Ο "σαρλισμός"
Είμαστε όλοι Charlie;
"Υποταγή στην επικρατούσα τάξη, σεβασμός προς τους ισχυρούς, αδιαφορία για την οικολογία, και κυρίως μίσος απέναντι στο Ισλάμ και τις φεμινιστικές επαναστάσεις, ο σαρλισμός αφηγείται την δεξιά στροφή των κύκλων των διανοουμένων και την συμμόρφωση εκείνων που με το χιούμορ αμφισβητούσαν την ιερότητα της εξουσίας."
Daniel Schneidermann, Le Charlisme, εκδ. Le Seuil
Charlie. "Δεν είδα το σκουλήκι μέσα στο φρούτο".
"Ήμασταν Charlie τρελά. Και να 'μαστε σήμερα, αντιμέτωποι με μια απρόβλεπτη μετάλλαξη που μπαίνουμε στον πειρασμό να την ονομάσουμε, προς το παρόν, σαρλισμό". Ο Daniel Schneidermann αφηγείται την ιστορία αυτής της στροφής στο βιβλίο του Le Charlisme (Le Seuil), που κυκλοφορεί στα βιβλιοπωλεία στις 10 Ιανουαρίου 2024 και από το οποίο δημοσιεύουμε μερικά αποσπάσματα.
Orient XXi - 07.01.2025
Το 1992, το Charlie εξαγοράστηκε σε δημοπρασία από... έναν τραγουδοποιό που γρατζούνιζε την κιθάρα του και γύριζε στα καμπαρέ, τον Philippe Val, στον οποίο θα επιστρέψουμε αργότερα. Αγοράστηκε παρά την αντίθεση του Choron, ο οποίος ξαπόστελνε τους υποψηφίους αγοραστές, αλλά με τη συνδρομή μερικών παλιών ιστορικών συνεργατών, ιδίως των στυλοβατών Cabu, Wolinski και Cavanna. Και μακριά από τα βλέμματα, κάτω από τα ραντάρ - τα δικά μου ιδίως - χωρίς να αλλάξει η πινακίδα, ένα οπλοπωλείο θα αντικαταστήσει ένα βιολογικό μανάβικο.
Η μεγάλη στροφή
Η μετάλλαξη από τον αρχικό χαρούμενο χάος στον εμμονικό με το Ισλάμ ψευτο-Charlie έγινε σταδιακά. Η εξάλειψη μέσω του μετεικάσματος είναι μια κοινή τεχνική στη βιομηχανία του Τύπου. Χθες το Charlie, σήμερα η λεία του Bolloré, το Europe 1 και το Paris Match, διάσημες μάρκες που εξαγοράζονται, εκκαθαρίζονται και ξαναβγαίνουν έτσι στην αγορά. Η πυκνή συλλογή των 1.000 πρωτοσέλιδων του Charlie, που εκδόθηκε το 2011, είναι διαφωτιστική από αυτή την άποψη. Μέχρι το 2001, το Charlie του Philippe Val αγνοούσε ουσιαστικά τον ισλαμισμό. Οι πρώτοι γενειοφόροι του ήταν Αλγερινοί: μερικές σπάνιες αναφορές στον εμφύλιο πόλεμο της Αλγερίας, γενειοφόροι εναντίον στρατηγών, κακοί εναντίον κακών, ή στους Ταλιμπάν της Καμπούλ, και αυτό ήταν όλο. Σχεδόν όλες οι γελοιογραφίες των εξωφύλλων εκείνη την εποχή στόχευαν τους Γάλλους πολιτικούς ηγέτες, τους Chirac, Jospin, Pasqua, κλπ. Κανένα ίχνος της μελλοντικής εμμονής.
Μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001, ο Μπιν Λάντεν έρχεται να συναντήσει τους Γάλλους πολιτικούς, ενώ τα πρώτα τουρμπάνια εμφανίζονται στις σελίδες και στα πρωτοσέλιδα, εμπροσθοφυλακή μιας πλούσιας συλλογής. Και τότε αρχίζει να διαγράφεται η μεγάλη στροφή, που θα έβλεπε το Charlie οριστικά μπροστάρη του πολιτισμένου στρατοπέδου απέναντι στον βάρβαρο κίνδυνο.
Ο στόχος; Γαλλίδες έφηβες
Στις γελοιογραφίες της εβδομαδιαίας εφημερίδας, η πλευρά των βαρβάρων είναι εύκολα αναγνωρίσιμη. Από την Καμπούλ μέχρι την Τεχεράνη, ο άνδρας δυνάστης φοράει τουρμπάνι και κρατάει καλάσνικοφ. Από το Αλγέρι μέχρι το Creil [πόλη στη βόρεια Γαλλία -σ.σ.], η καταπιεσμένη γυναίκα φοράει μαντίλα, υποχρεωτικά φυσικά. Μια δεύτερη ισχυρή μετατόπιση έγινε το 2004, με το νόμο για τη χρήση της μαντίλας, που απαγορεύει τη χρήση "εμφανών θρησκευτικών συμβόλων" στα σχολεία. Τότε το Charlie τάσσεται αποφασιστικά κατά της μαντίλας. Στο τελευταίο τεύχος του 2003, ο "άνθρωπος της χρονιάς 2003" ήταν μια νεαρή γυναίκα με μαντίλα και θλιμμένο βλέμμα. Στροφή. Για πρώτη φορά, οι στόχοι των γελοιογραφιών δεν είναι οι Γάλλοι πολιτικοί, οι ξένοι ισλαμιστές ηγέτες ή μαχητές, αλλά Γαλλίδες έφηβες. Το μουσουλμανικό "βλαμμένο" έχει μπροστά του μεγάλο μέλλον στις σελίδες της εφημερίδας.
Μέχρι τις 7 Ιανουαρίου 2015 που οι αδελφοί Kouachi του επιδίδουν μία οριστική απαγόρευση ζωής [η επίθεση στα γραφεία της εφημερίδας με τους 12 νεκρούς και 7 τραυματίες -σ.σ.]. Και, φυσικά, μας στρατολογούν όλους αυτή τη φορά, αποφασισμένους ή απρόθυμους, αλαζόνες ή διστακτικούς, κι εμένα πρωτίστως, κάτω από το πανό "Je suis Charlie", με το οποίο θα διαδήλωνα στις 11 Ιανουαρίου, μόλις δύο σειρές πίσω από τη Rachida Dati [υπουργός Δικαιοσύνης στην κυβέρνηση Σαρκοζί -σ.σ.].
Προχωράμε. Η ιστορία είναι ήδη γνωστή και τεκμηριωμένη, οπότε δεν υπάρχει λόγος να χρονοτριβούμε. Η αντικατάσταση του Charlie του Cavanna από το Charlie του Val είναι ένα τέλειο έγκλημα, με έναν ένοχο, περήφανους ή ντροπιασμένους συνεργούς, αντιφατικούς μάρτυρες, όπως είναι πάντα οι μάρτυρες. Και ως παράπλευρα θύματα, οι κερατωμένοι της ιστορίας: τα ορφανά του πρώτου Charlie. Ο υποφαινόμενος.
Αυτό το αριστούργημα, και η απόκρυψη του πτώματος, περιγράφονται καλύτερα από τον δράστη. Ας διαβάσουμε την κατάθεση του Philippe Val.
"Το πρώτο Charlie", συνόψιζε στα τέλη του 2015 στο C'était Charlie (εκδ. Grasset), "δεν ασχολούνταν πολύ με τον υπόλοιπο κόσμο κι αν το έκανε σχεδόν πάντα κατέφευγε στον χλευασμό. Είχε μια τέχνη, συχνά ακαταμάχητη, στο να υπερίπταται. Στρατευόταν μόνο από συνήθεια. Με τη στάση του, η οποία συνίστατο στο να κοροϊδεύει τους πάντες και να μην συμπαθεί κανέναν, απέφευγε να εμπλακεί σε συζητήσεις που θα έκαναν τη συντακτική ομάδα μαλλιά κουβάρια, η οποία κατέληγε να συμφωνεί σε ό,τι προκαλούσε το μεγαλύτερο γέλιο."
Ο Val ήρθε σαν τον Zorro
Ας απολαύσουμε την κλωτσιά στο σώμα του πτώματος: αρνούμενος να εμπλακεί, το πρώτο Charlie "απέφευγε" τα προβλήματα. Ένα μάτσο δειλοί, βασικά. Ταλαντούχοι και αστείοι, αλλά δειλοί.
Ο Val πάλι:
"Το δεύτερο Charlie, χωρίς να υπολείπεται σε χιούμορ και να φοβάται το σκάνδαλο, όχι μόνο ασχολήθηκε με διεθνή θέματα, αλλά άνοιξε και συζητήσεις σε πολλά πεδία. Η υπεράσπιση των ζώων και η καταγγελία των τσαρλατάνων γιατρών και λοιπών ομοιοπαθητικών είναι παρούσες τόσο στο πρώτο όσο και στο δεύτερο Charlie. Αλλά [...] η διαφορά μεταξύ των δύο περιόδων φαίνεται, για παράδειγμα, στην αντιμετώπιση της γενοκτονίας των Χμερ. Στο πρώτο Charlie, το οποίο κυκλοφορούσε την ίδια εκείνη εποχή, σχολιάστηκε με λίγα σχέδια. Στο δεύτερο, είκοσι χρόνια αργότερα, εξαπολύσαμε μια βίαιη πολεμική επί αρκετές εβδομάδες, ιδίως κατά του αρνητή Νόαμ Τσόμσκι. Στο δεύτερο Charlie, κάθε σημαντικό γεγονός στον κόσμο τουλάχιστον αναλύεται και καλύπτεται εκτενώς, συχνά με επιτόπια ρεπορτάζ, κάτι που το παλιό Charlie δεν έκανε ποτέ."
Εν ολίγοις, ο Val ήρθε σαν τον Ζορό, για να πολεμήσει τον "αρνητισμό" του Τσόμσκι. 'Εχοντας πάντα στο πλευρό του τους Cabu και Cavanna, επιζώντες άλλοθι από το πρώτο Charlie, απαραίτητα συστατικά στην απάτη του μετεικάσματος. Χωρίς τον Cabu και τον Cavanna, δεν χωρούν ψευδαισθήσεις. Πώς τους στρατολόγησε ο Philippe Val; Έκανε τον Cabu μέτοχο της νέας εφημερίδας.
Προσφέρει μετοχές και στον Cavanna; Αυτό υποστηρίζει. Ο Cavanna λέει ότι δεν θυμάται. Καταθέτοντας ο ίδιος στο τέλος της ζωής του, ο Cavanna αυτομαστιγώνεται για την εθελοτυφλία του.
Στις τελευταίες ακριβώς σελίδες της μπερδεμένης μαρτυρίας του, Lune de miel, (Gallimard, 2011), στις οποίες μπλέκονται κλινικές περιγραφές της νόσου του Πάρκινσον από την οποία υπέφερε και αναμνήσεις από την αιχμαλωσία στη Γερμανία, ο Cavanna, σαν σε μια διαθήκη, γραμμένη στα γρήγορα για τους τύπους, χωρίς να δίνει περισσότερο χώρο απ' ό,τι θα άρμοζε στη θλιβερή κατάληξη, απευθύνεται στο Charlie του Val.
"Το πίστεψα. Οι ωραίες εποχές είχαν επιστρέψει. Όλοι ήταν εκεί, εκτός από τους νεκρούς: ο Fournier, ο Reiser, και μετά ο Gébé. Ο Choron είχε αρνηθεί. Ο Delfeil de Ton επίσης. Δεν είδα τίποτα. Δεν είδα το σκουλήκι μέσα στο φρούτο. Δεν είδα ότι η εφημερίδα μας είχε γίνει σκαλοπάτι για φιλόδοξους ανθρώπους που στόχευαν πολύ ψηλά. Όταν ο Val απέλυσε τον Siné για "αντισημιτισμό", δεν είδα ότι αυτή ήταν η αρχή μιας σχολαστικά ενορχηστρωμένης μανούβρας που, σύμφωνα με το σχέδιο, θα οδηγούσε τον Val στα πρόθυρα της εξουσίας..."
Και στις εσωτερικές συζητήσεις:
"Οι παρεμβάσεις μου αντιμετωπίζονταν μόνο με κατεβασμένες μύτες και βλέμματα αλλού. Ο Cabu έφτασε στο σημείο να με κατηγορήσει ότι σκότωσα την εφημερίδα. Μετά από πενήντα χρόνια κοινής δουλειάς με απόλυτα ταυτισμένες απόψεις, δύσκολους αγώνες, βαθιά φιλία - ή αυτό που νόμιζα ότι ήταν μια βαθιά φιλία..."
Ο πολιτισμός ενάντια στη βαρβαρότητα
Μπορούμε να το πούμε και αλλιώς. Αυτό που έφερε μαζί του ο πρώην αριστεριστής και αντιμιλιταριστής τραγουδοποιός Philippe Val στη δημιουργία του δεύτερου Charlie είναι πρωτίστως ένα πνεύμα σοβαρότητας. Τέρμα τα γέλια. Όχι άλλο αχρείαστο γέλιο, πάντως. Οι συνεδριάσεις της σύνταξης διαιωνίζονται σε ατελείωτους μονολόγους, όπου αγορεύει ο διευθυντής. Είτε με τον προφορικό, είτε με τον γραπτό λόγο, ο Val είναι μια σκέτη λογοδιάρροια. Παραγεμίζει τον ηχητικό χώρο, ξανά και ξανά. Δεν κουράζεται ποτέ να πείθει. Και σε βομβαρδίζει με αδιάψευστα τσιτάτα. Εδώ ο Σπινόζα, εδώ κι ο Πλάτωνας, ο Σωκράτης, ο Μονταίν, ο Μολιέρος, ο Προυστ, ο Γκενσμπούρ, ο Μπρασένς... Οι δημοσιογράφοι Olivier Cyran και Mona Chollet, ο σκιτσογράφος Lefred-Thouron και μερικοί άλλοι απολύθηκαν ή τους ζητήθηκε να φύγουν. Και αυτοί που απολύθηκαν συγκαταλέγονται μεταξύ των πιο σκληρών επικριτών της ισλαμοφοβικής ροπής της εφημερίδας.
"Η ιδέα ότι η εφημερίδα θα μπορούσε μια μέρα να εκτεθεί σε τέτοιο ατόπημα δεν πέρασε ποτέ από το μυαλό μου", έγραψε ο Cyran το 2013 στον ριζοσπαστικό αριστερό ιστότοπο Article 11, απευθυνόμενος στους δημοσιογράφους του Charlie:
"Μόλις είχα πάρει τα μπογαλάκια μου και είχα φύγει, έχοντας βαρεθεί τη δεσποτική συμπεριφορά του αφεντικού και τα φιλόδοξα επιχειρηματικά του σχέδια, όταν οι Δίδυμοι Πύργοι κατέρρευσαν και η Caroline Fourest [αμφιλεγόμενη δημοσιογράφος -σ.σ.] προσγειώθηκε στη σύνταξή σας. Αυτή η διπλή καταστροφή έθεσε σε κίνηση μια διαδικασία ιδεολογικής αναμόρφωσης που έμελλε να διώξει τους παλιούς αναγνώστες σας."
Το καταλάβαμε. Στις αποσκευές του, ο Philippe Val φέρνει έναν απροσδόκητο επισκέπτη: τον πόλεμο του πολιτισμού ενάντια στη βαρβαρότητα. Η ένοπλη πτέρυγα του μελλοντικού charlisme είναι πλέον συγκροτημένη.
