Ο περιορισμός βλάπτει σοβαρά τη βρετανική αυτοκρατορία
Μια παλιά διαμάχη του 19ου αι.
«Απέναντι σ' αυτούς που πιστεύουν στη μεταδοτικότητα, έχετε την Αγγλία. Από την άποψη του ιστορικού, είναι πολύ ενδιαφέρον να δούμε σήμερα την αντίδραση του Μπόρις Τζόνσον απέναντι στην πανδημία του Covid-19. Τον 19ο αιώνα, ποια χώρα αρνήθηκε πεισματικά τις θέσεις της μεταδοτικότητας και υπερασπίστηκε την πλήρη ελευθερία κίνησης ανθρώπων και αγαθών; Η Αγγλία, στο όνομα της οικονομικής επιβίωσης της χώρας και της αυτοκρατορίας της».
Σε επίπεδο επιστημονικής πληροφόρησης, η διαχείριση της τωρινής κρίσης υπήρξε ένα φιάσκο.
Laurent-Henri Vignaud
Πώς γεννιούνται και εξαπλώνονται οι επιδημίες; Γιατί και πώς οι νέες ασθένειες μεταμορφώνουν τις κοινωνίες; «Μια επιδημική ασθένεια είναι ένα συνολικό κοινωνικό φαινόμενο» επισημαίνει ο ιστορικός των Βιολογικών Επιστημών, Laurent-Henri Vignaud.
Συνέντευξη στη Rachel Knaebel
Basta! 23 Μαρτίου 2020
*
Basta!: Γιατί οι νέοι ιοί φαίνεται ότι προέρχονται κυρίως από την Ανατολή; Για παράδειγμα, η πρόσφατη ασθένεια του Covid-19, τα αναπνευστικά σύνδρομα Sars (που ξεκίνησε από την Κίνα στα τέλη του 2002) ή Mers (που ανιχνεύθηκε για πρώτη φορά το 2012 στη Σαουδική Αραβία), αλλά και οι πιο παλιές, η πανώλη και η χολέρα προέρχονταν επίσης από την Ασία...
Φαίνεται πως υπάρχει μια εστία μεταδοτικών νόσων κάπου στην Ασία, μεταξύ Ινδίας και Κίνας. Η μαύρη πανώλη, η βουβωνική, έφτασε κατά πάσα πιθανότητα από την Κίνα, όπως και η χολέρα, στην πρώτη ευρωπαϊκή επιδημία που σημειώθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1830. Για τη λεγόμενη ισπανική γρίπη υπάρχουν δύο απόψεις. Σύμφωνα με την επίσημη ιστορική εκδοχή που αναπαρέστησε την όλη διαδρομή της, η αφετηρία εντοπίζεται στο Κάνσας, στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ήταν, επομένως, μια αμερικανική ασθένεια. Σήμερα, πρόσφατες μελέτες σχετικά με το γονιδίωμα του ιού υποστηρίζουν την κινέζικη προέλευση.
Όταν η χολέρα φτάνει στην Ευρώπη, γίνεται αντιληπτή ως μια εξωτική ασθένεια, προερχόμενη από την Ινδία. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η ασθένεια αυτή τρομάζει. Κανείς δεν έχει προετοιμαστεί και κανείς δεν γνωρίζει στην αρχή ποια είναι τα συμπτώματά της και σε τι διαφέρει από άλλες ασθένειες που είναι ενδημικές στην Ευρώπη, αποτελούν μόνιμη μάστιγα και προκαλούν διάρροιες. Κάθε φορά που έρχεται μια νέα ασθένεια, η προσαρμογή της κοινωνία γίνεται βίαια. Μια ασθένεια στην οποία είμαστε συνηθισμένοι μπορεί να προκαλέσει περισσότερους θανάτους μέσα σε έναν χρόνο, αλλά θα θεωρηθεί λιγότερο επικίνδυνη.
Όλοι αυτοί που παριστάνουν τους ατρόμητους από την αρχή του κορωνοϊού, συγκρίνοντάς τον με τα στοιχεία της εποχικής γρίπης και τους θανάτους από τροχαία ατυχήματα, με αφήνουν άφωνο. Σε μια κατάσταση σαν τη σημερινή, με έναν νέο ιό, τέτοιοι συλλογισμοί είναι εσφαλμένοι από επιστημονικής πλευράς. Από την άποψη του αντίκτυπου που έχει σε μια κοινωνία, το να συγκρίνεις τον νέο ιό με την ύπαρξη μιας ενδημικής ασθένειας, την οποία οι πληθυσμοί γνωρίζουν καλά, δεν έχει νόημα.
Ξέρουμε γιατί η ζώνη αυτή μεταξύ της Ινδίας και της Κίνας αποτελεί εστία νόσων;
Όσον αφορά τον Covid-19, η προέλευση είναι γνωστή. Όπως συμβαίνει με πολλές νόσους αυτού του είδους, που έχουμε συναντήσει ήδη, του τύπου της γρίπης των χοίρων ή των πτηνών, συνδέεται με τη συνήθεια των ασιατικών πληθυσμών να συντηρούν τη λεγόμενη «ζωντανή αγορά», με ζωντανά ζώα, ακόμη και άγρια, τα οποία καταναλώνουν. Αυτό ευνοεί το είδος των ασθενειών που ονομάζονται ζωονοσογόνες, δηλαδή αφορούν τη μεταφορά ιών από ζωικά είδη στους ανθρώπους. Εδώ, ο ιός είναι κινέζικος ίσως κυρίως λόγω των διατροφικών συνηθειών και του εμπορίου άγριων ζώων.
Επομένως, η εμφάνιση αυτών των επιδημιών είναι εν μέρει συνέπεια των κοινωνικών και πολιτισμικών συνηθειών;
Το να θεωρούμε μια επιδημία μια απλή συνάντηση ενός ιού ή ενός μικροβίου με ένα ζώο ή έναν άνθρωπο είναι μια εντελώς κοντόφθαλμη θεώρηση του τι είναι μια ασθένεια. Μια επιδημική ασθένεια είναι ένα συνολικό κοινωνικό φαινόμενο. Όταν ένας ιός συναντά έναν φορέα και ξεκινά η επιδημία επηρεάζει άλλα πράγματα, που σχετίζονται με την πολιτική, την οικονομία, την κοινωνία, τις συμπεριφορές, τις νοοτροπίες. Ένα μικρόβιο μπορεί να υπάρχει στους ανθρώπους για μεγάλο χρονικό διάστημα, χωρίς να προκαλεί επιδημία από μόνο του. Το να εξετάζεις μια επιδημία από αυστηρά βιολογική άποψη είναι ένα σημαντικό σφάλμα και ανοησία από την άποψη των Κοινωνικών Επιστημών. Μια επιδημία είναι μια συμπαραγωγή του ανθρώπινου και του μη ανθρώπινου.
Επομένως, για να ξεσπάσει μια επιδημία χρειάζεται και μια ευνοϊκή οικονομική συγκυρία, όπως το βλέπουμε σήμερα με τον Covid-19, που ξεκίνησε από τον κύριο τόπο παραγωγής καταναλωτικών αγαθών στον κόσμο;
Αυτό ισχύει για όλες τις επιδημικές ασθένειες. Το ίδιο είχε συμβεί και όταν η πανώλη έφτασε στην Ευρώπη τον 14ο αιώνα. Εάν η πανώλη είχε εμφανιστεί σε μια τελείως περιχαρακωμένη μεσογειακή Ευρώπη με απομονωμένες κοινωνίες που δεν συναλλάσσονταν εμπορικά, με σκόρπιους πληθυσμούς, τότε η πανώλη δεν θα είχε προκαλέσει τόσους θανάτους. Δεν θα είχε αποδεκατίσει τον μισό ευρωπαϊκό πληθυσμό. Αν η πανώλη υπήρξε τόσο φονική, είναι επειδή η Ευρώπη ήταν τότε πυκνοκατοικημένη και με μια αστική συγκέντρωση που είχε ενταθεί μέσα σε έναν αιώνα παράλληλα με ανεπτυγμένες οικονομικές ανταλλαγές, ειδικά στον χώρο της Μεσογείου. Όλα αυτά επέδρασαν ώστε ο βάκιλος της πανώλης να εξελιχθεί σε μαζικό δολοφόνο. Ο ίδιος, σε μια άλλη συγκυρία, θα είχε προκαλέσει θανάτους, αλλά όχι τόσους.
Πώς εξαπλώθηκε η χολέρα τον 19ο αιώνα;
Όταν η επιδημία χολέρας έρχεται στην Ευρώπη, η ήπειρος βρίσκεται εν μέσω μιας βιομηχανικής επανάστασης, μιας έντονης αστικοποίησης που συμβαδίζει με την εγκατάλειψη της υπαίθρου, ένα φαινόμενο που δεν έχει διακοπεί μέχρι σήμερα, και μιας παγκοσμιοποιημένης και ήδη αποικιακής οικονομίας. Οι πρώτες γαλλικές πόλεις που πλήττονται από τη χολέρα είναι τα λιμάνια της βόρειας Γαλλίας, τα λιμάνια που βρίσκονται στα παράλια της Μάγχης. Μολύνονται μέσω των αποικιακών ανταλλαγών της Αγγλίας με την Ινδία. Επομένως, είναι μια ασθένεια που ταξιδεύει μέσω των πλοίων που εξασφαλίζουν διεθνείς ανταλλαγές, οι οποίες συνδέονται με την αποικιοκρατία που βρίσκεται στα πρώτα της στάδια τη δεκαετία του 1830. Για την ισπανική γρίπη, η οποία σκότωσε δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπους ανά τον κόσμο το 1918-1919, η ευνοϊκή συγκυρία είναι ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος. Ο ιός της γρίπης κυκλοφορεί στα στρατιωτικά πλοία και φτάνει έτσι σε απομακρυσμένες περιοχές όπως η Νέα Ζηλανδία και η Αυστραλία. Ήρθε επίσης στην Ευρώπη από την Αμερική, πιθανότατα μέσω της κίνησης των στρατευμάτων.
Πώς αντέδρασαν οι Αρχές απέναντι στις επιδημίες στο διάβα του χρόνου;
Τον 19ο αιώνα, όταν η χολέρα φτάνει στην Ευρώπη, οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις υιοθετούν στρατηγικές. Δύο πολιτικές θέσεις συγκρούονται, που αντιστοιχούν σε δύο επιστημονικές θέσεις. Εδώ βλέπουμε τη συμμαχία, από τα τέλη του 18ου αιώνα, της επιστήμης, και ειδικότερα των Βιολογικών και Στατιστικών Επιστημών, και της εξουσίας. Αυτή είναι η βιοπολιτική που θεωρητικοποίησε ο Michel Foucault.
Έτσι, υπάρχουν κυβερνήσεις που προτιμούν την περιχαράκωση, το κλείσιμο των συνόρων, την απομόνωση. Αυτές οι θέσεις, στην Ευρώπη του 19ου αιώνα, αντιστοιχούν περισσότερο σε αυταρχικά καθεστώτα. Η Πρωσία, για παράδειγμα, δεν το θεωρεί πρόβλημα να διατάξει μια πολύ σκληρή καραντίνα και να περιορίσει τις ελευθερίες, σύμφωνα με την ισχύουσα πολιτική συνήθεια. Η πρωσική δύναμη ευνοεί επίσης την ιατρική θέση της μεταδοτικότητας: την υποστηρίζουν γιατροί που λένε ότι η άγνωστη ακόμα αυτή ασθένεια, δηλαδή η χολέρα, είναι μεταδοτική. Εκείνη την εποχή δεν ήταν όλοι πεπεισμένοι γι' αυτό.
Οι οπαδοί της μεταδοτικότητας πιστεύουν ότι από τη στιγμή που πρόκειται για μια μεταδοτική ασθένεια, αρκεί να περιοριστούν οι ανταλλαγές αγαθών και οι ανθρώπινες επαφές, ακόμη και αν, στην περίπτωση της χολέρας, τα αγαθά δεν επηρεάζονται πραγματικά, επειδή ο ιός μεταδίδεται κυρίως μέσω των μολυσμένων από κόπρανα υδάτων. Εντούτοις, το δονάκιο της χολέρας επιβιώνει αρκετές ημέρες πάνω στη φλούδα της υγρής πατάτας. Στα τέλη του 19ου αιώνα, εκείνος που απέδειξε ότι οι οπαδοί της μεταδοτικότητας είχαν δίκιο ήταν ο Robert Koch, ένας Γερμανός γιατρός. Ανακάλυψε τον βάκιλο που ευθύνεται για τη φυματίωση. Ο ίδιος ανακάλυψε το δονάκιο της χολέρας. Απέδειξε με την έρευνά του ότι η χολέρα είναι μεταδοτική ασθένεια και ότι υπεύθυνο γι' αυτό είναι το δονάκιο.
Απέναντι σ' αυτούς που πιστεύουν στη μεταδοτικότητα έχετε την Αγγλία. Από την άποψη του ιστορικού, είναι πολύ ενδιαφέρον να δούμε σήμερα την αντίδραση του Μπόρις Τζόνσον σε σχέση με την πανδημία του Covid-19. Τον 19ο αιώνα ποια χώρα αρνήθηκε πεισματικά τις θέσεις της μεταδοτικότητας και υπερασπίστηκε την πλήρη ελευθερία κίνησης ανθρώπων και αγαθών; Η Αγγλία, στο όνομα της οικονομικής επιβίωσης της χώρας και της αυτοκρατορίας της. Η αγγλική κυβέρνηση, την εποχή των επιδημιών της χολέρας, ευνοεί τις ιατρικές θέσεις που αποκαλούνται τότε υγιεινιστικές: θα καταπολεμηθεί η χολέρα μόνο βελτιώνοντας τις υγειονομικές συνθήκες των πολιτών. Οι υγιεινιστές λένε επίσης ότι δεν είναι απαραίτητο να κλείνουν τα σύνορα, να διαταράσσονται οι ανταλλαγές, διότι όλα αυτά είναι μόνο θέμα βρομιάς. Οι υγιεινιστές κυριάρχησαν καθ' όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα, μέχρι την εποχή του Louis Pasteur και των μαθητών του, των οποίων οι βακτηριολογικές ανακαλύψεις δείχνουν σαφώς ότι οι οπαδοί της μεταδοτικότητας είναι αυτοί που είχαν δίκιο.
Οι υγιεινιστές σφάλλουν εν μέρει επειδή τα κύματα της χολέρας διαδέχονται αδιάκοπα το ένα το άλλο όλο τον 19ο αιώνα. Από την άλλη πλευρά, πέτυχαν να εξασφαλίσουν από τις Αρχές καλύτερη στέγαση για τον εργατικό πληθυσμό. Ένας σημαντικός νόμος για την ανθυγιεινή στέγαση ψηφίστηκε τον Απρίλιο του 1850 στη Γαλλία. Σχετίζεται άμεσα με την αναζωπύρωση της χολέρας στην πιο θανατηφόρα της εκδοχή. Η εγκατάσταση ενός αποχετευτικού δικτύου αποτελεί επίσης αίτημα των υγιεινιστών, που αναζητούν παράλληλα τρόπους για την επεξεργασία των λυμάτων. Οι συνθήκες διαβίωσης βελτιώνονται στις εργατικές γειτονιές, όπως και οι υγειονομικές συνθήκες στην πόλη. Οι χώρες δεν έχουν αντιστρέψει αυτή την πρόοδο.
Έχετε ασχοληθεί με το θέμα της αντίστασης στα εμβόλια, από την ευλογιά τον 18ο αιώνα μέχρι σήμερα. Υπήρξε η ευρωπαϊκή κοινή γνώμη πάντα δύσπιστη απέναντι στα νέα εμβόλια, όταν αυτά αφορούν τους ανθρώπους;
Ναι, αλλά, εκτός εξαιρέσεων, πρόκειται πάντα για μειοψηφικές απόψεις. Το μόνο λαϊκό κίνημα που οδήγησε πραγματικά σε μαζικές διαμαρτυρίες εναντίον μιας εκστρατείας εμβολιασμού εμφανίστηκε στην Αγγλία το 1880. Και αυτό, στο πλαίσιο ενός νόμου αναγκαστικού εμβολιασμού που επέβαλε η βρετανική κυβέρνηση στα μέσα του αιώνα. Ο νόμος αυτός θα εφαρμοζόταν κυρίως στα άτομα που λάμβαναν δημόσια αρωγή, δηλαδή στους φτωχούς, στους απόρους και στις ανύπαντρες μητέρες. Αυτός ο κοινωνικά στοχοθετημένος εξαναγκασμός προκάλεσε μια ισχυρή κοινωνική αντίδραση, με διαμαρτυρίες κατά των εμβολιασμών και την άρνηση εργατών να εμβολιαστούν. Αυτό διήρκεσε δεκαπέντε χρόνια.
Παρατηρούμε εδώ και κάποια χρόνια μια επίμονη δυσπιστία απέναντι στα εμβόλια. Αλλά μόλις εμφανίζεται ένας νέος ιός, όλοι περιμένουν ένα νέο εμβόλιο το συντομότερο δυνατό...
Πρόκειται για ένα φαινόμενο που παρατηρούμε κάθε τόσο στην Ιστορία, εκδηλώσεις δυσπιστίας τις οποίες διαδέχονται μαζικές έφοδοι. Μερικές φορές οι ίδιοι πληθυσμοί που απορρίπτουν ένα τέτοιο εμβόλιο είναι αυτοί που μετά από μερικά χρόνια το απαιτούν. Μια μελέτη δημοσιεύτηκε πέρσι για μια επιδημία ιλαράς στον Καναδά τη δεκαετία του '80. Αυτή η επιδημία συνοδεύτηκε από την αντίσταση του πληθυσμού στον εμβολιασμό. Την επόμενη χρονιά υπήρξε μια επιδημία μηνιγγίτιδας. Η καναδική κυβέρνηση δίστασε τότε να ξεκινήσει μια εκστρατεία εμβολιασμού, επειδή η προηγούμενη κατά της ιλαράς δεν είχε αποδώσει. Στην περίπτωση του κύματος μηνιγγίτιδας δεν ζήτησε γενικευμένο εμβολιασμό. Υπήρξαν τότε πολλές φωνές, ιδιαίτερα στο Κεμπέκ, που ζήτησαν συστηματικό εμβολιασμό.
Ως ιστορικός των Επιστημών, παρατηρείτε έλλειψη επιστημονικής κουλτούρας στον πληθυσμό και στους πολιτικούς στη Γαλλία;
Οι ανθρωπολόγοι, οι κοινωνιολόγοι και οι ιστορικοί θα αναλάβουν το πολύ ενδιαφέρον έργο να αναλύσουν τα επόμενα χρόνια το φιάσκο της διαχείρισης της σημερινής κρίσης, ιδίως στη Γαλλία, όσον αφορά την επιστημονική πληροφόρηση. Τα επιστημονικά συμπεράσματα είναι ξεκάθαρα ήδη από τα μέσα Φεβρουαρίου. Οι μιντιακοί γιατροί, οι γιατροί στα Επείγοντα, στις μονάδες λοιμωδών νοσημάτων, καθώς και οι επιδημιολόγοι, οι οποίοι είναι εκ των πραγμάτων και δημογράφοι, γνωρίζουν τους ιούς, όπως γνωρίζουν και τι είναι μια μεταδοτική ασθένεια που πλήττει τον πληθυσμό και τι συνεπάγεται αυτό για την προφύλαξη (την πρόληψη των ασθενειών).
Το σύστημα άμυνας των πολιτικών υπευθύνων συνίσταται σήμερα στο να δηλώνουν: «Οι επιστήμονες μας λένε ότι...». Αλλά ο ρόλος των γιατρών δεν είναι να εισηγούνται το κλείσιμο ή όχι των συνόρων, σταθμίζοντας τις οικονομικές συνέπειες που θα προέκυπταν από ένα τέτοιο μέτρο! Οι γιατροί δεν μπορούν να πουν ποια θα είναι η αντίδραση των πληθυσμών σε μέτρα περιορισμού! Οι πολιτικοί έχουν δίκιο να ζητούν τη γνώμη των γιατρών, αλλά αυτό δεν αρκεί. Μια πολιτική απόφαση δεν συνοψίζεται σε μια εκτίμηση εμπειρογνωμόνων.
Έχουν οι μεγάλες επιδημίες αποτέλεσμα την ενίσχυση των αυταρχικών τάσεων των κρατών ή, αντίθετα, ασκούν πίεση για περισσότερη διαφάνεια και κατανομή των εξουσιών;
Ευτυχώς, η κατάσταση που γνώρισε η Ευρώπη τον Μεσαίωνα με τη μαύρη πανώλη, έναν ιό που σκοτώνει έναν στους δύο ανθρώπους, δεν επαναλήφθηκε ποτέ. Οι άλλες ασθένειες, η χολέρα, η ευλογιά, η ισπανική γρίπη, είχαν επιπτώσεις, γενικά περιορισμένες, ακόμα και στον οικονομικό τομέα. Η ασθένεια παραλύει για λίγο την οικονομία και όταν εξαφανιστεί, η οικονομία ανακάμπτει. Εν τω μεταξύ, τα κράτη προβληματίστηκαν σχετικά με τον καλύτερο τρόπο συλλογικής προστασίας των ανθρώπων. Το είδαμε αυτό, για παράδειγμα, με την εφαρμογή του δικτύου αποχέτευσης, του πόσιμου νερού, των υγειονομικών μέτρων και τη βελτίωση της στέγασης ακόμα και για τις φτωχότερες τάξεις. Αυτά είναι πράγματα που έχουμε κερδίσει επειδή οι κοινωνίες έχουν βρεθεί αντιμέτωπες με τον επείγοντα χαρακτήρα της καταπολέμησης των ασθενειών. [...]
Μτφρ. Σ.Σ.
