Ο Ρεμπώ φωτογράφος
...και ο εξερευνητής 'Ελληνας φίλος του
Ο Ρεμπώ φωτογράφος στο Χαράρ
Jean-Pierre Bat
Libération, 24 Νοεμβρίου 2019
*
Ερωτήσεις στον... Hugues Fontaine. Κινηματογραφιστής και φωτογράφος, δουλεύει πάνω στους ταξιδιώτες φωτογράφους στο Κέρας της Αφρικής στα τέλη του 19ου αιώνα. Δημοσίευσε μια φωτογραφική ιστορία της κατασκευής της σιδηροδρομικής γραμμής Djibouti-Addis Abeba. Έχει μόλις ολοκληρώσει μία εικονογραφική μονογραφία αφιερωμένη στον βασιλιά Menelik της Αιθιοπίας που σύντομα θα κυκλοφορήσει. Επιμελητής της έκθεσης «Ο Ρεμπώ φωτογράφος» που πραγματοποιήθηκε στο μουσείο Arthur Rimbaud της Charleville-Mezieres, προετοιμάζει αυτήν την περίοδο μια νέα έκθεση "Rimbaud-Soleillet. Μια εποχή στην Αφρική ", η οποία θα παρουσιαστεί στη Nîmes στο Carré d'Art (21 Ιανουαρίου-25 Απριλίου 2020).
*
Τι γνωρίζουμε γι' αυτήν την κάπως άγνωστη πτυχή του Ρεμπώ στην Αιθιοπία;
'Οσα μας λέει ο ίδιος μέσα από την αλληλογραφία του. 'Οτι ήδη από την πρώτη του παραμονή στο Χαράρ, στην Αιθιοπία, το 1880, επιθυμεί να φωτογραφίσει "παράξενα πράγματα", άγνωστα στην Ευρώπη. 'Οτι θα χρειαστούν δύο χρόνια για να παραλάβει μία "φωτογραφική αποσκευή", δηλαδή ένα κινητό σκοτεινό δωμάτιο με όλα τα εξαρτήματα και τον απαραίτητο εξοπλισμό για να εμφανίζει και να τυπώνει ο ίδιος τις φωτογραφίες του. 'Οτι η φωτογραφία μπορεί να είναι μία κερδοφόρα επιχείρηση, όπως το διαπίστωσε στο 'Αντεν. Από το Χαράρ, στις 20 Μαΐου 1883, γράφει στη μητέρα του: «Η φωτογραφία πάει καλά. Ήταν μια καλή ιδέα που είχα. Θα σας στείλω σύντομα επιτυχημένα πράγματα». 'Οτι προτίθεται επίσης να γράψει ένα βιβλίο για το Χαράρ και τη φυλή των Γκάλας, ένα σχέδιο λογοτεχνικής εθνογραφίας για το οποίο είναι απαραίτητη η φωτογραφία.
Ο Rimbaud τράβηξε σίγουρα πάρα πολλές εικόνες τον Μάιο του 1883, μέχρι την περίοδο των βροχών, οι οποίες μπορούν να αρχίζουν στο Harar τον Ιούνιο και να διαρκούν αρκετούς μήνες. Γράφει στη μητέρα του: «Σύντομα θα σας στείλω μία άλλη επιταγή των 200 φράγκων, γιατί θα χρειαστεί να πάρω γυάλινες πλάκες για τη φωτογραφία. [...] Εδώ οι πάντες θέλουν να φωτογραφηθούν, και μάλιστα προσφέρουν μία γκινέα για κάθε φωτογραφία. Δεν έχω ακόμη εγκατασταθεί καλά και λάβει όλες τις πληροφορίες, αλλά αυτό δεν θα αργήσει να γίνει, και τότε θα σας στέλνω παράξενα πράγματα.» 'Ισως βρεθούν μια μέρα φωτογραφίες του Ρεμπώ στην Αίγυπτο, την Ινδία ή την Υεμένη, απ' αυτές που τράβηξε στο Χαράρ. Και τότε θα πρέπει βέβαια να αποδειχτεί ότι ανήκουν στον ίδιον.
Κι έπειτα ο Rimbaud που εγκαταλείπει τη λογοτεχνία, γιατί κατάλαβε ότι δεν χρησιμεύει σε τίποτα, στρέφεται αποφασιστικά στις επιστήμες και τις τεχνικές. Ο Βερλαίν τον κορόϊδευε αποκαλώντας τον φιλομαθή, κάποιον δηλαδή που αγαπά υπέρμετρα όλες τις επιστήμες. Η φωτογραφία είναι μια νέα τεχνική. Η εφεύρεση της ξηρής πλάκας στο τέλος της δεκαετίας του 1870 δεν μπορεί να τον αφήσει αδιάφορο.
Μπορούμε να αναρωτηθούμε αν ο ανυπόμονος Ρεμπώ δεν παράτησε τη φωτογραφία μετά την περίοδο των βροχών, από τον Οκτώβριο ήδη του 1883. Έγραψε τον Αύγουστο στον Alfred Bardey, τον εργοδότη του: «Είχα εγκαταλείψει αυτή τη δουλειά εξαιτίας των βροχών, ο ήλιος δεν εμφανίστηκε για τρεις μήνες. Θα την ξαναπιάσω μόλις φτιάξει ο καιρός, και θα μπορέσω να σας στείλω παράξενα πράγματα». Αλλά μπορεί και το σχέδιο αυτό να ναυάγησε ελλείψει πελατείας. Για να λειτουργήσει και να διαρκέσει ένα φωτογραφικό στούντιο, χρειάζεται μια πελατεία που να ανανεώνεται, όπως στο Άντεν, απ' όπου περνούσαν πολύ συχνά οι ταξιδιώτες που κατευθύνονταν στην Ινδική χερσόνησο, την Ασία ή τη Μαδαγασκάρη. Στο Χαράρ, εκτός από τους Αιγύπτιους αξιωματικούς, τους ελάχιστους Ινδούς και Υεμενίτες έμπορους, καθώς και τους λίγους Ευρωπαίους που ζούσαν εκεί, σε ποιόν άλλον μπορούσε ο Ρεμπώ να πουλήσει τα πορτραίτα του;
Στις 15 Ιανουαρίου 1885, ο Ρεμπώ γράφει στη μητέρα του, που πιθανώς του είχε ζητήσει ένα νέο πορτρέτο του: «Δεν σας στέλνω τη φωτογραφία μου· αποφεύγω προσεκτικά όλα τα έξοδα». Και στις 14 Απριλίου του ίδιου έτους: «Η φωτογραφική μηχανή; Προς μεγάλη μου λύπη, την ξαναπούλησα, αλλά χωρίς χασούρα».
Δεν είναι σίγουρο ωστόσο ότι εγκατέλειψε τελείως τη φωτογραφία. Ανακάλυψα στη Βιέννη τρεις φωτογραφίες που νομίζω ότι τις τράβηξε ο Ρεμπώ τον Μάιο του 1887. Αλλά δεν μπορώ να σας τα διηγηθώ όλα αυτά εδώ. Είναι λίγο περίπλοκο.
Τι μας μαθαίνουν τα αυτοπορτρέτα του Ρεμπώ στο Χαράρ το 1883;
Αντίθετα από το διάσημο πορτρέτο που του έκανε στο Παρίσι ο Eugène Carjat το 1871 μετά από προτροπή του Paul Verlaine (ο Ρεμπώ ήταν 17 χρονών), και το οποίο έγινε εικονικό, οι τρεις αυτοπροσωπογραφίες που έγιναν στο Χαράρ τον Απρίλιο ή τον Μάιο του 1883 δεν είχαν σκοπό να δείξουν το πρόσωπο του ποιητή. Είχε σίγουρα γυρίσει την πλάτη του στη λογοτεχνία, σε οποιαδήποτε ιδέα λογοτεχνικής σταδιοδρομίας. Διάλεξε να εμπλακεί σε μια άλλη «επιχείρηση»: έγινε έμπορος εξερευνητής μεταξύ Αραβίας ('Αντεν) και Αφρικής (Χαράρ). Αυτά τα τρία πορτρέτα έχουν μία ιδιωτική σκοπιμότητα: τα στέλνει στη μητέρα του και στην αδελφή του Ιζαμπέλ. «Αυτό είναι μόνο για να σας θυμίσω το προσωπό μου και να σας δώσω μια ιδέα για τα εδώ τοπία». "Να θυμίσει", και όχι να δείξει. Ωστόσο, έχει αλλάξει. Γερνάει κανείς γρήγορα σ' αυτά τα γεωγραφικά πλάτη, το πρόσωπό του έχει αλλιωθεί: έχει γίνει άλλο, έχει χαλάσει. Στο πορτρέτο του Carjat, μας εντυπωσιάζει η ομορφιά του προσώπου αυτού του άγγελου-δαίμονα. Στις αφρικανικές αυτοπροσωπογραφίες, βλέπουμε ότι έχει αλλάξει, γεράσει. Δεν το βλέπουμε καθαρά, επειδή οι φωτογραφίες έχουν γίνει αχνές, τους λείπει το κοντράστ. Ο Ρεμπώ δίνει την εξήγηση: «Όλα αυτά ξεθώριασαν λόγω της κακής ποιότητας του νερού που χρησιμοποιώ για να τα πλένω». Κι έπειτα, δεν πρόκειται για κοντινά πορτρέτα, η φιγούρα καταλαμβάνει περίπου το ένα τέταρτο της σύνθεσης. Ο Ρεμπώ θέλει να δείξει στους δικούς του πού ζει τώρα. Αυτές οι τρεις αυτοπροσωπογραφίες είναι σχεδόν δυσανάγνωστες. Ο Ρεμπώ συγχέεται με το τοπίο. Στην Αφρική, έχει γίνει μη φωτογραφήσιμος.
Εξηγώ, πάντως, κυρίως χάρη στη φωτογραφία του κατασκευαστή των daboulas (δερμάτινες τσάντες για την μεταφορά του καφέ), ότι ο Ρεμπώ δεν είναι καθόλου κακός φωτογράφος, όπως το λένε μερικές φορές. Το αντίθετο μάλιστα.
Ο Rimbaud φωτογραφίζει έναν κάποιον Σωτήρο: για ποιόν πρόκειται;
Ο Σωτήρος Κωνσταντίνος Χρυσέος ήταν ένας εξόριστος Έλληνας με καταγωγή από τον Άγιο Ευστράτιο, νησί του βορειοανατολικού Αιγαίου. Μου δίνει την αίσθηση ότι αναπληρούσε εκεί για τον Ρεμπώ τους φίλους που είχε στη Charleville: τον Delahaye, τον Pierquin ή τον Millot... Ο Σωτήρος εργάζεται, όπως και ο Ρεμπώ, για τον Alfred Bardey στην «factorerie», την εταιρεία «εισαγωγών-εξαγωγών» που εμπορευόταν κυρίως τον καφέ. Είναι ένας «ευθύς άνθρωπος», λέει γι' αυτόν ο Αυστριακός εθνογράφος Paulitschke που τον συνάντησε τον Φεβρουάριο του 1885. Ο Paulitschke του έκανε ένα πολύ όμορφο φωτογραφικό πορτραίτο, δύο χρόνια μετά από αυτό που τράβηξε ο Ρεμπώ. Ο Σωτήρος [του οποίου ο Ρεμπώ εξήρε την ικανότητα σε αντιδιαστολή με την επιπολαιότητα ενός άλλου εξερευνητή της Ογκαντίν, του Pietro Sacconi, που σφαγιάστηκε στις 11 Αυγούστου 1883 από μία αυτόχθονη φυλή -σ.σ.] είναι επίσης αυτός που προμήθευσε τα στοιχεία για τη Notice de l'Ogadine [Σημείωμα για την Ογκαντίν] που έγραψε ο Άρθουρ Ρεμπώ. Είναι ένας δοκιμασμένος εξερευνητής. Όταν έμαθε για τον ακρωτηριασμό του Ρεμπώ στη Μασσαλία τον Μάιο του 1891, ο Σωτήρος του έστειλε ως και πέντε γράμματα. Του έγραψε από τη Zeilah, στις 25 Ιουλίου 1891, ανακατεύοντας ιταλικές λέξεις: «Να μαθαίνετε αργά για να μην κουράζετε το υγιές πόδι σας, δεν έχει σημασία αν πρέπει να παραμείνετε περισσότερο στο νοσοκομείο μέχρι να θεραπευτείτε αρκετά, και πάντα να θυμάστε ότι στη χώρα μας υπάρχει κάποιος που λέει τα καλύτερα για εσάς και που σας ξέρει, και μπορεί να είστε πάλι καλότυχος εάν ο Θεός σας δώσει υγεία.»
Jean-Pierre Bat
*
«Τον Μάιο του 1881, ο συνεργάτης του Ρεμπώ, ο Κωνσταντίνος Σωτήρος, επιστρέφοντας από την περιοχή της Boubassa (ένα υψίπεδο 50 χμ. νότια του Χαράρ που παράγει ελεφαντοστό) φέρνει μαζί του σημειώσεις που αφορούν την εξερεύνηση που οργάνωσαν από κοινού. Τον Αύγουστο, ο Ρεμπώ συντάσσει, με βάση τις σημειώσεις αυτές, ένα κείμενο που στέλνει στον εργοδότη τους, τον Alfred Bardey. Αυτός με τη σειρά του το στέλνει στην Γεωγραφική Εταιρεία του Παρισιού, έχοντας όμως φροντίσει να αφαιρέσει κάποια σημεία που θα μπορούσαν να τραβήξουν την προσοχή των ανταγωνιστών του.»
Aurélia Hetzel, "Αρθούρος Ρεμπώ: ποιητική των επιστολών του 'Αντεν και του Χαράρ"
Chroniques du manuscrit au Yémen 7 (Ιούλιος 2018)
Δείτε επίσης στο Αλμανάκ:
Η ζωή του Ρεμπώ, σαν φωτορομάντσο
Μτφ. Σ.Σ.
