Hisham Aidi
Ο Paul Bowles και ο "μύθος της Ταγγέρης"
Το 2019, καθώς το Μαρόκο γιόρταζε την εικοστή επέτειο του θανάτου του συγγραφέα Paul Bowles που είχε περάσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Ταγγέρη, ο Hisham Aidi αναρωτιόταν πώς αυτός ο εκλεπτυσμένος Αμερικανός είχε μπορέσει να αναπτύξει τόσο ισχυρούς δεσμούς με τη χώρα του. Και πώς σήμερα "πωλείται" στη Δύση ως νοσταλγική φιγούρα του μύθου μιας κοσμοπολίτικης και καλλιτεχνικής Ταγγέρης πάνω στην οποία εξακολουθεί να αιωρείται μια ισχυρή υπόνοια οριενταλισμού.
Hisham Aidi
Οrient XXI - 13.02.2021
Ο Hisham Aidi διδάσκει πολιτικές επιστήμες και αφρικανικές σπουδές στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια (Νέα Υόρκη). 'Εχει γράψει μεταξύ άλλων τα βιβλία Redeploying the State, μια μελέτη για τα κοινωνικά κινήματα στη Λατινική Αμερική (Palgrave 2008), και Black Routes to Islam (Palgrave 2009). Για το δημοσιογραφικό του έργο, τιμήθηκε με το Carnegie Scholar το 2009 και το βραβείο της Soros Foundation το 2012. Το πιο πρόσφατο βιβλίο του, Rebel Music: Race, Empire and the New Muslim Youth Culture (Pantheon 2015) κέρδισε το American Book Award το 2015.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1990, συνήθιζα να διοργανώνω λογοτεχνικούς περιπάτους στην "Ταγγέρη του Paul Bowles" για φίλους ή λογοτεχνικούς προσκυνητές που έρχονταν από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Συναντιόμασταν στη Madame Porte, την περίφημη τσαγερί στο κέντρο της πόλης όπου, το 1948, η Jane Bowles και ο Tennessee Williams είχαν περάσει γράφοντας πολλά βροχερά απογεύματα. Αυτό το μέρος, που έσφυζε από ιταλούς και γερμανούς κατάσκοπους κατά τη διάρκεια του Β 'Παγκοσμίου Πολέμου, αναφέρεται στο Let It Come Down, το εξαιρετικό μυθιστόρημα του Paul για την Ταγγέρη της δεκαετίας του '50. Από εκεί περπατούσαμε μέχρι το Paradise, το επίσης θρυλικό μπαρ όπου λένε πως η Jane είχε βγάλει την περούκα που φορούσε τα τελευταία χρόνια της ζωής της, και είχε γδυθεί. 'Επειτα, συνεχίζαμε τη βόλτα μας μέχρι το Hotel Muniria, όπου έμειναν ο Jack Kerouac και ο Allen Ginsberg, και όπου στον επάνω όροφο, στο δωμάτιο αρ. 9, ο William Burroughs έγραψε το Naked Lunch. Από εκεί, διασχίζαμε τη λεωφόρο μέχρι το Café de Paris, το στέκι του Jean Genet.
Κατόπιν, στρίβαμε δεξιά και κατεβαίναμε προς το Hotel Villa de France, όπου ο Henri Matisse ζωγράφισε το Παράθυρο στην Ταγγέρη το 1912, και όπου η Gertrude Stein και η Alice B. Toklas έμειναν στη δεκαετία του 1920 στο δωμάτιο αρ. 35 του Matisse. Πιο κάτω, στη μεδίνα, βρισκοταν το μικροσκοπικό Café Raqassa, όπου ο μυθιστοριογράφος Mohamed Choukri συνήθιζε να κουρνιάζει στον καναπέ του γωνιακού τραπεζιού και να διαβάζει εκεί κάθε πρωί την εφημερίδα. Στη συνέχεια, δεκαπέντε λεπτά με τα πόδια δυτικά ως τη Μέρκαλα, την παραλία στους πρόποδες του "Αγγλικού βουνού", πριν ανέβουμε ένα απότομο μονοπάτι μέχρι το σημείο εκείνο όπου ο Bowles νοίκιασε για πρώτη φορά ένα σπίτι το 1931. Στην κορυφή των βράχων βρίσκεται το μπανγκαλόου όπου έγραψε το τελευταίο του μυθιστόρημα, το Up Above the World (1966). Τέλος, κατεβαίνοντας το λόφο μέχρι το μνημείο του Ibn Battuta - του μεγάλου εξερευνητή και πιο ξακουστού γηγενή της Ταγγέρης - καταλήγαμε για δείπνο στο εστιατόριο του παππού μου Hamadi: ιδρύθηκε το 1951, και παραμένει μέχρι σήμερα το παλαιότερο εστιατόριο της πόλης.
Από τότε, προσπάθησα να μην πολύ σκέφτομαι τη σκιά που άφησε ο Paul Bowles να πλανιέται πάνω από την Ταγγέρη, αλλά οι φετινές εορταστικές εκδηλώσεις - η 20η επέτειος του θανάτου του και η 70η από τη δημοσίευση του Τσάι στη Σαχάρα - δεν με βοήθησαν. Στην Ταγγέρη, οι γιορτές που σηματοδοτούν αυτό το "υπαρξιακό αριστούργημα" βρίσκονται σε εξέλιξη, με μεγαλοπρεπείς δεξιώσεις και μπαλ μασκέ. Και έτσι, καταλήγω να αναρωτιέμαι πώς αυτός ο εκλεπτυσμένος Αμερικανός συγγραφέας ανέπτυξε τελικά τόσο ισχυρούς δεσμούς με το Μαρόκο και πώς αναδεικνύθηκε τα τελευταία χρόνια ως φιγούρα νοσταλγίας όσο και έριδας.
Η Ταγγέρη, που υπήρξε για πολύ καιρό καταφύγιο για πολλούς Ισπανούς και Γάλλους συγγραφείς, είδε τους πρώτους αμερικανούς συγγραφείς και καλλιτέχνες να καταφθάνουν στα τέλη του 19ου αιώνα: ο Mark Twain, καθ' οδόν για την Ιερουσαλήμ, έκανε μια στάση εκεί το 1867, οι ζωγράφοι Louis Comfort Tiffany το 1870, Henry Ossawa Tanner το 1912, και Edith Wharton το 1917. Το 1931, κατά την πρώτη επίσκεψη του Bowles, οι αμερικανοί καλλιτέχνες που διέμεναν στην Ταγγέρη ήταν τότε κυρίως μαύροι: Claude McKay, Anita Reynolds, Juice Wilson, Joséphine Baker. Οι Αφρο-Αμερικανοί αυτοί έφτασαν στο Μαρόκο μέσω Παρισιού, όπου είχαν σχηματίσει μια μεγάλη κοινότητα μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς η αναγέννηση του Χάρλεμ είχε διαδοθεί και στη Γαλλία. Μόλις αφίχθηκε, ο Bowles άρχισε να συναναστρέφεται τον Claude McKay και την Anita Reynolds. Όπως και άλλοι Αμερικανοί, είχε ανακαλύψει τη Βόρεια Αφρική μέσω της Γαλλίας. Στο γυμνάσιο, είχε διαβάσει τον Marcel Proust, τον κόμη de Lautréamont και τον André Gide - τα διηγήματα του τελευταίου, ιδίως αυτά που σχετίζονταν με τα ταξίδια του και τις έκλυτες συναντήσεις του στην Αλγερία και την Τυνησία, είχαν εισάγει τη Βόρεια Αφρική στην εφηβική φαντασία του Bowles.
Ο Bowles εγκαταστάθηκε στην Ταγγέρη το 1947 και έζησε εκεί μέχρι το θάνατό του το Νοέμβριο του 1999. Εκεί ένιωσε πιο ελεύθερος, μακριά από τους καταναγκασμούς της αμερικανικής αστικής ζωής και της υστερίας του Ψυχρού Πολέμου. "Κάθε μέρα που περνάω σε αυτήν την πλευρά του Ατλαντικού", έγραφε το 1933, "είναι και μια ακόμη μέρα έξω από τη φυλακή".
Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις και η μαροκινή μοναρχία διαγκωνίζονταν πολύ καιρό για τον έλεγχο της Ταγγέρης. Τον Νοέμβριο του 1912, η Ισπανία και η Γαλλία διαπραγματεύτηκαν μια συνθήκη που διαίρεσε το Μαρόκο, μετατρέποντας τις σφαίρες επιρροής τους σε επίσημα προτεκτοράτα. Το καθεστώς της Ταγγέρης αποτέλεσε αντικείμενο χωριστών διαπραγματεύσεων και τον Δεκέμβριο του 1923 η Γαλλία, η Ισπανία και το Ηνωμένο Βασίλειο υπέγραψαν το Πρωτόκολλο της Ταγγέρης στο Παρίσι, δημιουργώντας μια νέα διοίκηση και τοποθετώντας την πόλη στο κέντρο μιας διεθνούς ζώνης περίπου 400 χμ2 υπό την εποπτεία μιας επιτροπής εννέα δυτικών δυνάμεων. Η πόλη διοικήθηκε έκτοτε από ένα δικαστήριο που περιελάμβανε Γάλλους, Ισπανούς και Βρετανούς δικαστές, καθώς και τον mendoub, τον εκπρόσωπο του σουλτάνου του Μαρόκου. Η μεταπολεμική αυτή διεθνής περίοδος, από το 1923 έως το 1956, διαμόρφωσε την εικόνα της Ταγγέρης ως ελεύθερο λιμάνι, φορολογικό παράδεισο και διεθνές σταυροδρόμι όπου ευδοκιμούσαν οι ίντριγκες και οι κάθε λογής υπερβολές (το Μαρόκο απέκτησε την ανεξαρτησία του από την Ισπανία και τη Γαλλία το 1956, αλλά η Ταγγέρη διατήρησε μέρος του ειδικού της καθεστώτος έως το 1960).
Όταν ο Bowles επέστρεψε στην Ταγγέρη τον Ιούλιο του 1947, η περιοχή εξακολουθούσε να βρίσκεται στο επίκεντρο των μηχανορραφιών των μεγάλων δυνάμεων, αλλά και της προσοχής του αντι-αποικιακού μαροκινού κινήματος. Οι Μαροκινοί εθνικιστές προσπαθούσαν να επωφεληθούν από μια αντιπαράθεση μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της Αραβικής Ανατολής, κλίνοντας ωστόσο περισσότερο προς τη μεριά του Αραβικού Συνδέσμου. Στα ρεπορτάζ του για τα περιοδικά The Nation και Harper's, μεταξύ άλλων δημοσιεύσεων, ο Bowles κάλυψε τα τελευταία χρόνια της διεθνούς ζώνης, αναφερόμενος στις εσωτερικές διαμάχες μεταξύ των μαροκινών ηγετών, στον αντίκτυπο του αλγερινού πολέμου στην Ταγγέρη και στον τρόπο με τον οποίο ο εθνικισμός διαμόρφωνε τη μουσική κουλτούρα. Υποστήριξε τη στροφή του Μαρόκου προς την Ανατολή - προς το Κίνημα των Αδεσμεύτων - και κάλεσε τις Ηνωμένες Πολιτείες να παρέμβουν. Στα έργα μυθοπλασίας του, εξερεύνησε τη συνάντηση της Αμερικής με το "πρωτόγονο πνεύμα", όπως το περιέγραφε στους αναγνώστες του.
Στο Τσάι στη Σαχάρα, το πρώτο του μυθιστόρημα, αφηγείται την ιστορία ενός Αμερικανού που αφήνει πίσω του την αποβλακωτική νεωτερικότητα της Νέας Υόρκης και περιπλανιέται στην αλγερινή έρημο, πριν καταρρεύσει ψυχολογικά. Το μυθιστόρημα εκδόθηκε το φθινόπωρο του 1949, έγινε γρήγορα μπεστ σέλερ και έκανε τον Bowles γνωστό. Ακολούθησαν τρία ακόμη μυθιστορήματα και αρκετά άλλα διηγήματα με φόντο την Ταγγέρη.
Το Τσάι στη Σαχάρα έγινε γρήγορα καλτ, ειδικά ανάμεσα στους Beats, το αυξανόμενο κίνημα που στρεφόταν όλο και περισσότερο προς την Εγγύς και Άπω Ανατολή σε αναζήτηση έμπνευσης. Ο Bowles δεν δημιούργησε μόνος του τον "μύθο της Ταγγέρης", αλλά σίγουρα συνέβαλε αποφασιστικά στο να αποκτήσει μια λογοτεχνική ευυποληψία, καθώς και ένα αμερικανικό στυλ και κοινό. Πολύ σύντομα, ποιητές και συγγραφείς της Νέας Υόρκης άρχισαν να συρρέουν στην "ενδοζώνη" - όπως αποκαλούσε ο Burroughs την αποικιακή Ταγγέρη - αναζητώντας έναν χώρο αλλοιωμένης συνείδησης και απελευθέρωσης, εμποτισμένο με σεξ και ναρκωτικά. Στις αρχές της δεκαετίας του 1950, οι Burroughs, Ginsberg, Kerouac, Bryon Gysin, Tennessee Williams, Truman Capote και Susan Sontag περιστρέφονταν όλοι γύρω από αυτήν την "πύλη προς το άγνωστο" που υποτίθεται πως ήταν η Ταγγέρη, σύμφωνα με την έκφραση ενός συγγραφέα. Το ίδιο ίσχυε και για τους Ευρωπαίους συγγραφείς όπως οι Jean Genet, Juan Goytisolo και Joe Orton, αλλά η επιρροή του Bowles δεν περιοριζόταν στη λογοτεχνική κοινότητα. Στις επόμενες δεκαετίες, οι ηχογραφήσεις του και η προώθηση της μαροκινής μουσικής προσέλκυσαν πολλούς παραγωγούς και καλλιτέχνες όπως η Patti Smith ή οι Rolling Stones.
Ένα από τα μεγάλα παράδοξα της συμβολής του Paul Bowles είναι ότι σταμάτησε να γράφει μυθιστορήματα μόλις η πόλη της Ταγγέρης ενσωματώθηκε στο Μαρόκο το 1959. Στις δεκαετίες '60 και '70, επικεντρώθηκε περισσότερο στην ηχογράφηση και τη μετάφραση της darija (μαροκινή αραβική διάλεκτο), και τη μεταγραφή ιστοριών με τους άντρες που συναντούσε στα καφενεία της Ταγγέρης. 'Οταν πέθανε το 1999, η ιδέα της Ταγγέρης ως τόπου αυτοανακάλυψης είχε γίνει πλέον κοινός τόπος στη Δύση και τον αραβικό κόσμο, και ο Bowles είχε ανακηρυχθεί γίγαντας της αμερικανικής λογοτεχνίας παρά τις δεκαετίες σιωπής.
Στις 24 Μαΐου 1993, χτυπούσα την πόρτα του διαμερίσματος του Paul Bowles στην Itesa, την πολυκατοικία του. (Αυτός και η Jane ζούσαν σε αυτό το κτίριο από τις αρχές της δεκαετίας του '60. Όπως επέβαλε ο αντισυμβατικός τους γάμος, ο Paul κατοικούσε στον πέμπτο όροφο και η Jane ζούσε στον τέταρτο, μέχρι που επιδεινώθηκε η ψυχική της υγεία και πέθανε το 1973). Έφτασα εκείνη την ημέρα με ένα αντίγραφο της προπτυχιακής μου διατριβής, που είχε τίτλο Is Paul Bowles an Orientalist? Με υποδέχτηκε ο Abdelouahid, ο οδηγός του.
Ο Bowles ήταν ξαπλωμένος στο κρεβάτι, με μια πετσέτα τυλιγμένη στο λαιμό του, και ετοιμαζόταν να πιει το απογευματινό του τσάι. Συστήθηκα ως ντόπιος, ώς ένας Tanjaoui, παρότι ήμουν τότε ένας νεαρός 20 ετών που σπούδαζε στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ζήτησε συγγνώμη που δεν μπορούσε να μιλήσει πολύ, καθώς είχε μόλις κάνει μία οδοντιατρική επέμβαση. Μπορέσαμε ωστόσο να ανταλλάξουμε μερικές απόψεις για είκοσι λεπτά, όσο εκείνος έπινε το τσάι του σε μία κούπα με ένα καλαμάκι και μασούσε μια φέτα τυριού Γκούντα, για το πώς αλλάζει η Ταγγέρη, πώς ακόμη και η χρωματισμένη ισπανο-αραβική ντοπιολαλιά της - ένα είδος κρεολής γλώσσας που μιλούσαν κυρίως οι γυναίκες του τόπου - εξαφανιζόταν.
Τον ρώτησα αν μπορούσα να βγάλω μία φωτογραφία μαζί του. "Φυσικά", χαμογέλασε αμυδρά. "Φοβάμαι μήπως μοιάζω με γάτα μετά το χειρουργείο".
Του έδωσα ένα αντίγραφο της διατριβής μου. 'Εριξε μια ματιά στον τίτλο της σελίδας: "Οριενταλισμός"; - Πρόκειται για αρνητικό όρο, έτσι δεν είναι;" Η προσποιητή αφέλεια, όπως θα μάθαινα αργότερα, ήταν αναπόσπαστο μέρος της προσωπικότητάς του. Μου είπε να ξαναπάω να τον δω την επόμενη μέρα.
Την επομένη ένιωθε καλύτερα. "Λοιπόν", είπε, καθώς ανασηκωνόταν, "δεν είπατε ότι ήμουν αθώος, αλλά δεν με κρίνατε και ένοχο". Για την διατριβή μου, είχα διαβάσει τα μυθιστορήματά του και τα διηγήματά του, αναλύοντας ιδιαίτερα τις παραστάσεις του από το Μαρόκο, και είχα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι, παρά την εκτεταμένη χρήση όλων των μοτίβων της οριενταλιστικής παράδοσης - εξωτισμός, αχρονικότητα, βαρβαρότητα - δεν θα έπρεπε ο Bowles να κατηγορηθεί γι' αυτό. Ο Bowles, υποστήριξα, "χρησιμοποιεί και παραποιεί [τα οριενταλιστικά θέματα] με τέτοια ειρωνεία που ουσιαστικά αποδεικνύει τον παράλογο χαρακτήρα τους." "Επιδιώκει να μελετάει τους Μαροκινούς ως λαό και όχι ως υπολείμματα ενός πρωτόγονου παρελθόντος".
Ο Αμερικανός ήταν ευχαριστημένος με την ετυμηγορία μου. Ήμουν, είπε, ο πρώτος Μαροκινός μελετητής - και μάλιστα από την Ταγγέρη - που τον υπερασπίστηκα. Πρόσθεσε την υπογραφή του κάτω από το τυπωμένο μου όνομα (πριν από λίγες εβδομάδες, ένα ρίγος διαπέρασε τη ραχοκοκαλιά μου όταν αντίκρυσα το ίδιο περίφημο αντίγραφο που του είχα δώσει - αν και τώρα πια κιτρινισμένο και με λεκέδες από καφέ - στα αρχεία της Συλλογής Paul Bowles στο Πανεπιστήμιο του Ντελαγουέρ). Αργότερα, η διατριβή ενσωματώθηκε σε μια συλλογή με τίτλο Writing Tangier (2004). Βλέπω ακόμα μερικές φορές παραπομπές σε φοιτητικές εκθέσεις για τον Paul Bowles που επισημαίνουν ότι τουλάχιστον ένας Tanjawi (κάτοικος της Ταγγέρης) δεν τον θεωρούσε οριενταλιστή.
Είχα αρχίσει να διοργανώνω τους λογοτεχνικούς μου περίπατους στην Ταγγέρη εκείνο τον Ιούνιο. Τρεις μήνες αργότερα, όταν έφτασα στο Κολούμπια ως νεαρός διδακτορικός φοιτητής, ζήτησα να συναντηθώ με τον ίδιο τον Edward Said για να μοιραστώ μαζί του τις απόψεις μου περί της μεγάλης εξαίρεσης του Bowles. Ξαφνικά προσγειώθηκα απότομα.
"Ο Bowles; Αυτός είναι ο χειρότερος", είπε ο Said, απορρίπτοντας κατηγορηματικά την άποψή μου. Ανέφερα το The Delicate Prey, ένα σύντομο διήγημα του Bowles. Ο Said με διέκοψε, "Ναι, η ιστορία με τον γλωσσολόγο..." Καθώς προσπαθούσα να αναπτύξω το επιχείρημά μου, ο Said σήκωσε το χέρι του: "Σταμάτα, γιατί τον υπερασπίζεσαι; Στάματα".
[Συνεχίζεται]
Μτφ. Σ.Σ.
