Hisham Aidi
Ο Paul Bowles και ο "μύθος της Ταγγέρης"
(Δεύτερο μέρος)
Hisham Aidi
Οrient XXI - 13.02.2021
Ο Hisham Aidi διδάσκει πολιτικές επιστήμες και αφρικανικές σπουδές στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια (Νέα Υόρκη). 'Εχει γράψει μεταξύ άλλων τα βιβλία Redeploying the State, μια μελέτη για τα κοινωνικά κινήματα στη Λατινική Αμερική (Palgrave 2008), και Black Routes to Islam (Palgrave 2009). Για το δημοσιογραφικό του έργο, τιμήθηκε με το Carnegie Scholar το 2009 και το βραβείο της Soros Foundation το 2012. Το πιο πρόσφατο βιβλίο του, Rebel Music: Race, Empire and the New Muslim Youth Culture (Pantheon 2015) κέρδισε το American Book Award το 2015.
[Συνέχεια από Αλμανάκ 24.02.2021]
Είχα αρχίσει να διοργανώνω τους λογοτεχνικούς μου περίπατους στην Ταγγέρη εκείνο τον Ιούνιο. Τρεις μήνες αργότερα, όταν έφτασα στο Κολούμπια ως νεαρός διδακτορικός φοιτητής, ζήτησα να συναντηθώ με τον ίδιο τον Edward Said για να μοιραστώ μαζί του τις απόψεις μου περί της μεγάλης "εξαίρεσης" του Bowles. Ξαφνικά προσγειώθηκα απότομα.
"Ο Bowles; Αυτός είναι ο χειρότερος", είπε ο Said, απορρίπτοντας κατηγορηματικά την άποψή μου. Ανέφερα το The Delicate Prey, ένα σύντομο διήγημα του Bowles. Ο Said με διέκοψε, "Ναι, η ιστορία με τον γλωσσολόγο..." Καθώς προσπαθούσα να αναπτύξω το επιχείρημά μου, ο Said σήκωσε το χέρι του: "Σταμάτα, γιατί τον υπερασπίζεσαι; Στάματα".
Συνέχισα να επισκέπτομαι τακτικά τον Paul Bowles τα επόμενα πέντε χρόνια. Συζητούσαμε εγώ κι αυτός - για τις ανώτατες σπουδές, τη Νέα Υόρκη, την παρακμή της Ταγγέρης κ.λπ.
Η συλλογική μνήμη της Ταγγέρης διαποτίζεται από νοσταλγία και επικεντρώνεται γύρω από τη μεδίνα, την παλιά πόλη. Η μεδίνα, όπως μας έλεγαν οι παλιοί, ήταν κάποτε το επίκεντρο του ισλαμικού κόσμου: από το λιμάνι όπου η μεδίνα συναντά τη θάλασσα, είχε αποπλεύσει ο Tariq Ibn Ziyad για να κατακτήσει την Ισπανία το 711. Μετά την πτώση της Γρανάδας το 1492, στη μεδίνα της Ταγγέρης βρήκαν καταφύγιο οι Εβραίοι και οι Μορίσκο. Εγκαταστάθηκαν στα σοκάκια της, διατηρώντας το πολιτιστικό μωσαϊκό της Ισλαμικής Ισπανίας. Από τους καθηγητές μας των Γαλλικών και των Ισπανικών, μάθαμε επίσης ότι η μεδίνα είχε εμπνεύσει αριστουργήματα της δυτικής τέχνης, όπως ο πίνακας Οι Φανατικοί της Ταγγέρης, που τον εμπνεύστηκε ο Eugène Delacroix όταν είδε μέλη της Αδελφότητας Issawa να χορεύουν στην οδό Es Siaghine. Το Zoco Chico, η πλατεία στο κάτω μέρος της μεδίνας, ανακηρύχθηκε ιερός λογοτεχνικός χώρος. Ο Tennessee Williams έγραψε το Camino Real στο Café Fuentes, ενώ από την άλλη πλευρά της πλατείας, το Café central, στο οποίο σύχναζε και ο Genet, αποτέλεσε για τον William Burroughs το πρώτυπο του Meet Café, με πελάτες προαγωγούς και απατεώνες, που μπορεί κανείς να ανακαλύψει στο A Naked Lunch.
Ωστόσο, η οικονομική εξαθλίωση και η πολιτική καταστολή στις δεκαετίες του '80 και του '90 δεν μας βοηθούν να πιστέψουμε ότι η μεδίνα ήταν δυνατόν να αποτελέσει ποτε έναν ελεύθερο χώρο. Οι περισσότεροι ντόποιοι δεν είχαν ακούσει ποτέ για τους διάσημους αυτούς συγγραφείς. Προσωπικά άκουσα μόνο για τον Bowles όταν, το 1988, ένα κινηματογραφικό συνεργείο του Bernardo Bertolucci άρχισε να εργάζεται μπροστά από το οικογενειακό εστιατόριό μας στην είσοδο της Κάσμπα για τη μεταφορά του Τσάι στη Σαχάρα. Ως έφηβοι, αναρωτιόμασταν ποιες αλήθειες περιείχαν τα βιβλία της "Interzone" και αν η Ταγγέρη ήταν πράγματι σε καλύτερη μοίρα υπό τη δυτική κυριαρχία, όπως άφηναν να εννοηθεί οι ντόπιοι και ξένοι νοσταλγοί. Η σταδιακή ένταξη της Ταγγέρης στο Μαρόκο, ήδη από τα τέλη του 1959, προκάλεσε μια αργή οικονομική και πολιτική παρακμή που θα διαρκούσε για αρκετές δεκαετίες. Εκείνη τη χρονιά, ξέσπασε μια εξέγερση ενάντια στη μοναρχία, καθώς το αραβικό εθνικιστικό κόμμα Istiqlal και ο στρατός προσπαθούσαν να πάρουν τον έλεγχο του Rif, της περιοχής στα βόρεια της χώρας που ήταν κάποτε υπό ισπανική κυριαρχία. Ο διάδοχος του θρόνου κατέστειλε την εξέγερση. Αργότερα, όταν έγινε βασιλιάς ως Χασάν Β ', ο μικρός μονάρχης αποδείχτηκε εκδικητικός, στερώντας την περιοχή από επενδύσεις και υπηρεσίες Η εκδοχή που μαθαίναμε στο σχολείο ήταν ότι η μοναρχία είχε απελευθερώσει τον Βορρά από την αποικιοκρατική καταπίεση. Αλλά ποια απελευθέρωση έφερε πραγματικά το καθεστώς (makhzen); Μετά την ανεξαρτησία, καθώς η τοπική διανόηση άρχισε να σχηματίζεται στην Ταγγέρη, πολλοί κατέληξαν να θεωρούν το αμερικανικό λογοτεχνικό σώμα για την Ταγγέρη της δεκαετίας του '50 ως μια πολύτιμη μαρτυρία για μια χαμένη χρυσή εποχή.
Όταν έφτασα στις Ηνωμένες Πολιτείες, επεδίωξα να διαβάσω τους Αμερικανούς συγγραφείς που είχαν γράψει για την "Interzone" της Ταγγέρης. Εκτός από τον Bowles, μου τράβηξαν την περιέργεια οι beats, ειδικά οι παλιοί απόφοιτοι του Πανεπιστημίου Κολούμπια - Kerouac, Ginsberg, Lucien Carr -, φοιτητές του Lionel Trilling και θαυμαστές του Arthur Rimbaud. Είχαν με έναν τρόπο χαρτογραφήσει την Ταγγέρη πάνω στο Greenwich Village, μετατρέποντας έτσι το Boulevard Pasteur σε "Bleecker Street της Βόρειας Αφρικής". Αλλά ακόμη και ως δευτεροετής φοιτητής, σύντομα συνειδητοποίησα ότι τα γραπτά τους αφορούσαν περισσότερο τη στενόμυαλη μακαρθική Αμερική από την οποία ήθελαν να δραπετεύσουν παρά το ίδιο το Μαρόκο.
Ο επιπόλαιος, επικουρικός τρόπος ζωής αυτών των συγγραφέων- που φτιάχνονταν με χασίς και μετά πήγαιναν σε μπαλ μασκέ - δεν με σόκαρε. Οι εξωφρενικές βραδιές με χορευτές, ακροβάτες και γητευτές φιδιών που διοργάνωναν οι εκπατρισμένοι σε πολυτελή σπίτια στις πλαγιές του "Αγγλικού βουνού", του λόφου στα περίχωρα της πόλης, αποτελούν μέρος του σκηνικού της Ταγγέρης. Είναι οι ίδιοι αυτοί εκπατρισμένοι που χαρακτήριζαν τους εαυτούς τους "tangerines" και ονόμαζαν τις υπηρέτριές τους "la fatima" και τους οδηγούς τους "el mohamito". Ήταν όμως και ευχάριστο να βλέπεις ότι η Ταγγέρη, όπως και το Βερολίνο, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην έναρξη ενός γκέι λογοτεχνικού κινήματος - που δεν υπήρχε ως τότε στη Δύση, βάζοντας το δάχτυλο πάνω στον "προγνωστικό παλμό του κόσμου", όπως έλεγε ο William Burroughs.
Αλλά το πιο παράξενο ήταν ότι αυτοί οι συγγραφείς επεδίωκαν τις απολαύσεις της πόλης, αλλά, με εξαίρεση τον Bowles, δεν αγαπούσαν πραγματικά την Ταγγέρη. Οι beats περιφρονούσαν τους ιθαγενείς, χαρακτηρίζοντας συστηματικά τους Μαροκινούς ως "rakish" ή "raffish" (ακόλαστους). Ο Capote έβρισκε την Ταγγέρη πολύ ξένη, περιγράφοντας τους άντρες ως "θορυβώδεις βαρβάρους" και τις γυναίκες ως "ανώνυμα υφασμάτινα πακέτα". Προειδοποίησε τους φίλους του στη Νέα Υόρκη για τη "μυρωδιά των Αράβων". 'Οσο για τον Burroughs, χαρακτήρισε τους ντόπιους ως μια "ομάδα Ay-rabs", ενώ το 1958 δήλωνε: "Η Ταγγέρη τελείωσε. Τα αραβικά σκυλιά είναι ανάμεσά μας".
Ο Paul και η Jane Bowles, λόγω του γνήσιου πνευματικού τους ενδιαφέροντος για την ιστορία και τη λαϊκή κουλτούρα της Ταγγέρης, διέφεραν από την υπόλοιπη κοινότητα των εκπατρισμένων. Σε δοκίμια που έγραψε για τον αμερικανικό τύπο, ο Paul Bowles παρουσίασε την ιστορία της μεδίνας από τις αρχές της δεκαετίας του '30 έως την ανεξαρτησία. Διηγήθηκε ειδικότερα πως η καταστολή από τον Σουλτάνο των πρακτικών των Σούφι ("η μεγάλη πουριτανική εκκαθάριση") στο κεντρικό Μαρόκο, εξαπλώθηκε στα βόρεια της χώρας. Οι εθνικιστές του Istiqlal είχαν στοχεύσει συγκεκριμένα το Zoco Chico ως τόπο διαφθοράς. Τα μπαρ κοντά σε τζαμιά έκλεισαν, άλλα διατάχθηκαν να μην σερβίρουν μουσουλμάνους. Αν έπιαναν μια γυναίκα να βρίσκεται μέσα σε μπαρ, της ξύριζαν το κεφάλι και τα φρύδια.
Μέσα σε ένα τέτοιο κλίμα, η υπεράσπιση των Amazighs ή Βερβέρων από τον Bowles αποδείχθηκε τολμηρά υπερβατική. Ο μαροκινός πολιτισμός "δεν είναι πρωτίστως αραβικός, αλλά βερβερικός", επέμενε - απέναντι στους Άραβες εθνικιστές που ενεργούσαν σαν να έκριναν ότι "οι Βερβέροι δεν είχαν καμία κουλτούρα", την ίδια ώρα που προσπαθούσαν να αγκιστρώσουν τη χώρα στον Αραβικό Σύνδεσμο. "Η γενική άποψη είναι ότι ο αυτόχθονος πληθυσμός πρέπει να αραβοποιηθεί με κάθε τίμημα για να μπορεί να απολαύσει τα οφέλη της ανεξαρτησίας", παρατηρούσε πικρόχολα. "Κανείς δεν φαίνεται να έχει σκεφτεί τη δυνατότητα ενός ανεξάρτητου βερβερικού Μαρόκου. Στην πραγματικότητα, το γεγονός και μόνο ότι μνημονεύεις τους Βερβέρους αρκεί για να καταλογιστείς ως αντιδραστικός οπαδός των Γάλλων. Σήμερα, μάλλον, γίνεσαι σύγχρονος αν γίνεσαι Αιγύπτιος".
Το να διαβάζω τις λέξεις αυτές το χειμώνα του 1992 στον κοιτώνα μου στην Πενσυλβάνια ήταν συναρπαστικό αλλά και τρομακτικό. Ως Μαροκινοί - ειδικά όσοι από εμάς κατάγονταν από την βόρεια βερβερική περιοχή - είχαμε μεγαλώσει σε ένα κλίμα φόβου, και μέχρι τότε δεν είχα ποτέ ακούσει ούτε διαβάσει κάποιον που ασκούσε δημόσια κριτική στον αραβικό εθνικισμό, και μιλούσε τόσο ανοιχτά για την εχθρότητα της μαροκινής ενδοχώρας απέναντι στη Φεζ, την πόλη στο εσωτερικό της χώρας που θεωρείτο έδρα του καθεστώτος. Ηταν υπέροχο να ακούς αυτόν τον Αμερικανό συγγραφέα να επικρίνει ανοιχτά τη μαροκινή κυρίαρχη ελίτ για τη σκληρότητά της και τις μηχανορραφίες της.
Ο Bowles συνέβαλε ώστε να αποτελέσει η Ταγγέρη ένα αντίβαρο απέναντι σε όλα αυτά. Χάρη στην επιρροή του, τρία αγγλικά λογοτεχνικά περιοδικά πρωτοκυκλοφόρησαν εκεί: Antaeus, Gnaoua και Zero. Αλλά πάνω απ' όλα, ο Bowles με βοηθούσε στο να προβληματιστώ με τη δική μου ταυτότητα: για ένα Μαρόκο παγηδευμένο ανάμεσα σε δυτικές και αραβικές ηγεμονίες , υπήρχε άραγε εναλλακτική οδός; Προς ποια κατεύθυνση έπρεπε να στραφεί ο βερβερικός πληθυσμός του Μαρόκου; Ο Bowles με έκανε να σκεφτώ πέρα από το δίπολο "δυτικό-αραβικό".
Φτάνοντας στη Νέα Υόρκη, ανακάλυψα γρήγορα μια ζωντανή μαροκινή πολιτιστική σκηνή που είχε σχηματιστεί γύρω από τον Allen Ginsberg, τον ποιητή Ira Cohen, την Ellen Stewart, ιδρύτρια του θεάτρου La Mama, και τους προστατευόμενούς της: τον ζωγράφο Ahmed Yacoubi και τον μαροκινό σκηνοθέτη Hassan Wakrim, ο οποίος στη δεκαετία του '70 είχε ιδρύσει το μαροκινό βερβερικό θέατρο και την αντίστοιχη ομάδα μπαλέτου. Στο La Mama και τα καφενεία του Village, Μαροκινοί συγγραφείς όπως ο μυθιστοριογράφος Tahar Ben Jelloun παρουσίασαν το έργο τους στον Cohen, στον Ginsberg και στους άλλους Beats. Όλα αυτά τα πρόσωπα είχαν συναντηθεί στην Ταγγέρη μέσω του Bowles.
Η μαροκινή κριτική για τον Μπόουλς άρχισε να παίρνει μορφή στις αρχές της δεκαετίας του '70. Οι πώτοι επικριτές του ήταν ο φιλόσοφος Abdallah Laroui και ο Tahar Ben Jelloun, οι οποίοι επέπληξαν και οι δυο τους τον Αμερικανό συγγραφέα για την προώθηση μιας εικόνας της χώρας ως πρωτόγονης γης, όπου το σεξ και τα ναρκωτικά δεν γνώριζαν κανένα όριο. Ο Laroui στηλίτευσε επίσης τη μαροκινή αστική τάξη επειδή κατάπιε και αναπαρήγαγε την "φολκλορική" εικόνα του Μαρόκου. Ο Ben Jelloun, στα γραπτά του το 1972, κατηγόρησε τον Αμερικανό ότι απαξιούσε τη λογοτεχνική κληρονομιά του έθνους. Ο Bowles, στα μέσα της δεκαετίας του 1960, είχε αρχίσει να μεταφράζει τα απομνημονεύματα και τις ιστορίες απένταρων, αναλφάβητων νέων της Ταγγέρης (παρόλο που δεν μπορούσε να διαβάσει στα αραβικά, ο Bowles καταλάβαινε τη διάλεκτο darija). Τα πιο γνωστά από αυτά ήταν το A Life Full of Holes (1966) του Larbi Layachi, η ιστορία ενός μικρού κλέφτη, ζιγκολό και αρσενική πόρνη, που τραβιόταν με την αστυνομία και επιβίωνε με κομπίνες με τους τουρίστες (το βιβλίο έγινε ταινία από το BBC)· Look and Move On (1967), τα ταξίδια του Mohamed Mrabet, ενός μικροαπατεώνα και golf caddy που υπηρετούσε ένα ζευγάρι Αμερικανών· και το πιο διάσημο έργο, Το γυμνό ψωμί (1972) του Mohamed Choukri, μια αυτοβιογραφική αφήγηση του ταξιδιού του από το Ριφ ως την Ταγγέρη, της παιδικής του ηλικίας στους δρόμους της διεθνούς ζώνης και της θητείας του ως δασκάλος, την οποία εκμυστηρεύτηκε λεπτομερώς στον Bowles στα ισπανικά.
Τα βιβλία αυτά κυκλοφόρησαν στη Δύση ως "μαροκινή λογοτεχνία" και για πολλούς στον αγγλόφωνο κόσμο ήταν η πρώτη τους επαφή με τον μαροκινό λογοτεχνικό και πολιτιστικό κόσμο. Όμως, σύμφωνα με τους επικριτές του Bowles, οι συνεντεύξεις με τους μικροαπατεώνες του δρόμου και λοιπούς προαγωγούς είχαν ως αποτέλεσμα να διαγράψουν μια ολόκληρη παλαιότερη λογοτεχνική παράδοση με Μαροκινούς συγγραφείς που δημοσιεύονταν στα γαλλικά και τα ισπανικά από τη δεκαετία του 1930, για να μην αναφέρουμε την ποίηση και άλλα κείμενα προηγούμενων αιώνων στα αραβικά. 'Επρεπε με κάποιο τρόπο να αποδωθεί δικαιοσύνη, καθιστώντας τον Bowles υπεύθυνο: στην πραγματικότητα δεν είχε καμία επιθυμία να μάθει να διαβάζει αραβικά ("δεν είχα ούτε τον χρόνο, ούτε την διάθεση"), όπως και περιφρονούσε την κληρονομιά αυτή. "Σε μια χώρα όπως το [Μαρόκο]", γράφει, "η γραπτή λογοτεχνική παραγωγή είναι φυσικά αμελητέα. Αλλά από την άλλη πλευρά, οι Μαροκινοί επιδεικνύουν μια αξιοσημείωτη και εξαιρετικά εξελιγμένη αίσθηση του ρυθμού που εκδηλώνεται στις δίδυμες τέχνες της μουσικής και του χορού."
[Συνεχίζεται]
Μτφ. Σ.Σ.
