Ο Σαμπατάι Σεβί
ή η λύτρωση μέσω της αμαρτίας
"Ο ενθουσιασμός και η αγάπη δεν γνωρίζουν αδιέξοδες καταστάσεις. Ξεγελούν το αδύνατο και αντί να παραιτηθούν από την ελπίδα, εκβιάζουν κάθε πραγματικότητα"
lundimatin#27, 13 Σεπτεμβρίου 2015
Η εβραϊκή ιστορία είναι κατά βάση καταστροφική. Ο βαθύς ρυθμός της διακόπτεται από μια σειρά βίαιων, απολύτως τραυματικών γεγονότων: η δουλεία των Φαραώ, η καταστροφή του Δεύτερου Ναού, η εκδίωξη των Εβραίων από την Ισπανία, για να μην αναφερθούμε στον 20ό αιώνα. Το μεσσιανικό κίνημα γύρω από τον Σαμπατάι Σεβί εντάσσεται εύκολα σε αυτή τη σειρά των μεγάλων ιστορικών τραγωδιών.
Την κρίσιμη στιγμή που η προφητεία επρόκειτο να εκπληρωθεί, όταν οι μαρτυρικές μάζες της διασποράς ήταν έτοιμες να υποδεχτούν τη Βασιλεία, ο Μεσσίας αιχμαλωτίστηκε από τους Οθωμανούς και ασπάστηκε το Ισλάμ. Η αποστασία, η εγκατάλειψη της θρησκείας του και του λαού του, βιώθηκε μαζικά ως προδοσία χειρότερη από τον θάνατο. Από μια ορισμένη άποψη, η καμπαλιστική σκέψη δεν ανέκαμψε απο τότε ποτέ πλήρως.
Παραδόξως, η τραγωδία στην περίπτωση του Σαμπατάι Σεβί δεν είναι τίποτε άλλο από την πρωτοφανή επιτυχία του. 'Απειροι ψευδομεσσίες έχουν σημαδέψει την εβραϊκή ιστορία, οι οποίοι χάθηκαν στην άμμο της συλλογικής λήθης, αυτοί και οι μάταιες διακηρύξεις τους όπως και τα μοναχικά τους μαρτύρια. Αγνοημένοι μεσσίες, προφήτες που αναγκάστηκαν να σιωπήσουν, μιμητές του Μωυσή χωρίς γη της επαγγελίας· είναι αμέτρητοι, αλλά αυτοί συγχωρούνται. Ο Σαμπατάι Σεβί όμως έπεισε - και αυτό είναι που τον κάνει τόσο μοναδικό. Όχι επειδή απογοήτευσε - ποιος Μεσσίας δεν απογοητεύει; Αλλά επειδή έπεισε.
Αυτός που στα σαράντα του θα γινόταν το επίκεντρο του μεγαλύτερου μεσσιανικού κινήματος στην εβραϊκή ιστορία γεννήθηκε στη Σμύρνη, τη σημερινή Izmir, το 1626. Λαμπρός μαθητής, παρακολουθούσε επιμελώς τη γιεσίβα [θρησκευτική σχολή -σ.σ.], δείχνοντας πάραυτα από νεαρή ηλικία μια αξιοσημείωτη έλλειψη ενδιαφέροντος για τη μελέτη της νομικής διδασκαλίας και του Ταλμούδ, και γρήγορα στράφηκε στον εσωτερισμό και την Καμπάλα. Αυτή η υποτιθέμενη μυστική και ελιτίστικη πνευματική παράδοση είχε γνωρίσει σημαντική έκρηξη τον προηγούμενο αιώνα. Η Σαφέντ, μια μικρή πόλη της Παλαιστίνης, είχε γίνει μέσα σε λίγα χρόνια το κέντρο μιας νέας Καμπάλα που συνδύαζε σε ένα ενιαίο δόγμα τη λαϊκή αποκαλυπτική και μεσσιανική παράδοση και την εσωτερική, στοχαστική και μυστικιστική παράδοση. Για μεγάλο χρονικό διάστημα, η Καμπάλα δεν είχε ασχοληθεί με τον Μεσσία. Εστιάζοντας στην εσωτερική και ατομική αναζήτηση της σοφίας, η μόνη λύτρωση που θεωρούσε δυνατή ήταν προσωπικής και μεταφυσικής φύσης, ενώ η παλαιά εβραϊκή αποκαλυπτική παράδοση ήλπιζε σε μια ιστορική και συλλογική λύτρωση του Ισραήλ, μια λύτρωση από την πτώση, από τη διασπορά, από την εξορία. Με στοχαστές όπως ο Μωυσής Κορντοβέρο και ιδιαίτερα ο μαθητής του Ισαάκ Λούρια, η Καμπάλα εισήγαγε στον μεταφυσικό της διαλογισμό τις θεμελιώδεις έννοιες της εξορίας και της λύτρωσης. Από την άλλη, κατέστησε την ιστορική κατάσταση του εβραϊκού λαού νοητή σε ένα σχεδόν κοσμολογικό επίπεδο.
Οπλισμένος με τη θεολογία του Λούρια, τη μόνη που στεκόταν μεταφυσικά στο ύψος της εποχής, και βασιζόμενος σε ένα απόσπασμα από το Ζοχάρ [το Βίβλο της Λαμπρότητας, ένας από τους μεγαλύτερους πυλώνες της Καμπάλα -σ.σ.] που αναγγέλλει τη λύτρωση του Ισραήλ για το έτος 1648, ο Σαμπατάι Σεβί ανακήρυξε τον εαυτό του Μεσσία σε ηλικία 22 ετών. Τότε εμφανίστηκαν και τα πρώτα συμπτώματα μιας ασθένειας που δεν θα τον άφηνε ποτέ. Φάσεις έντονης έξαρσης, κατά τις οποίες, σύμφωνα με τους συγχρόνους του, το πρόσωπό του έκαιγε με μια εκτυφλωτική λάμψη, διαδέχονταν περίοδοι βαθιάς θλίψης και απελπισίας· σε αυτές τις στιγμές δεν μπορούσε να διαβάζει ούτε την Τορά. Το 1651, ένας μανιοκαταθλιπτικός μεσσίας εξορίζεται από την εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης, και υποβάλλεται στον ίδιο αφορισμό με τον Σπινόζα, στο χέρεμ. Ξεκινά μια περιπλάνηση που θα τον οδηγήσει από την Κωνσταντινούπολη στη Θεσσαλονίκη, από το Κάιρο στην Ιερουσαλήμ, από εξορία σε εξορία. Κηρύττοντας τη δική του μεσσιανικότητα, αναγγέλλοντας την επανένωση των φυλών του Ισραήλ στους Αγίους Τόπους, ζητώντας να σταματήσει η υποταγή στις ραββινικές αρχές. Ντροπαλός αλλά επίμονος, διάγει μια ασκητική και υποδειγματική ζωή, με νηστείες, προσευχές, διαλογισμό που διακόπτονται, όταν βρίσκεται σε έξαρση, από εκείνες τις περίφημες "παράξενες πράξεις" που αργότερα αποτέλεσαν τον μαύρο μύθο του. Τραγουδώντας ερωτικά τραγούδια αντί για ψαλμούς, προφέροντας το Τετραγράμματο, τρώγοντας μέχρι σκασμού τις επίσημες ημέρες νηστείας, για να μην αναφέρουμε τον γάμο του με μια επιζήσασα από τα πογκρόμ του 1648, η οποία είχε γίνει πόρνη και ήταν πεπεισμένη ότι το πεπρωμένο της ήταν να γίνει βασίλισσα του Ισραήλ... Κάποιες καθοριστικές συναντήσεις ενίσχυσαν τη φήμη του: ένας πλούσιος Εβραίος έμπορος, ασκητής που συντηρούσε καβαλιστές, του παρείχε την υλική υποστήριξη που του έλειπε· ένας νεαρός καβαλιστής από τη Γάζα, ο Νάθαν, έγινε ο προφήτης του και το δεξί του χέρι, μέχρι τα τελευταία του χρόνια.
Καθώς πλησιάζει το έτος 1666 με τον ύψιστο συμβολισμό, το κήρυγμα εντείνεται. Τον Μάιο του 1665, ένα φωτεινό όραμα καταλαμβάνει τον Σαμπατάι: σε λίγο καιρό θα έπαιρνε το στέμμα από το κεφάλι του Οθωμανού σουλτάνου και θα συγκέντρωνε τους Ισραηλίτες μια για πάντα. Το όραμα αυτό αποτελεί τη βάση για μια σειρά από επιστολές και κείμενα που διαδίδονται ευρέως από τον προφήτη Νάθαν. Καθώς οι ραββινικές αρχές στην Ιερουσαλήμ τον εχθρεύονται, ο Σαμπατάι και οι οπαδοί του μετακινούνται προς τα βόρεια, φτάνουν στο Χαλέπι, όπου τους υποδέχονται θριαμβευτικά, και συνεχίζουν μέχρι τη Σμύρνη. Ο Σαμπατάι Σεβί επιστρέφει στη γενέτειρά του το φθινόπωρο του 1665, σχεδόν 15 χρόνια μετά τον αφορισμό του. Οι τοπικές ραβινικές αρχές καθαιρούνται· με το νέο έτος, ο Σαμπατάι Τσεβί ανακηρύσσεται στη συναγωγή βασιλιάς και Μεσσίας. Η διακήρυξή του βρίσκει ενθουσιώδη απήχηση στις εβραϊκές κοινότητες της Ιταλίας, της Γερμανίας, της Ολλανδίας, ιδιαίτερα του Αμβούργου και του Άμστερνταμ· στη νότια Μεσόγειο, το κίνημα απλώνεται από το Μαρόκο μέχρι την Υεμένη. Φεύγοντας από τη Σμύρνη για την Κωνσταντινούπολη, όπου επρόκειτο να εκπληρωθεί η προφητεία του Νάθαν, ο Σαμπατάι Σεβί συλλαμβάνεται και φυλακίζεται τον Φεβρουάριο του 1666. Από τις οθωμανικές αρχές, που θέλουν να αποφύγουν να τον καταστήσουν μάρτυρα, λαμβάνει μία εξαιρετικά καλή μεταχείρηση, κάνοντας μια πλούσια και θεαματική ζωή στη φυλακή, όπου παραβιάζει επανειλημμένα τις παραδοσιακές νηστείες και υποδέχεται απεσταλμένους από διάφορα μεσσιανικά κέντρα της Ευρώπης και της Βόρειας Αφρικής. Σε όλη τη διασπορά, οι Εβραίοι πωλούν τα υπάρχοντά τους για να επιστρέψουν στους Αγίους Τόπους, πεπεισμένοι ότι η ημέρα της ανταπόδοσης πλησίαζε. Κυκλοφορούν φήμες για κατακτήσεις και τρομακτικές απειλές· πρέπει να τονιστεί η απίστευτη μαζικοποίηση της μεσσιανικής πίστης κατά τη διάρκεια αυτών των λίγων μηνών φυλάκισης. Ανησυχώντας για μια πιθανή μαζική εξέγερση των Εβραίων, οι Οθωμανοί θέτουν τον Σαμπατάι Σεβί μπροστά στο εξής δίλημμα: θάνατος ή αποστασία. Επιλέγει την αποστασία. Το μαζικό κίνημα που έφερε το όνομά του διαλύεται μέσα στον ίδιο χρόνο. Αμφισβητώντας την ειλικρίνεια της μεταστροφής του, οι Οθωμανοί τον φυλακίζουν ξανά το 1672. Πεθαίνει το 1676.
Μεταξύ των οπαδών του, κάποιοι τον αποκήρυξαν αμέσως ως ψεύτικο μεσσία. Άλλοι είδαν την αποστασία του ως μια τρομερή δοκιμασία την οποία έπρεπε να υποστεί παθητικά, όπως ο Χριστός έπρεπε να υποστεί τη σταύρωση - και οι βουλές του Κυρίου είναι ανεξιχνίαστες. Άλλοι πάλι έδωσαν πίστη στην προδοσία του, τη δικαιολόγησαν θεολογικά. Γνωστός για τις "παράξενες πράξεις" του, ο Σαμπατάι Σεβί είχε συχνά παραβιάσει τους νόμους στο όνομα της μεσσιανικής του ιδιότητας. Ο νόμος ήταν η συνέπεια του προπατορικού αμαρτήματος. Επομένως, η λύτρωση τον καθιστά άχρηστο και χωρίς νόημα. Στον παράδεισο, ο Αδάμ και η Εύα συνουσιάζονταν μέσα σε απόλυτη ευδαιμονία και τα γυμνά τους σώματα δεν γνώριζαν τη ντροπή. Όταν έχεις λυτρωθεί από το σφάλμα, όταν ο παράδεισος έχει ανακτηθεί, οι πράξεις που προηγουμένως ήταν απαγορευμένες ή προσβλητικές δεν γίνονται φυσιολογικές; Οι παράξενες πράξεις του Σαμπατάι Σεβί χρησίμευαν έτσι για να δείξουν ότι είχε περάσει στην άλλη πλευρά της αμαρτίας, ότι μόνο αυτός είχε ανακτήσει την Εδέμ: αν παραβιάζει τη νηστεία με τέτοια ελαφρότητα, είναι επειδή έχει απελευθερωθεί από την αμαρτία. Με πιο ριζικό τρόπο, στον Νάθαν, για παράδειγμα, ο νόμος είναι αυτός που διατηρεί την αμαρτία σε αυτόν τον κόσμο με τον απαγορευμένο καρπό που γεύτηκε η Εύα, αφού βασίζεται στη γνώση του καλού και του κακού. Κάθε φορά που τηρούμε τον νόμο, κάθε φορά που ξεχωρίζουμε το καλό από το κακό, επαναλαμβάνουμε την πράξη του προπατορικού αμαρτήματος. Τότε τι μας μένει να κάνουμε;
Στον παράδεισο υψώνεται ένα άλλο δέντρο, το δέντρο της Ζωής, το οποίο αγνοεί τις διακρίσεις, τους περιορισμούς και τις αρνήσεις, το οποίο αγνοεί τον νόμο. Η ενατένιση αυτού του δέντρου αποτελούσε την ύστατη καμπαλιστική ολοκλήρωση και την απόλυτη λύτρωση. Συνεπώς, ο νόμος πρέπει να αναιρεθεί. Ο Νάθαν αναπτύσσει μια ολόκληρη αντίληψη για την Τορά, η οποία δίνει στην κανονιστική πτυχή του κειμένου τον χαρακτήρα ενός φραγμού μεταξύ του Θεού και της λυτρωμένης ανθρωπότητας. Εξ ου και η περίφημη διατύπωση: "Η εκπλήρωση της Τορά είναι η παραβίασή της", δηλαδή, για να βρούμε την τελειότητα της θεϊκής παρουσίας, πρέπει να τολμήσουμε να βαδίσουμε εκεί που η Τορά, νοούμενη ως κείμενο νόμου, μας εμποδίζει να πάμε· πρέπει να υπερβούμε τις γραμμές που χαράζει το δόγμα και να κατέβουμε στα βάθη του υλικού κόσμου για να ξαναβρούμε τις σπίθες του θεϊκού φωτός που παραμένουν εκεί. Πρέπει επομένως να αγνοήσουμε τον νόμο για να ανυψωθούμε· όσοι ακούνε ακόμη τον θείο λόγο, δεν θα πρέπει πλέον να ακούνε σ' αυτόν τη υπόκοφη απειλή της κρίσης, αλλά τον όρκο ενός επερχόμενου κόσμου, επιτέλους απελευθερωμένου από τη μοίρα.
Λύτρωση μέσω της αμαρτίας - η αποστασία είναι ωστόσο η μεγαλύτερη δυνατή αμαρτία. Πεπεισμένοι ότι ο Μεσσίας είχε βρει την αληθινή λυτρωτική χειρονομία, 300 οικογένειες τον ακολούθησαν και προσηλυτίστηκαν μαζί του στο Ισλάμ. Συνεχίζουν να ζουν σήμερα στην Τουρκία, όπου ονομάζονται Dönmehs.
Αφήνουμε τον τελευταίο λόγο στον Γκέρσομ Σόλεμ, ο οποίος έβγαλε τον Σαμπατάι Σεβί από τα σκοτάδια της ιστορικής του αποτυχίας:
"Παρά το γκροτέσκο και παράλογο αυτό εγχείρημα, υπήρξε κάτι πραγματικά τραγικό σε αυτή τη θλιβερή έκβαση. Μια εθνική αναγέννηση, την οποία τροφοδότησε η παράδοση και η ιστορική εμπειρία πολλών γενεών, είχε αφυπνίσει, για πρώτη φορά μετά την καταστροφή του Δεύτερου Ναού, ολόκληρο τον εβραϊκό λαό. Μια μοναδική ευκαιρία για ισχυρή ανανέωση φάνηκε να παρουσιάζεται και η σχεδόν ομόφωνη ανταπόκριση έδειξε ότι ο σπόρος δεν είχε πέσει μάταια. Η "βλάστηση του κέρατος της σωτηρίας" επισφράγιζε επιτέλους μια μακρά και οδυνηρή ιστορία πόνου και μαρτυρίου. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι εβραϊκές μάζες θα έσπευδαν με θέρμη να αναλάβουν δράση, αν κάποιος μπορούσε να δώσει το σύνθημα. Τελικά, η νεοαποκτηθείσα υπερηφάνεια και η αυτογνωσία τους δεν μπόρεσαν να ξεπεράσουν τις κενές χειρονομίες. Οι ηγέτες του κινήματος απέτυχαν να σκεφτούν με όρους δράσης. Τα μάτια της πίστης τους εστιάζονταν σε έναν μεσσία που ήταν ο ίδιος παθητικός, αιχμάλωτος του δικού του ψυχικού ρυθμού με τις στιγμές ευφορίας και κατάθλιψης, και ανίκανος να αναπτύξει μία σκέψη που θα ξεπερνούσε το δικό του πόνο, ή ακριβέστερα, τα προσωπικά οράματα που γεννούσε ο δικός του πόνος. Φυσικά, ούτε ο Σαμπατάι ούτε οι οπαδοί του μπορούν να κριθούν με τα κριτήρια της πολιτικής δράσης ή να καταδικαστούν επειδή η συμπεριφορά τους δεν ανταποκρίνεται στη δική μας αντίληψη περί επαναστατικής ηγεσίας. Αλλά ακόμη και για τα δεδομένα της εποχής, υπάρχει κάτι καταθλιπτικό στην παθητικότητα του Σαμπατάι. Ο ενθουσιασμός που τον διακατέχει στις εξάρσεις του διαχέεται σε καθαρά προσωπικές εκκεντρικότητες και ιδιορρυθμίες. Η μαρτυρία του Νάθαν σύμφωνα με την οποίαι ο Σαμπατάι έβλεπε τις οδύνες που περνούσε ως συμβολικές των δεινών του Ισραήλ δεν μπορεί να αλλάξει το γεγονός ότι η εσωτερική του ζωή ήταν αυτιστικά εγωκεντρική. Αυτό ήταν ένα παρανοειδές χαρακτηριστικό της ψύχωσής του. Ο Σαμπατάι δεν βγήκε ποτέ έξω από τα στενά όρια του προσωπικού του σύμπαντος, ακόμη και όταν προσέφερε συμβολικές ερμηνείες των προσωπικών του εμπειριών. Και επίσης, όταν οδηγήθηκε στα άκρα από την ψυχική ασθένεια, παρέμεινε ουσιαστικά μοναχικός. Η μεσσιανική αναγέννηση που φέρει το όνομά του έγινε ένα μαζικό κίνημα, αλλά η σφραγίδα της προσωπικότητας του ιδρυτή είναι ελάχιστα αισθητή. Τότε, έχοντας φτάσει στο αποκορύφωμά του, το κίνημα βρέθηκε ξαφνικά στην άκρη της αβύσσου. Δεν είναι περίεργο λοιπόν που πολλοί πιστοί βυθίστηκαν μέσα σ' αυτήν. Η κρίση που προκλήθηκε από την αποστασία του Σαμπατάι ήταν μια τραγική στιγμή στην ιστορία του Ισραήλ. Αλλά η τραγωδία έφερε μαζί της και τους σπόρους μιας νέας εβραϊκής συνείδησης.
Στο μυαλό των πιστών, η επικείμενη λύτρωση και η πραγματοποιημένη λύτρωση άρχισαν να συγχέονται. Η σωτηρία όχι μόνο ήταν κοντά, αλλά είχε ήδη αρχίσει να ευφίσταται, να διαρρηγνύει την παλιά τάξη πραγμάτων. Τα επιχειρήματα των σκεπτικιστών - ότι, δηλαδή, μέχρι στιγμής δεν είχε συμβεί τίποτα στην πραγματικότητα - έπεσαν στο κενό, γιατί δεν ελάμβαναν υπόψη τους τη νέα συναισθηματική πραγματικότητα. Το νέο συναίσθημα δεν περιοριζόταν σε μια ελπίδα για πολιτική λύτρωση, αν και οι πολιτικές πτυχές του παραδοσιακού μεσσιανισμού και η ελπίδα ότι το Ισραήλ θα απελευθερωνόταν από τη δουλεία των Εθνών και την υποβάθμιση της εξορίας, ήταν προφανώς αυτονόητες. Αλλά, συν τοις άλλοις, η ισχυρή μεσσιανική ζύμωση είχε ψυχολογικά υποπροϊόντα που σύντομα απέκτησαν μια αυτόνομη ζωή. Πολλοί πιστοί πείστηκαν στον ενθουσιασμό τους ότι ο νέος αιών είχε αρχίσει. Στην πραγματικότητα, είχαν περάσει το κατώφλι ενός νέο κόσμου. […] Η λαχτάρα για είσοδο στο μεσσιανικό βασίλειο γινόταν, από μόνη της, η είσοδος σε αυτό το ίδιο το βασίλειο. Ήδη πριν από την αποστασία του Σαμπατάι, ο καμπαλιστικός κόσμος του tiqqun [της λύτρωσης -σ.σ.] είχε γίνει μια συναισθηματική πραγματικότητα που τίποτα στη σφαίρα των "εξωτερικών" γεγονότων δεν μπορούσε να κλονίσει. Οι πιστοί γνώριζαν ότι ο κόσμος της πολιτικής και ιστορικής πραγματικότητας επρόκειτο σύντομα να χαθεί, καθώς ο Σαμπατάι είχε ξεκινήσει το εκπληκτικό του ταξίδι στο τέλος του οποίου θα άρπαζε το στέμμα που μέχρι τότε στηριζόταν στο κεφάλι του Σουλτάνου. Όταν το χάσμα μεταξύ των δύο κόσμων έγινε οδυνηρά έκδηλο και η αποστασία του Σαμπατάι κατέστρεψε την αφελή απλότητα της μεσσιανικής πίστης, είχε ήδη διαμορφωθεί μια νέα ιστορική συνείδηση που μπορούσε να απορροφήσει τους κραδασμούς της εξωτερικής πραγματικότητας. Οι πιστοί ήξεραν ότι ένα μήνυμα παρηγοριάς και χαράς τους είχε χαρίσει την ελευθερία και ότι δεν ήταν οι "ψευδαισθήσεις" του εξωτερικού κόσμου που στο εξής θα τους απογοήτευαν. Αναμφίβολα, περίμεναν κι αυτοί να εκπληρωθούν οι μεσσιανικές υποσχέσεις και στην πολιτική, αντικειμενική σφαίρα. Αλλά το βασίλειο που ήταν ήδη εγκατεστημένο μέσα τους δεν μπορούσε πλέον να χαθεί – ή μπορούσε μόνο να χαθεί εν μέσω τρομερών μαχών. Είχαν προκύψει νέες δυνάμεις που δεν μπορούσαν εύκολα να κατασταλούν. Οι παρατηρήσεις του Ρενάν για τους πρώτους Χριστιανούς αποστόλους, μετά την καταρράκωση των ελπίδων τους για άμεση λύτρωση, ταιριάζουν από κάθε άποψη στους σαμπαταϊστούς πιστούς: "Ο ενθουσιασμός και η αγάπη δεν γνωρίζουν αδιέξοδα. Ξεγελούν το αδύνατο και αντί να παραιτηθούν από την ελπίδα, εκβιάζουν κάθε πραγματικότητα".
