Ο άνθρωπος που δεν έλεγε πολλά
'Ενα βιβλίο για τη ζωή του απλού και γενναίου Ιταλού οικοδόμου που έσωσε στο 'Αουσβιτς τη ζωή του συγγραφέα Πρίμο Λέβι
Carlo Greppi, Un uomo di poche parole. Storia di Lorenzo, che salvò Primo. Ed. Laterza, 2023
Carlo Greppi
Gariwo (Gardens of the Righteous Worldwide) - 2023
Γεννημένος την Κυριακή 11 Σεπτεμβρίου 1904 στο Fossano, μια πόλη στην περιοχή του Cuneo, ο Lorenzo Perrone ήταν ο δεύτερος γιος μιας πολυμελούς οικογένειας που ζούσε στο Burgué, το παλιό χωριό των χτιστών, των σιδεράδων και των ψαράδων: οι γονείς του - ο Giuseppe και η Giovanna Tallone - ζούσαν από παλιά σίδερα και κουρέλια, παρόλο που οι επίσημες δουλειές τους ήταν "χτίστης" και "εργάτρια". Είχε τρία αδέλφια, τον Giovanni, τον Michele και τον Secondo, και δύο αδελφές, την Giovanna και την Caterina.
Δεν πήγε σχολείο πέρα από την τρίτη δημοτικού και, αν και βαπτισμένος, δεν ήταν θρησκευόμενος ούτε γνώριζε το Ευαγγέλιο - έγραφε με δυσκολία και άρχισε να εργάζεται σε ηλικία δέκα ετών. Μετά την άνοδο του φασισμού, αν και δεν ανήκε στους αντιφασίστες που δραστηριοποιούνταν στην περιοχή, ήταν σίγουρα εχθρικός απέναντί στο καθεστώς. Το 1924-25, σε ηλικία δεκαεννέα ετών, υπηρέτησε τη στρατιωτική του θητεία, ως bersagliere στο 7ο Σύνταγμα της Μπρέσια. Στη συνέχεια, όπως πολλοί άλλοι χτίστες, έγινε μεθοριακός εργάτης, μένοντας συχνά μακριά από την Ιταλία. Τη δεκαετία του 1930, αρχής γενομένης από το 1935 ή το 1936, διέσχιζε τακτικά τις Άλπεις - στην Κυανή Ακτή ή σε άλλες πόλεις της νοτιοδυτικής Γαλλίας - για να εργαστεί, διασχίζοντας μάλιστα τα σύνορα κρυφά με τον μεγαλύτερο αδελφό του Giovanni, μέσα από τα περάσματα των λαθρεμπόρων. Και οι δύο έπιναν πολύ.
Τον Ιούνιο του 1940, όταν η φασιστική Ιταλία μπήκε στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Lorenzo Perrone βρισκόταν λίγο πιο πέρα από τις Άλπεις: ήταν ένας από τους χιλιάδες ανθρώπους - όχι λιγότεροι από 8.500 - που φυλακίστηκαν, και μετά από λίγες ημέρες στη φυλακή απελευθερώθηκε: στις αρχές Ιουλίου βρισκόταν ήδη στο Fossano, στο γραφείο ευρέσεως εργασίας, κάνοντας αίτηση για επίδομα ανεργίας. Το να δουλέψεις στη Γαλλία είχε γίνει πλέον δύσκολο. Αλλά το 1942 υπήρξε μια ευκαιρία να φύγει, ως εθελοντής, για την Πολωνία.
Έτσι, στις 17 Απριλίου 1942, συμβεβλημένος με την εταιρεία Beotti της Piacenza στο πλαίσιο μιας ιταλογερμανικής συμφωνίας, έφτασε στα περίχωρα του Άουσβιτς, όπου θα εργαζόταν στην "Buna", που ιδρύθηκε τον Οκτώβριο του ίδιου έτους με σκοπό την παραγωγή συνθετικού καουτσούκ, συνθετικής βενζίνης, χρωστικών και άλλων υποπροϊόντων του άνθρακα. Έφτασε, για την ακρίβεια, στο στρατόπεδο Leonhard Haag, το Lager I, όπου οι Ιταλοί, σε αντίθεση με τους κρατούμενους, διατηρούσαν την ταυτότητά τους, λαμβάνοντας έγγραφα και μισθό. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι δεν είχε ιδέα πού πήγαινε, δηλαδή στο Άουσβιτς ΙΙΙ, το οποίο στα βιομηχανικά έγγραφα εμφανιζόταν απλώς ως "Άουσβιτς", που αρχικά θεωρούνταν δορυφόρος του Άουσβιτς Ι και του Άουσβιτς ΙΙ-Μπίρκεναου της μαζικής εξόντωσης. 'Εχοντας μετονομαστεί επίσημα Άουσβιτς ΙΙΙ τον Δεκέμβριο του 1943 με διαταγή της Επιθεώρησης Στρατοπέδων Συγκέντρωσης, η επιβλητική παρουσία των εργοστασίων της Buna-Werke που κατασκευάστηκαν από την I.G. Farben τον Νοέμβριο του 1944 θα καθιστούσε το Konzentrazionslager ένα αυτοτελές στρατόπεδο συγκέντρωσης (KL Monowitz) στο μέγεθος μιας πόλης, από το οποίο θα εξαρτιόνταν τα περισσότερα από τα υπο-στρατόπεδα του συγκροτήματος, καλύπτοντας μια έκταση εκατοντάδων τετραγωνικών χιλιομέτρων, εκ των οποίων περίπου σαράντα ήταν "χώροι στρατοπέδων".
Τον Ιούνιο του 1944, ο Lorenzo Perrone συνάντησε έναν από τους "σκλάβους μεταξύ των σκλάβων": τον Primo Levi. Και δεν είχε κανένα δισταγμό. Παίρνοντας έναν τεράστιο ρίσκο, κινδυνεύοντας δηλαδή να καταλήξει με τη σειρά του στην άλλη πλευρά του φράχτη, ο Perrone προμήθευε επιπλέον λίτρα σούπας στον Primo Levi και τον φίλο του Alberto Dalla Volta κάθε μέρα επί έξι μήνες.
Ο Lorenzo Perrone στο "Suiss" (όπως αποκαλούσε το Άουσβιτς) δεν βοήθησε απλώς τους δύο νεαρούς άνδρες με τις ζωτικές και βασικές τους ανάγκες, αλλά προχώρησε παραπέρα. Τρεις φορές λειτούργησε ως μεσολαβητής, καταφέρνοντας να μεταφέρει νέα στην οικογένεια του Levi στην Ιταλία μέσω της μη εβραϊκής φίλης του Bianca Guidetti Serra - και καταφέρνοντας να του δώσει απάντηση και να του στείλει ένα δέμα με τρόφιμα και ρούχα. Από τους τρεις παράγοντες σωτηρίας στους οποίους ο Levi θα επιμείνει σε όλο του το έργο, δηλαδή την υπεκφυγή, την επιδεξιότητα και την τύχη, ο τελευταίος ταυτίζεται έτσι κυρίως με τον Perrone, κυριολεκτικά το "χτύπημα της δικής του τύχης".
Και έτσι σώθηκε ο Levi, ο οποίος εν τω μεταξύ είχε σταλεί στο εργαστήριο χημείας - δηλαδή στη ζεστασιά - μόλις πλησίαζε ο χειμώνας. Η τελευταία του τύχη ήταν να αρρωστήσει από οστρακιά τον Ιανουάριο, λίγες ημέρες πριν από την άφιξη του Κόκκινου Στρατού, αποφεύγοντας οριακά την πορεία θανάτου στην οποία έχασε τη ζωή του ο φίλος του Alberto. Μέχρι τότε, ο Perrone είχε ήδη πάρει το δρόμο της επιστροφής, έχοντας φέρει για τελευταία φορά τη σούπα του, παρά το γεγονός ότι είχε ρήξη τυμπάνου από έναν βομβαρδισμό. Το τελευταίο πιστοποιητικό πληρωμής έχει ημερομηνία 15 Ιανουαρίου 1945.
Όταν έφτασε στην Ιταλία, ο Perrone πέρασε από το Τορίνο για να πει στη μητέρα και την αδελφή του Levi ότι, κατά πάσα πιθανότητα, ο φίλος του Primo δεν τα είχε καταφέρει. Δεν ήθελε τίποτα, ούτε καν χρήματα για το εισιτήριο του τρένου. Είπε, αντίθετα, ότι πλέον ήταν ουσιαστικά στο σπίτι του - και ακόμη και τα τελευταία εξήντα χιλιόμετρα τα περπάτησε. Για την τύχη του φίλου του, ωστόσο, έκανε λάθος.
Μετά από μια "δαιδαλώδη διαδρομή" στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, την οποία θα διηγείτο στο βιβλίο του La tregua [Η εκεχειρία -σ.σ.], ο Levi έφτασε και αυτός στο Τορίνο στις 19 Οκτωβρίου 1945. Και τον αναζήτησε αμέσως: συναντήθηκαν για πρώτη φορά, ελεύθεροι και οι δύο, σίγουρα μέχρι τις 3 Νοεμβρίου.
Μετά τον πόλεμο οι δυο τους συναντιόντουσαν συχνά. Σε μια από αυτές τις περιπτώσεις ο Levi ανακάλυψε ότι στο Άουσβιτς ο φίλος του από το Fossano δεν είχε φροντίσει μόνο αυτόν, όπως θα αποκάλυπτε στο Il ritorno di Lorenzo, που δημοσιεύτηκε το 1981 στη συλλογή Lilìt e altri racconti:
"Δεν βοήθησε εκεί μόνο εμένα. Είχε και άλλους προστατευόμενους, Ιταλούς και μη, αλλά του φάνηκε σωστό να μη μου το πει: κάποιος βρίσκεται στον κόσμο για να κάνει καλό, όχι για να καυχιέται γι' αυτό. Στο "Suiss" ήταν πλούσιος, τουλάχιστον σε σύγκριση με εμάς, και μπορούσε να μας βοηθήσει, αλλά τώρα που είχαν τελειώσει όλα αυτά, δεν είχε άλλες ευκαιρίες".
Το 1948, ο Primo Levi ονόμασε τη μεγαλύτερη κόρη του Lisa Lorenza, ως φόρο τιμής στον φίλο του οικοδόμο. Στο μεταξύ, πήγαιναν μαζί στην ταβέρνα, έγραφαν ο ένας στον άλλο, αλλά ενώ ο Levi άρχισε να ζει, ο Perrone δεν είχε τίποτα να κάνει. Απλώς δεν ήθελε να βρίσκεται πια στον κόσμο. Εξακολουθούσε να πίνει, και μάλιστα πολύ περισσότερο από πριν. Αρρώστησε, και ήδη το 1948 η κατάστασή του ήταν δραματική, όπως αποκαλύπτει ένα γράμμα που έγραψε στον φίλο του Primo τα Χριστούγεννα:
Αξιότιμε Signor Dottor Primo
Ανταποδίδω το γράμμα σας και χάρηκα πολύ που άκουσα ότι με θυμάστε ακόμα και μόνο εγώ δεν μπορώ να σας θυμηθώ γιατί όταν κάποιος είναι φτωχός θα είναι πάντα φτωχός αλλά φέτος ήμουν πλούσιος σε υγεία αλλά ξέρετε πως είναι η ασθένειά μου όταν κοντεύει ο χειμώνας και είναι πάντα μια μικρή βρογχίτιδα και την κρατάω μέχρι να πεθάνω. Με μεγάλη χαρά άκουσα ότι πριν από δύο μήνες η σύζυγός σας απέκτησε ένα κοριτσάκι και η μεγαλύτερη χαρά από όλα τα δώρα που μπορείτε να μου δώσετε ήταν να της δώσετε το όνομα Lisa Lorenza ώστε να φέρει και αυτή το όνομά μου αλλά ελπίζω, ευχαριστώντας τον Κύριο, ότι δεν θα χρειαστεί να υποστεί τα βάσανα που έφερα εγώ στη ζωή μου.
Τελικά προσβλήθηκε από φυματίωση και άρχισε επί ένα εξάμηνο ένα πηγαινέλα στο νοσοκομείο του γειτονικού Savigliano, μέχρι που έφτασε στο τέλος της ζωής του. Γύρω στις 7 το απόγευμα της Τετάρτης 30 Απριλίου 1952, πληγωμένος από τον πόνο της ζωής και την ανάγκη να μην το ξαναζήσει ποτέ, πέθανε ο Lorenzo Perrone, ο άνθρωπος που είχε σώσει τον Primo Levi στο Άουσβιτς.
Η σορός του έφτασε στο Borgo Vecchio, και πολλοί άνθρωποι ήρθαν, μεταξύ των οποίων, στην πρώτη σειρά, ο Levi, με τη σύζυγό του και πιθανότατα τη Lisa Lorenza. Στην κηδεία, τα πέντε αδέλφια και οι δύο αδελφές του Perrone τον παρακολουθούσαν σιωπηλά να εναποθέτει λουλούδια στο ανοιχτό φέρετρο του φίλου του Lorenzo. Ο χημικός και μάρτυρας, ο οποίος είχε ήδη δημοσιεύσει το Se questo è un uomo στην πρώτη έκδοση De Silva του 1947 και θα γινόταν διάσημος πολύ αργότερα, φορούσε ένα λευκό πουλόβερ.
Ουσιαστικά ξεχασμένος για δεκαετίες, παρά το γεγονός ότι ο Levi θα έγραφε και θα μιλούσε γι' αυτόν σε πολλές άλλες περιπτώσεις, και μέχρι τους τελευταίους μήνες της ζωής του, ο Lorenzo Perrone, ο "άνθρωπος των λίγων λέξεων" που τον έσωσε, θα γινόταν Δίκαιος των Εθνών σχεδόν μισό αιώνα αργότερα: του απονεμήθηκε η υψηλού κύρους αναγνώριση από το Yad Vashem στις 29 Ιουλίου 1998, με μια τελετή στην Alba, 35 χιλιόμετρα από το Fossano, την Τετάρτη 3 Φεβρουαρίου 1999.
Ο δεύτερος γιος του Primo Levi, που ονομάστηκε το 1957 Renzo, κι αυτός στη μνήμη του φίλου του, τον τίμησε με την ευκαιρία της απονομής ως εξής:
"Κανείς δεν άξιζε αυτή την αναγνώριση περισσότερο από αυτόν, διότι με κίνδυνο της ζωής του και με σοβαρά προσωπικά τραύματα βοήθησε τον αγαπημένο μας και πολλούς άλλους να επιβιώσουν. Ίσως θα υποδεχόταν αυτή την τελετή με το θλιμμένο χαμόγελό του, πεπεισμένος ότι αυτό που έκανε ήταν μόνο το καθήκον του: ένας μοναχικός και βαθιά καλός άνθρωπος που σημαδεύτηκε μέχρι θανάτου από εκείνη την τρομερή εμπειρία."
Μια πλάκα στη viale delle Alpi στο Fossano αφιερώθηκε στη συνέχεια στον Lorenzo Perrone, η οποία τοποθετήθηκε το 2004 με εντολή του τότε δημάρχου Beppe Manfredi, και το 2023 κυκλοφόρησε η βιογραφία του: Un uomo di poche parole. Storia di Lorenzo, che salvò Primo (Laterza), η οποία μεταφράζεται επί του παρόντος σε πολλές άλλες γλώσσες.
Τα λόγια με τα οποία ο Primo Levi τον θυμήθηκε στο Se questo è un uomo [Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος -σ.σ.], στην πρώτη έκδοση του 1947, που γράφτηκε με τον φίλο του Lorenzo ακόμα ζωντανό, ηχούν ακόμα και σήμερα ως ένας ύμνος στην ανθρωπιά που, σε πείσμα των πάντων, κατάφερε να επιβιώσει. Και αποτελούν ένα είδος αντίδοτου στη "μόλυνση του κακού" που ο Λέβι θα διερευνήσει στο κεφάλαιο "La zona grigia" [Η γκρίζα ζώνη -σ.σ.] στο βιβλίο του I sommersi e i salvati [Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν -σ.σ.].
"Όσο λογικό κι αν είναι να θέλω να προσδιορίσω τους λόγους για τους οποίους ακριβώς η δική μου ζωή, ανάμεσα σε χιλιάδες άλλες αντίστοιχες, μπόρεσε να αντέξει στη δοκιμασία, πιστεύω ότι στον Lorenzo οφείλω το ότι ζω σήμερα, και όχι τόσο για την υλική του βοήθεια, όσο για το ότι μου υπενθύμιζε διαρκώς, με την παρουσία του, με τον τόσο επίπεδο και εύκολο τρόπο του να είναι καλός, ότι υπήρχε ακόμη ένας δίκαιος κόσμος έξω από τον δικό μας, κάτι και κάποιος ακόμη αγνός και ακέραιος, αμόλυντος και αδάμαστος, ξένος προς το μίσος και τον φόβο - κάτι πολύ ασαφές, μια μακρινή πιθανότητα του καλού, για την οποία ωστόσο έβαλε σκοπό να διαφυλάξει τον εαυτό του. [...] Ο Lorenzo ήταν άνθρωπος - η ανθρωπιά του ήταν καθαρή και αμόλυντη, ήταν έξω από αυτόν τον κόσμο της άρνησης. Χάρη στον Lorenzo δεν ξέχασα ότι ήμουν κι εγώ άνθρωπος."
Arianna Tegani
Καθηγήτρια Ιστορίας στο Liceo Corso di Correggio
Gariwo (Gardens of the Righteous Worldwide) - 2023
Είμαστε πραγματικά ευγνώμονες στον Carlo Greppi, ιστορικό στο επάγγελμα, ο οποίος συναντά πολλά παιδιά στα σχολεία, για αυτό το τελευταίο έργο. Ένα απαραίτητο βιβλίο. Ένα όμορφο βιβλίο. Γραμμένο με μεγάλη και ακριβή έρευνα των πηγών, όπως πρέπει να κάνει κάθε ιστορικός, αλλά και με το πάθος και τη συγκίνηση της καρδιάς ενός "ψαρά μαργαριταριών". Γιατί ο Λορέντζο Περόνε είναι πραγματικά το πολύτιμο μαργαριτάρι που ο Γκρέπι πήγε να αναζητήσει στις σκοτεινές γωνιές της ιστορίας, αυτές του κακού, αυτές των τελευταίων μεταξύ των τελευταίων που κανείς δεν μιλάει γι' αυτούς, αλλά που έσωσαν και έκαναν τη διαφορά για τόσους πολλούς. Αν ένας από αυτούς που σώθηκαν λέγεται Πρίμο Λέβι, τότε μπορούμε να δώσουμε στον "Λορέντζο" της ιστορίας ένα πρόσωπο και ένα όνομα, μπορούμε να ανανεώσουμε την ελπίδα ότι ο Άνθρωπος υπάρχει ως εκ θαύματος εκεί που η μηδενιστική μανία της βίας θα ήθελε να τον εξοντώσει.
Ο Πρίμο Λέβι έγραψε για τον Λορέντζο Περόνε αμέσως, στην πρώτη έκδοση του Se questo è un uomo, που εκδόθηκε το 1947 και ήταν γνωστό σε λίγους, σχεδόν μια εκδοτική "αποτυχία", διότι το κείμενο, που αργότερα τυπώθηκε το 1958 από τον Einaudi, έγινε δεκτό επιφανειακά, ως η απλή αφήγηση ενός βετεράνου. Μόνο μετά από 10 χρόνια, με τη δεύτερη έκδοση και την αφοσίωση του Levi στην αποστολή του ως μάρτυρα, το Se questo è un uomo έγινε, μαζί με άλλα αξιομνημόνευτα κείμενά του, εκείνος ο ριζοσπαστικός προβληματισμός για τη Σοά, το κακό και τον Άνθρωπο που γνωρίζουμε.
Αλλά αυτές οι διακόσιες πενήντα "αξιομνημόνευτες γραμμές", όπως λέει ο Cavaglion [Ιταλός ιστορικός - σ.σ.], για τον Λορέντζο που γράφτηκαν από νωρίς, μετά την επιστροφή του από το Άουσβιτς, δεν άλλαξαν ποτέ ξανά. Πράγματι, στις δεκαετίες του 1970 και του 1980, ο Πρίμο φάνηκε να ανακαλεί τον φίλο του Λορέντζο πιο συχνά, τόσο στα κείμενά του όσο και στις συνεντεύξεις του.
Ποιος είναι ο χτίστης από το Φοσάνο; Ήταν ένας από τους πολλούς εργάτες από το Πιεμόντε που πήγαιναν στο εξωτερικό, στη Γαλλία, συχνά παράνομα, για μερικούς μήνες το χρόνο και οι οποίοι, μετά το 1940, με τη ναζιστική κατοχή και την είσοδο της Ιταλίας στον πόλεμο, επέστρεψαν στην πατρίδα τους, αναζήτησαν και πάλι δουλειά στην εταιρεία "Beotti" της Πιατσέντσα, που μεταφέρθηκε στην Άνω Σιλεσία από τους Γερμανούς και βρέθηκε ως "εθελοντής" οικοδόμος για την I. G. Farben, η οποία κατασκεύαζε τις εγκαταστάσεις της Buna-Werke στο μελλοντικό στρατόπεδο Άουσβιτς ΙΙΙ τον Δεκέμβριο του 1943. Η συμμαχία μεταξύ της ναζιστικής Γερμανίας και της φασιστικής Ιταλίας δεν ήταν μόνο πολιτική και πολεμική, διότι οι Ιταλοί είχαν δηλώσει, μετά από συμφωνίες μεταξύ των δύο χωρών, ότι μπορούσαν να προμηθεύουν "1100 ειδικούς" στην I.G.Farben. Οι Ιταλοί που είχαν στρατολογηθεί πριν από το 1943 δεν μπορούσαν να επαναπατριστούν και ήταν εν μέρει όμηροι και εν μέρει καταναγκαστικοί εργάτες. Ο Λορέντζο βρέθηκε έτσι ανάμεσα στους εκατοντάδες Ιταλούς του πρώτου κύματος εργατών που φτάνουν, χωρίς να το γνωρίζουν, σε εκείνο το μέρος από το οποίο μπορεί κανείς να δει, σε απόσταση μερικών χιλιομέτρων, το στρατόπεδο συγκέντρωσης και τον καπνό των κρεματόρων του. Οι εργάτες αυτοί δεν επιτρέπεται να βοηθούν τους σκλάβους του στρατοπέδου: η Γκεστάπο φοβάται ότι το μυστικό των θαλάμων αερίων μπορεί να διαρρεύσει μέσω των πολιτών. Όσοι έχουν παράνομες επαφές καταλήγουν στο Lager για μερικούς μήνες.
Τον Ιούνιο του 1944, συνάντησε για πρώτη φορά τον Πρίμο Λέβι: μετά από δύο ή τρεις ημέρες, ο Λορέντζο εμφανίστηκε με την στρατιωτική του καραβάνα γεμάτη σούπα και είπε στον άπειρο βοηθό του να την φέρει άδεια μόνο πριν από το σούρουπο. Επί έξι μήνες, ο χτίστης έφερνε φαγητό στον Πρίμο και στον φίλο του Αλμπέρτο Ντάλα Βόλτα, έδινε στον Λέβι τη φανέλα του γεμάτη μπαλώματα, του έγραφε τρεις καρτ ποστάλ για να στείλει στην οικογένειά του και, χάρη σε αυτό, ο Πρίμο έλαβε και ένα δέμα από την πατρίδα: "αυτό το δέμα, απροσδόκητο, απίθανο, αδύνατο, ήταν σαν μετεωρίτης, ένα ουράνιο αντικείμενο, γεμάτο σύμβολα: τεράστιας αξίας και τεράστιας ζωντανής δύναμης. Δεν ήμασταν πια μόνοι: είχε δημιουργηθεί μια σύνδεση με τον έξω κόσμο" (σ. 127). Στην καρδιά της Σοά, αν και προειδοποιήθηκε από τον ίδιο τον Λέβι για τον κίνδυνο που διέτρεχε, ο Λορέντζο, σηκώνοντας τους ώμους του χωρίς να μιλήσει, απάντησε: "Δεν με νοιάζει." "Ο Αλμπέρτο κι εγώ απορούσαμε με τον Λορέντζο. Στο βίαιο και άθλιο περιβάλλον του Άουσβιτς, ένας άνθρωπος που βοηθούσε άλλους ανθρώπους από αγνό αλτρουισμό ήταν ακατανόητος, ξένος, σαν ένας σωτήρας από τον ουρανό" (σ. 103).
Τον Ιανουάριο του 1945 ο Λορέντζο, μαζί με τον φίλο του Περούτς από το Φρίουλι, φεύγουν από το Άουσβιτς και θα διανύσουν περισσότερα από χίλια τετρακόσια χιλιόμετρα σε πέντε μήνες για να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Ο Πρίμο Λέβι, που αποκλείστηκε από την πορεία θανάτου επειδή είχε προσβληθεί από οστρακιά, σώζεται και επιστρέφει τον Οκτώβριο του 1945 μετά από μια μακρά περιπλάνηση στην Ευρώπη που περιγράφεται στο La tregua [Ανακωχή - σ.σ.]. Ο Πρίμο γνωρίζει ότι σώθηκε χάρη στη συνάντησή του με τον χτίστη του Φοσάνο: "Πιστεύω ότι στον Λορέντζο οφείλω το ότι ζω σήμερα - και όχι τόσο για την υλική του βοήθεια, όσο για το ότι μου υπενθύμιζε συνεχώς, με την παρουσία του, με τον εύκολο και απλό τρόπο του να είναι καλός, ότι υπήρχε ακόμη ένας δίκαιος κόσμος έξω από τον δικό μας, κάτι ή κάποιος που ήταν ακόμη αγνός και ακέραιος....". "Ο Λορέντζο ήταν άνθρωπος - η ανθρωπιά του ήταν καθαρή και αμόλυντη, ήταν έξω από αυτόν τον κόσμο της άρνησης. Χάρη στον Λορέντζο κατάφερα να μην ξεχάσω ότι ήμουν κι εγώ άνθρωπος" (σ. 144). Ο Πρίμο θα ονομάσει τα παιδιά του Λίζα Λορέντζα και Ρέντζο. Το Yad Vashem [Μουσείο και Μνημείο Ολοκαυτώματος στην Ιερουσαλήμ -σ.σ] θα αναγνωρίσει τον Περόνε ως Δίκαιο των Εθνών στις 7 Ιουνίου 1998.
Ο Κάρλο Γκρέπι θέλησε να γνωρίσει από κοντά τον Λορέντζο. Γιατί; Επειδή υπάρχουν πολλά περισσότερα σε αυτή την ιστορία, "μια βουβή ανάγκη για αξιοπρέπεια" που θα οδηγήσει τον Λορέντζο να αποσυρθεί σταδιακά από τη ζωή και να πεθάνει το 1952 σε ηλικία 45 ετών.
Μοναχικός, λιγομίλητος, κλείνεται μετά την επιστροφή του σε μια πεισματική και αδιαπέραστη σιωπή: δεν μιλάει ποτέ για όσα είδε. Οι καυγάδες και η αταβιστική βία του περιβάλλοντος στο οποίο γεννήθηκε έχουν εκλήψει: η βαθιά θλίψη τον έχει αλλάξει, πίνει συχνά, έχει αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές, αλλά δεν μπορεί πλέον να κάνει κακό στους άλλους. Βέβαια, όπως λέει ο Πρίμο, "ξαφνικά ο γείτονάς σου δεν ήταν πια εχθρός στη μάχη για τη ζωή, αλλά ένα ανθρώπινο ον που είχε δικαίωμα να βοηθηθεί. Αυτό ήταν πραγματικά ένα είδος αφύπνισης για μας" (σ. 167) . Αλλά ο Λορέντζο δεν είχε χάσει ποτέ αυτή την ευαισθησία!
Και έτσι συμβαίνει να ανθίζει ο Πρίμο, να αναγεννιέται χάρη στην "απελευθερωτική χαρά της γραφής". Ο Λορέντζο, από την άλλη πλευρά, βυθίζεται όλο και πιο βαθιά. Στο Lilit, ο φίλος του θα πει γι' αυτόν ότι "δεν έπινε από βίτσιο, αλλά για να βγει από τον κόσμο. Είχε δει τον κόσμο, δεν του άρεσε, τον ένιωθε να καταρρέει - η ζωή δεν τον ενδιέφερε πια." (σ. 173) "Κάποτε με ρώτησε...: "Γιατί είμαστε σ' αυτόν τον κόσμο, αν όχι για να βοηθάμε ο ένας τον άλλον;"... Δεν ήταν Εβραίος, ούτε είχε υπάρξει φυλακισμένος. Αλλά ήταν πολύ ευαίσθητος" και ένιωθε την "ντροπή του κόσμου", την αμετάκλητη ντροπή για το κακό που έβρισκε τους άλλους (σ. 175), αυτό που "ο δίκαιος άνθρωπος αισθάνεται να τον θλίβει, καθώς η υπαιτιότητα των άλλων έχει εισχωρήσει αμετάκλητα στον κόσμο των πραγμάτων που υπάρχουν, την ίδια στιγμή που η καλή του θέληση είναι μηδενική ή φτωχή και δεν τον βοηθάει να αμυνθεί" (σ. 224).
Ο Λορέντζο ήταν "ένας απλός άνθρωπος, αλλά είχε μια υψηλή και ευγενική ιδέα για τη ζωή του ανθρώπου στη γη", είπε ο Λέβι (σ. 222). Αυτός, που ήταν χτίστης και ήταν περήφανος για τη σωστή δουλειά, δεν είχε πια καμία επιθυμία να χτίσει, ακόμη και το επάγγελμά του του ήταν απεχθές. Μια από τις σημαντικότερες βιογράφους του Πρίμο Λέβι, η Carole Angier, λέει ότι ο Λορέντζο παραιτήθηκε από τη ζωή, όχι επειδή είχε δει πολύ κακό (όπως συμβαίνει στους βετεράνους), αλλά επειδή δεν μπορούσε πλέον να κάνει το καλό ("Not just because he had seen too much evil, but because he couldn't longer do good") (σ. 185). "Εκεί πέρα - λέει ο Λέβι - δεν είχε βοηθήσει μόνο εμένα. Είχε και άλλους προστατευόμενους, Ιταλούς και μη, αλλά του φαινόταν σωστό να μην μου το λέει: "είμαστε στον κόσμο για να κάνουμε το καλό, όχι για να καυχιόμαστε γι' αυτό". Είχε, με την αλληλεγγύη του, διαλύσει "τα θεμέλια πάνω στα οποία βασιζόταν ένας κόσμος που είχε επινοηθεί πάνω στη διαιώνιση του κακού" (σ. 240).
Για τον Πρίμο είναι "σαν ένας σωτήρας από τον ουρανό... ένα είδος αγίου... δεν ήθελε να σωθεί από κανέναν, πέθανε ξεριζωμένος από τον κόσμο" (σ. 225). Παράξενοι αυτοί οι ορισμοί στο στόμα του Λέβι, ενός άθεου, για έναν φίλο που είναι επίσης άθεος. "Άγιος" επειδή εκδηλώνει μια διαφορετική πραγματικότητα από τον "ανάποδο κόσμο" στον οποίο έζησε, επειδή οι πράξεις του δεν είναι διφορούμενες αλλά διαυγείς, απλές και ξεκάθαρες, στα όρια της πιο τέλειας ανθρωπιάς. Ο Λορέντζο είναι το καλό που υπάρχει, ακόμη κι αν δεν κερδίζει.
Η Angier θα πει ότι ο συγγραφέας "έκανε την ιστορία του Lorenzo Perrone κεντρικό σημείο της έρευνάς του για τον Άνθρωπο" (σ. 166): στο ερώτημα "Ποιος είναι ο άνθρωπος", απαντά με την ιστορία του μαστόρου του Φοσάνο, επειδή "εδώ είναι ένας άνθρωπος".
Αναγνωρίζουμε στον Γκρέπι ότι προέβαλε αυτόν τον "τελευταίο" των Δικαίων, που δεν ήταν ούτε διπλωμάτης, ούτε υψιλόβαθμος, ούτε βιομήχανος. Γνωρίζει, όπως τονίζει ο διευθυντής του Μουσείου Άουσβιτς-Μπίρκεναου, Piotr M.A. Cywinski, ότι "η μνήμη μας μοιάζει λίγο με την ιστορία μας, χτισμένη πάνω σε μια αφήγηση γεμάτη από χαρακτήρες-σύμβολα και απελπιστικά κενή από εκείνους που δεν κατάφεραν να μπουν σε αυτό το φανταστικό πάνθεον" (σ. 234). Ο Λέβι ήθελε να αφηγηθεί ένα κομμάτι της ιστορίας που δεν θα παραμείνει πλέον άγνωστο και ανώνυμο: "ιστορίες ζωής όπως του Λορέντζο έχουν αλλάξει την ιστορία και τον τρόπο που διαδραματίζεται" (Cesare Bermani) (σ. 236).
Ο Λορέντζο είναι ο ακραίος εκπρόσωπος εκείνης της "αγροτικής κουλτούρας" που είναι ένας "τρόπος να βλέπεις τον κόσμο", ίσως χαρακτηριστικός των ταπεινών, αλλά προικισμένος με μια σταθερή ηθική (σ. 236), αυτή που περιγράφει ο don Lenta για την αναγνώριση του Δίκαιου των Εθνών, όταν λέει ότι "οι χτίστες και οι ψαράδες του Φοσάνο έκαναν τα αδύνατα δυνατά για να βοηθήσουν τους πιο αδύναμους της κοινότητας" (σ. 212) . Κουλτούρα αλληλεγγύης, ενσυναισθητική με αδρό τρόπο, δίπλα στον άλλον με συγκεκριμένο τρόπο. Μια κουλτούρα εκείνων που αναλώνουν παπούτσια και ενέργεια για να διασχίσουν τα σύνορα σε αναζήτηση εργασίας και ζωής.
Ο Λορέντζο είναι μια έκκληση, μια σιωπηλή κραυγή για να διακρίνουμε ίχνη καλοσύνης στην καθημερινότητα της ιστορίας, να την αφουγκραστούμε μέσα μας, εμείς και όσοι εκφράζουν μια "βουβή ανάγκη για αξιοπρέπεια", να καλωσορίσουμε και να περιφρουρήσουμε την οδυνηρή γοητεία του ανθρώπινου που κατοικεί στον κόσμο.
