο που δεν θίγεται πολύ στο βιβλίο σας: η ψηφιακή διάσταση αυτής της προπαγάνδας, αυτή που επέτρεψε την εκλογή του Τραμπ και τώρα παρέχει πρόσφορο έδαφος στους συνωμοσιολόγους τύπου QAnon. Θα περάσουν αναγκαστικά τα νέα μορφώματα του φασισμού μέσα από αυτές τις νέες μορφές προπαγάνδας;
Αυτό συμβαίνει ήδη, και στο βαθμό που οι φασίστες δεν έχουν κανένα πρόβλημα να καταφεύγουν σε ψέματα, η εξέλιξη του πολιτικού και μιντιακού τοπίου είναι εξαιρετικά ευνοϊκή γι' αυτούς. Όταν ένας υπουργός λέει ότι δεν δίνει δεκάρα για τις στατιστικές της εγκληματικότητας και προτιμά "την κοινή λογική του χασάπη του Tourcoing", όταν τα κανάλια που μεταδίδουν ειδήσεις σε 24η βάση δίνουν συνεχώς το λόγο σε βιομηχανικούς παραγωγούς ψευδών πληροφοριών (ο Zemmour είναι μόνο ένα παράδειγμα μεταξύ άλλων), όταν τα πάντα διέπονται από τη μεγιστοποίηση της τηλεθέασης, των κλικ και των retweets, οι φασίστες έχουν την άνεση να αναπτύξουν την προπαγάνδα τους.
Αλλά το πιο αποφασιστικό γεγονός, κατά τη γνώμη μου, είναι αυτό που παρατηρείται λιγότερο: είναι πρώτα απ' όλα το χαμηλό επίπεδο οργάνωσης των λαϊκών τάξεων που μπορεί να κάνει κάποιες από αυτές ευάλωτες στη ρατσιστική προπαγάνδα των κυρίαρχων ιδεολόγων (οι οποίοι και ανήκουν στις κυρίαρχες τάξεις), ή ακόμα και στις παραληρηματικές θεωρίες που αναπτύσσουν τα συνομωσιολογικά ρεύματα. Αυτό που το εργατικό κίνημα έχει προσφέρει εδώ και πολύ καιρό, σε μαζική κλίμακα, δεν είναι μόνο η συλλογική αλληλεγγύη και η ελπίδα για έναν κοινωνικό μετασχηματισμό, αλλά και μια ορθολογική ανάγνωση του κόσμου με βάση τους θεμελιώδεις κοινωνικούς ανταγωνισμούς: τις τάξεις και τους ταξικούς αγώνες. Είναι όλα αυτά που έχουν ξεφτίσει και που πρέπει να ξαναχτίσουμε με τρόπο προσαρμοσμένο στην εποχή μας (ενσωματώνοντας ζητήματα, μερικά από τα οποία είναι σχετικά νέα, όπως το περιβάλλον, και άλλα που δεν είναι, όπως ο ρατσισμός και η πατριαρχία), γιατί όταν δεν πιστεύεις πια σε τίποτα, είσαι έτοιμος να πιστέψεις οποιονδήποτε και οτιδήποτε. [...]
Δείτε επίσης στο Αλμανάκ:
Jacques Rancière Επτά κανόνες για την καλύτερη διάδοση των ρατσιστικών ιδεών στη Γαλλία
