Περικλής Μπούτος
Καταστροφή και αναγέννηση
'Εκθεση φωτογραφίας στη γκαλερί "7" (Σόλωνος 20, Αθήνα) στο πλαίσιο του Athens Photo Festival
Η έκθεση είναι μέρος του APhF:24 Satellite Program σε επιμέλεια Σύλβιας Σαχίνι
Διάρκεια έκθεσης : 18.06.24 - 06.07.24 - 'Ωρες: Τρίτη, Πέμπτη, Παρασκευή : 12-8 μ.μ. Τετάρτη, Σάββατο : 12-4 μ.μ
Καταστροφή και Αναγέννηση - Ένα φωτογραφικό ημερολόγιο των πυρκαγιών στην Αρκαδία, Μεσσηνία και Ηλεία, 2007-2008.
Παρακολουθούσα, τις τελευταίες μέρες του Αυγούστου 2007, από την Αθήνα, με κομμένη ανάσα την εξέλιξη των πυρκαγιών που αφάνιζαν τόπους που αγαπούσα και πλησίαζαν επικίνδυνα και την ίδια την ιδιαίτερή μου πατρίδα στον Μεσσηνιακό κάμπο. Όταν ανακοινώθηκε ότι οι φωτιές είχαν τεθεί υπό έλεγχο, πήρα, χωρίς δισταγμό, τον εξοπλισμό μου και πήγα οδικά στις καμένες περιοχές. Φωτογραφικές εικόνες από τα κατεστραμμένα από την φωτιά σπίτια και αυτοκίνητα στα χωριά της Ηλείας είχαν ήδη δει την δημοσιότητα και με είχαν συγκλονίσει.
Όμως το δικό μου έργο, όπως το είχα συλλάβει, ήταν να περιγράψω ένα φαινόμενο. Φαινόμενο τόσο ακραίο κι εκτεταμένο που η προσέγγισή του θα απαιτούσε δουλειά σε πολλές τοποθεσίες και σε βάθος χρόνου. Το θεωρούσα καθήκον απέναντι στον τόπο να αποτυπωθεί ένα τόσο δυσοίωνο - ήμουν βέβαιος - γεγονός. Τίποτα όμως δεν με είχε προετοιμάσει για την πρώτη επαφή με το τοπίο που πρόβαλλε εμπρός μου. Έμεινα άφωνος! Ήταν η αίσθηση ενός άλλου πλανήτη.
Σημειώσεις των ημερών εκείνων: "Σκληρές γραμμές σαν σε χαρακτικό του D̈urer, το γυμνό έδαφος ακτινογραφία του αρχικού τοπίου. Τοπίου σιωπηλού τώρα κι απόκοσμου, θύματος της μεγαλύτερης περιβαλλοντικής καταστροφής των νεότερων χρόνων".
Στο καμένο πευκόδασος του Καϊάφα με τα πόδια χωμένα ως πάνω απ’ τον αστράγαλο σε κάτασπρη στάχτη ψιλή σαν σκόνη, μέσα σε μία άκρα, νεκρική ησυχία που τόνιζε την απουσία κάθε ζωντανού πλάσματος, αντικρίζοντας όρθια ακόμα, αλλά νεκρά τα δέντρα, να εκπέμπουν πύρινα χρώματα από τις καψαλισμένες πευκοβελόνες, άρχισα να καταλαβαίνω ότι υπήρχε και κάτι πέρα, κάτι διαφορετικό από τον τρόμο της καταστροφής.
Αν, από την ανθρώπινη οπτική, οι συγκλονιστικότερες στιγμές του δράματος αυτού ήταν τα τελευταία λόγια της μητέρας που χάθηκε με τα παιδάκια της στο υπόγειο του παραδομένου στις φλόγες σπιτιού, ιδίως σε αντιπαράθεση με τις εικόνες των αδιάφορων λουόμενων στην παραλία της Ζαχάρως με φόντο τις θεόρατες φλόγες και τον καπνό, αυτό δεν σήμαινε ότι η Φύση εξέφραζε τα όσα υφίστατο με όρους σαν τους παραπάνω.
Καταλάβαινα ότι ακόμα και μέσα στην πιό ακραία της μορφή, αυτή της ολικής καταστροφής από τη φωτιά, αυτή γεννά πράγματα φανταστικά, εξώκοσμα και υπερβατικά. Και ξαναγεννιέται με έναν τρόπο που μόνο αυτή ξέρει, αρκεί να την αφήσουμε να το κάνει.
Σε αυτές τις υπερβάσεις προσπάθησα να δώσω μορφή.
"Μεγάλη χαρά όταν βγαίνει μία φωτογραφία που εναρμονίζει τα στοιχεία της καταστροφής σε μία εικόνα που δεν τα αποσιωπά αλλά τα εξυψώνει. Χαρά, λίγο αργότερα, όταν βλέπω ότι αρχίζει το έργο της αναγέννησης".
"Ανάγκη να προλάβω. Τα πράγματα αλλάζουν από μέρα σε μέρα".
Συνέχισα να φωτογραφίζω για έναν ολόκληρο χρόνο στα ίδια μέρη, συχνά από την ίδια ακριβώς θέση. Οι φθινοπωρινές βροχές έφεραν νέα θαύματα μέσα από την εμπλουτισμένη με στάχτη γη. Αλλά και τα αντιπλημμυρικά φράγματα και την κοπή των μεγάλων δέντρων. Και την συγκίνηση της επούλωσης σε κάθε φυλλαράκι και μίσχο. Την άνοιξη η φύση είχε βρει "την καλή και την γλυκιά της ώρα". Μέσα όμως από τα αγριολούλουδα ξεπρόβαλαν μαύροι κορμοί που ήταν αμφίβολο αν θα βλάσταιναν πάλι.
Το επόμενο καλοκαίρι ολα τα δέντρα του Καϊάφα ήταν κομμένα. Επικρατούσε ξεραΐλα και ελλόχευε ο κίνδυνος νέων πυρκαγιών. Ολοκλήρωσα τις λήψεις ακριβώς ένα χρόνο από τότε που ξεκίνησα.
Οι σημειώσεις μου κατέληγαν: "Όμως τα βράδυα, στον ύπνο μου, έχω εφιάλτες ότι οι φωτιές συνεχίζουν να καίνε και ελικόπτερα πετάνε από πάνω μου".
Περικλής Μπούτος
Η γοητεία της καταστροφής
Πρόκειται για φωτογραφία έγχρωμη μεν, αλλά που περιορίζεται ουσιαστικά σε δύο μόνον τόνους, του πράσινου και του μαύρου. Τα σύνθετα, συμμετρικά διατεταγμένα φύλα της φτέρης δεσπόζουν στη μέση της εικόνας: στο πάνω μέρος, τα πράσινα φύλα μόλις ακουμπάνε ένα βαρύ, κυλινδρικό αντικείμενο σε διάφορες αποχρώσεις του μαύρου. Η επιφάνεια του κυλίνδρου, παράξενα τεμαχισμένη, μοιάζει με μονόχρωμο, αφηρημένο μωσαϊκό. Πάνω στη σύνθεση αυτή πέφτει ένα ήπιο φυσικό φως που γράφει τη σκιά της φτέρης σαν ανάλαφρο κέντημα, ενώ δημιουργεί μικρές ανταύγειες πάνω στην ανώμαλη μαύρη επιφάνεια, υπογραμμίζοντας τη σύνθετη μορφή της.
Στην πραγματικότητα, ο μαύρος κύλινδρος είναι καρβουνιασμένος κορμός πεύκου, και η φωτογραφία μία από τις πολλές που τράβηξε ο Περικλής Μπούτος στην Ηλεία και τη Μεσσηνία στους δώδεκα μήνες που ακολούθησαν τις καταστρεπτικές πυρκαγιές του Αυγούστου 2007, τη μεγαλύτερη ίσως πανωλεθρία που υπέστη η Ελλάδα εδώ και δεκαετίες. Το βαρύτερο τίμημα πλήρωσε ο Νομός Ηλείας, με την καταστροφή πάνω από εκατό τετραγωνικών χιλιομέτρων δάσους και πολλών χωριών, αλλά και τον θάνατο 37 τουλάχιστον ανθρώπων.
Η φωτογραφική αυτή αποτύπωση άρχισε ήδη τις πρώτες μέρες μετά την πυρκαγιά – σε ορισμένες λήψεις το τοπίο καπνίζει ακόμα – και συνεχίστηκε επί δώδεκα μήνες, μέχρι το τέλος δηλαδή του επόμενου Αυγούστου. Το αποτέλεσμα είναι οι φωτογραφίες να εμπίπτουν σε δύο κατηγορίες: από τη μια μεριά στην άμεση καταγραφή της καταστροφής, με κυρίαρχα χρώματα το μαύρο της καρβουνιασμένης βλάστησης και το καφεκόκκινο του γυμνού χώματος, και από την άλλη στην απεικόνιση της αναγέννησης που ακολούθησε τις πρώτες βροχές του φθινοπώρου και συνέχισε την επόμενη άνοιξη. Στις εικόνες της δεύτερης κατηγορίας, οι μαύροι σκελετοί των θάμνων έχουν αποκτήσει στη βάση τους από έναν πράσινο θύσανο, ενώ οι πρότινος νεκροί λόφοι σιγά-σιγά γεμίζουν άνθη. Εντούτοις, σε πείσμα των αισιόδοξων αυτών μηνυμάτων, η βαθύτερη περιβαλλοντολογική καταστροφή δεν κρύβεται: την καταμαρτυρούν τα βαθιά νεροφαγώματα, οι μεγάλες εκτάσεις γυμνού ακόμα χώματος και τα κουφάρια των δένδρων.
Το μήνυμα της αναγέννησης περνάει κυρίως μέσα από κοντινές λήψεις που εστιάζουν στην καινούργια βλάστηση· μόλις όμως ο φακός πάρει κάποια απόσταση και αρχίσει να καταγράφει ολόκληρα τοπία αντί για λεπτομέρειες, το εύρος της καταστροφής αποκαλύπτεται πιεστικά. Αντιλαμβανόμαστε αίφνης πως οι καρβουνιασμένοι σκελετοί και το απογυμνωμένο έδαφος δεν περιορίζονται μόνο στην πλαγιά που εκτείνεται μπροστά μας, ούτε ακόμα στην αντίπερα ράχη, παρά απλώνονται ως πέρα, ως το ποιό απομακρυσμένο σημείο του ορίζοντα: κρανίου τόπος, επί τριακόσιες εξήντα μοίρες. Κάποιες εικόνες του νεκρού πια δάσους ελάτης ζωντανεύουν μνήμες σκοτεινών παραμυθιών με μάγισσες, δράκοντες και κατάρες.
Ακόμα όμως και οι πιό σκοτεινές φωτογραφίες, αυτές δηλαδή που περιορίζουν την παλέτα τους στο μαύρο του κάρβουνου, το λευκό της στάχτης και το κόκκινο της ψημένης γης, ασκούν μια αναμφισβήτητη γοητεία: οι βασανισμένοι κορμοί, οι αλλόκοτες σκιές, οι αντανακλάσεις από τα νερά, το φως που διαπερνάει την καινούργια βλάστηση, όλα συνθέτουν εικόνες παράξενα σαγηνευτικές. Ο ίδιος ο φωτογράφος κάποια στιγμή καταγράφει την έκπληξη με την οποία ανακαλύπτει ένα τοπίο "σιωπηλό κι απόκοσμο... αλλά και αποκαλυπτικό μεγάλης ομορφιάς".
Το πρόβλημα της εγγενούς τάσης του φωτογραφικού μέσου να αισθητικοποιεί τα πάντα συνειδητοποιήθηκε από νωρίς, απογοητεύοντας κατά κύριον λόγο τους σχολιαστές εκείνους που ήθελαν τη φωτογραφία πρωτίστως εργαλείο κοινωνικής κριτικής. Το 1934, ο Walter Benjamin σημείωνε πως "η φωτογραφική μηχανή αδυνατεί να φωτογραφίσει μια άθλια συνοικία ή έναν σκουπιδότοπο χωρίς να τα εξιλεώνει". Παράλληλα, η μονίμως αμφιλεγόμενη σχέση της Susan Sontag με τη φωτογραφία σκοντάφτει συνέχεια στο δίλημμα της αισθητικοιποίησης, όπως φανερώνουν αλλεπάλληλα λήμματα της κλασσικής μελέτης Περί Φωτογραφίας: "Παρά τη δεδηλωμένη πρόθεση της αδιάκριτης, αστόχαστης και συχνά σκληρής φωτογραφίας να αποκαλύψει την αλήθεια και όχι το ωραίο", γράφει, "η φωτογραφία επιμένει πάντα να ωραιοποιεί". Για να καταλήξει στο συμπέρασμα πως "τα καλύτερα κείμενα πάνω στη φωτογραφία γράφτηκαν από ηθικολόγους" (στους οποίους σίγουρα συγκαταλέγει και τον εαυτό της) "που είναι μεν λάτρεις της φωτογραφίας, δεν παύουν όμως να βασανίζονται από τον τρόπο με τον οποίον η φωτογραφία ωραιοποιεί ασύστολα".
Το δίλημμα αυτό είχε προφανώς υπόψιν του ο φωτογράφος· εξάλλου, παλαιότερες εργασίες του επιβεβαιώνουν πως είναι από τους φωτογράφους εκείνους που διεισδύουν πέρα από τα καθαρά επιφανειακά χαρακτηριστικά του μέσου. Εντέλει, αντί να αγνοήσει τα υπερβατικά στοιχεία του τοπίου, επιλέγει τη λύση να τα ασπασθεί: αναλαμβάνοντας το ηθικό βάρος της καταγραφής και της μαρτυρίας, δεν αποποιείται και την ευθύνη του καλλιτέχνη. Αναζητάει "μία φωτογραφία που εναρμονίζει τα στοιχεία της καταστροφής σε μία εικόνα που δεν τα αποσιωπά αλλά τα εξυψώνει" - αναζήτηση που δεν επιτελείται χωρίς κάποιο ψυχικό κόστος, αφού στον ύπνο του βλέπει ακόμα "εφιάλτες ότι οι φωτιές συνεχίζουν να καίνε".
Οι φωτογραφίες του Μπούτου, με το πέρασμα από το σκοτάδι στο φως, από την καταστροφή στην αναγέννηση, έρχονται να υπογραμμίσουν μια "ενοχλητική αλήθεια", για να θυμηθούμε τον τίτλο της πρόσφατης ταινίας του Al Gore, ότι δηλαδή η έννοια περιβαλλοντολογική καταστροφή είναι καθαρά υποκειμενική. Η φύση, ή αν προτιμάτε το οικοσύστημα, δεν έχει ούτε βλέψεις ούτε προτιμήσεις, ώστε να καθορίζει προτεραιότητες με ηθικά ή αισθητικά κριτήρια· απλώς, μετά από κάθε μικρή ή μεγάλη αναταραχή, αναζητάει το ταχύτερο δυνατόν μια καινούργια ισορροπία, άσχετη φυσικά με τις ανθρώπινες επιθυμίες. Και μένουμε με το αναπάντητο ερώτημα: η ωραιοποίηση της φυσικής καταστροφής οφείλεται στην απροσπέλαστη φύση του φωτογραφικού μέσου, ή μήπως στο γεγονός ότι τελικά όλες οι εκφάνσεις του φυσικού κόσμου, ακόμα και οι ποιό οδυνηρές για την ανθρωπότητα, ασκούν επάνω μας μια ακατανίκητη γοητεία;
Γιάννης Σταθάτος
*
Ο Περικλής Μπούτος γεννήθηκε στην Αθήνα το 1958. Συνδυάζοντας μία φωτογραφική παραγωγή 45 ετών με την επαγγελματική του ιδιότητα του διπλωμάτη, φωτογράφισε και εξέθεσε σε πολλά μέρη του κόσμου όπως στην Αυστρία, ΗΠΑ, Ιταλία, Ρωσία, Ταϊλάνδη, φυσικά και στην Ελλάδα.
Ενδεικτικά έχει πραγματοποιήσει τις εξής εκθέσεις: 1991 - "25 Φωτογραφίες από τον Σταθμό Ομονοίας", Γκαλερί Ιόνη, Αθήνα. 1994 - Παρουσίαση του βιβλίου του Παρατηρητής στην Κροατία και φωτογραφική έκθεση στο Πολιτιστικό Κέντρο Πανόραμα, Αθήνα. 1998 - Έκθεση "Anatomical Sketches", Galleria San Niccolo, Βενετία και "Venice, Carnival Unmasked" Galleria Fallani Best, Φλωρεντία. 2003 - Έκθεση "Ten New Yorkers", Γενικό Προξενείο της Ελλάδας στην Ν. Υόρκη. 2005 - Έκθεση "Natural History" στο Πολιτιστικό κέντρο ΜΙΕΤ, Θεσσαλονίκη και "Reversible" στο Etoile Toy Visual Arts Center, Φλωρεντία. 2008 - Έκθεση "Citizens of Novorossiysk", Γκαλερί CHEAPART, Αθήνα. 2017 - Έκθεση "Fire/Regeneration" στον εκθεσιακό χώρο Central Embassy, Μπανγκόκ. 2018 - Έκθεση "Official Function" στην Kathmandu Gallery, Μπανγκόκ. 2021 - Συμμετοχή σε ομαδική έκθεση "Landscape Stories" στο Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης.
Δημοσιεύσεις: Παρατηρητής στην Κροατία, εκδόσεις Ροδακιό, 1994 - Venice, Carnival Unmasked, εκδόσεις CHARTA, Μιλάνο, 1998 - "Ο Κάφκα και η φωτογραφία" - δοκίμιο στο λογοτεχνικό περιοδικό Λέξη, Αθήνα, 2000 - Reversible - κατάλογος έκθεσης, αυτοέκδοση, Αθήνα, 2005.
