Μάκης Σολωμός
Ο Ξενάκης και η Δικτατορία της 21ης Απριλίου
Οι Νύχτες και η αφιέρωσή του στους πρώην συντρόφους του
Στο πλαίσιο του Συμποσίου XENAKIS22: XENAKIS 22: CENTENARY INTERNATIONAL SYMPOSIUM που διοργανώνεται στην Αθήνα από κοινού από το Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο, τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) και την École française d'Athènes (24 εώς 29 Μαΐου), το φωνητικό σύνολο Soli Tutti θα ερμηνεύσει την Τρίτη 24 Μαΐου το έργο Νύχτες του Ιάννη Ξενάκη.
Περίληψη
Το σύντομο αυτό άρθρο αναφέρεται στις ενέργειες του Ξενάκη ενάντια στη Δικτατορία των Συνταγματαρχών, βάσει ορισμένων ντοκουμέντων που βρέθηκαν πρόσφατα στα αρχεία του. Έπειτα, αναλύει την περίφημη αφιέρωση του έργου Νύχτες ("για εσάς, τους σκοτεινούς πολιτικούς κρατούμενους […]"). Δίνεται έτσι η αφορμή για μια αναφορά στον τρομερό διχασμό της εποχής εκείνης ανάμεσα στην προοδευτική σκέψη στον χώρο της πολιτικής και στην προοδευτική σκέψη στον χώρο της τέχνης.
Εισαγωγή
Τη νύχτα της Πέμπτης 20 προς Παρασκευή 21 Απριλίου του 1967, κατά την διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας, 100 περίπου τανκς καταλαμβάνουν την Αθήνα. Πρόκειται για το στρατιωτικό πραξικόπημα των Συνταγματαρχών, οι οποίοι για επτά χρόνια θα στείλουν χιλιάδες ανθρώπων στις φυλακές ή στα στρατόπεδα συγκέντρωσης των νησιών, θα ασκήσουν βία και θα επιβάλλουν βασανιστήρια, θα λογοκρίνουν τη μουσική και τα μακριά μαλλιά, θα εκφωνήσουν εθνικιστικούς λόγους και θα εισβάλλουν στην Κύπρο - γεγονός το οποίο και θα προκαλέσει την πτώση τους - αφού προηγουμένως θα πνίξουν στο αίμα την εξέγερση των φοιτητών του Πολυτεχνείου της Αθήνας. [1]
Κατά τη διάρκεια του πραξικοπήματος, ο Ξενάκης βρίσκεται πιθανότατα στο Μόντρεαλ, όπου εργάζεται σκληρά για τα εγκαίνια της πρεμιέρας του πρώτου του πολύτοπου. Δεδομένης της διαφοράς ώρας, είναι πιθανό να έλαβε την πληροφορία ήδη από τις 20 του μηνός (η ανακοίνωση στο ραδιοφωνικό κανάλι του Ελληνικού στρατού έγινε στις 21 του μηνός στις 6.30 η ώρα Ελλάδος). Τι μπορεί να ένιωσε εκείνος, ως πολιτικός εξόριστος; Και πώς αντέδρασε;
Η Ελπίδα για επιστροφή στην Ελλάδα
Ο Ξενάκης έζησε το σύνολο των γεγονότων που οδήγησαν την Ελλάδα από την Αντίσταση στον Εμφύλιο πόλεμο, περνώντας από τα Δεκεμβριανά, εποχή κατά την οποία κόντεψε να χάσει την ζωή του μαχόμενος στο πλευρό των αντιστασιακών κομμουνιστών ενάντια στους Βρετανούς και τους Έλληνες συνεργάτες τους. Για να αποφύγει τη Μακρόνησο, το Σεπτέμβριο του 1947 εγκαταλείπει παράνομα την χώρα, όπου και θα καταδικαστεί ερήμην σε θάνατο, ποινή που στη συνέχεια μετατράπηκε σε δέκα χρόνια φυλάκισης, ενώ ταυτόχρονα θα στερηθεί την ελληνική του υπηκοότητα. Μετά την άφιξή του στην Γαλλία – θα αποκτήσει την Γαλλική υπηκοότητα το 1965 – , κράτησε επαφή με πολλούς Έλληνες, όπως αποδεικνύει η αλληλογραφία του. Ωστόσο, στη δεκαετία του 1950, δεδομένης της πολιτικής κατάστασης, δεν υπάρχει καμία ελπίδα επιστροφής.
Η ελπίδα γεννιέται στις αρχές της δεκαετίας του 1960. Ο Ξενάκης, μαζί με τον πατέρα και τους φίλους του, ενεργούν με σκοπό την αναίρεση της καταδίκης. Το 1960, ο νεαρός συνθέτης γράφει στον πατέρα του:
"Εκείνο που με πικραίνει είναι που δεν μπορώ να πάω στην Ελλάδα. Έχω συναδέλφους, φίλους που πάνε κάτω. Εγώ όμως ακίνητος στο Παρίσι. Τι έχει γίνει και τι μπορεί να γίνει; Η Βάννα μου έγραφε ότι η περίπτωση μου έχει ελπίδες προ μηνών να περάσει από συμβούλιο νομοθετικό και να λυθεί. Έκτοτε, δεν έχω νέα. Ο Απόστολος δεν μου έχει ξαναγράψει από μήνες. Γι αυτό ζήτησα σε ένα παλιό φίλο, Ρούσσο Κούνδουρο, να συντονίσει τις σκόρπιες ενέργειες ώστε να κριθεί επί τέλους η υπόθεση. Θα έρθει να σε δει και θα σου δώσει 20 000 fcs εκ μέρους μου, λίγα μεν αλλά ελπίζω να είναι μια αρχή. Μήπως πρέπει να κάνω καμιά επέμβαση; Να γράψω πουθενά στη δουλειά ή να παρουσιαστώ στο Παρίσι;" [2]
Ο Ξενάκης ελπίζει να επιστρέψει στην χώρα του καθώς η κατάσταση αλλάζει: στην Ελλάδα κυριαρχεί πλέον ένα κλίμα φιλελευθεροποίησης. Κατά την διάρκεια των εκλογών του 1963, η Ένωση Κέντρου σχηματίζει μια κυβέρνηση μειοψηφίας, ενώ στη συνέχεια, το 1964, κερδίζει τις εκλογές με την βοήθεια της Αριστεράς. Η Αριστερά οργανώνει τεράστιες πορείες ειρήνης, κι έχει κάποια ελευθερία δράσης· το κομμουνιστικό κόμμα παραμένει παράνομο, αλλά πολλοί από τους υποστηρικτές του βρίσκονται στην ΕΔΑ, κόμμα το οποίο είναι νόμιμο. Καθώς η χώρα αναπτύσσεται πολιτισμικά, η κουλτούρα επηρεάζεται έντονα από την Αριστερά, η οποία, μέσω της ΕΔΑ, εισάγει μια αντισταλινική σκέψη, όπως το αποδεικνύει το εξαιρετικό περιοδικό Επιθεώρηση Τέχνης, στο οποίο ο Ξενάκης είχε δημοσιεύσει δύο άρθρα το 1955. [3]
Κατά τη δεκαετία του 1960, οι δεσμοί του Ξενάκη με την Ελλάδα ενισχύονται ακόμη περισσότερο. Η φήμη του εξαπλώνεται στους πολιτιστικούς κύκλους και είναι η εποχή που αναπτύσσεται στην Ελλάδα η σύγχρονη μουσική. Κερδίζει (μαζί με τον Ανέστη Λογοθέτη) το α’ βραβείο σύνθεσης στο διαγωνισμό του Αθηναϊκού Τεχνολογικού Ινστιτούτου (το οποίο ονομάζεται και "βραβείο Μάνος Χατζιδάκις") και, κατά τη διάρκεια της συναυλίας του Δεκεμβρίου 1962, γίνεται η πρεμιέρα των έργων Μόρσιμα-Αμόρσιμα και Αμόρσιμα-Μόρσιμα υπό τη διεύθυνση του Lucas Foss (στη συνέχεια, το δεύτερο έργο θα αποσυρθεί από τον κατάλογο). [4] Την ίδια εποχή, λαμβάνει παραγγελία να συνθέσει τη μουσική για την θεατρική παράσταση των Ικέτιδων που θα παρουσιαστεί το 1964 στην Επίδαυρο. Ο Yuji Takahashi θα ερμηνεύσει στο πιάνο τα έργα του Έρμα και Εόντα το 1965 στο φεστιβάλ Αθηνών (βλ. παράδειγμα 2). Επίσης, κάποια άρθρα σε περιοδικά μιλούν γι’αυτόν, όπως για παράδειγμα, το 1965, μια συνέντευξη της Ροζίτας Σώκου, ειδικής απεσταλμένης της εφημερίδας Καθημερινή στο Παρίσι, [5] ενώ ο μουσικολόγος Γιάννης Παπαϊωάννου δίνει διαλέξεις για το έργο του. Το 1966 συνέθεσε ίσως τη μουσική για τη θεατρική παράσταση της φίλης του Μαργαρίτας Λυμπεράκη. [6] Είναι η ίδια αυτή χρονιά κατά την οποία ο Ξενάκης φτιάχνει τα σχέδια για το σπίτι του φίλου του François-Bernard Mâche που θα κατασκευαστεί στο νησί της Αμοργού.
Στις αρχές του 1967 του γίνεται πρόταση να γράψει την μουσική της θεατρικής παράστασης ενός Προμηθέα. Τα ντοκουμέντα, που βρέθηκαν πρόσφατα, περιέχουν αλληλογραφία με τον σκηνοθέτη Αλέξη Σολωμό, με τον οποίο ο Ξενάκης είχε συνεργαστεί λίγους μήνες νωρίτερα για τη δημιουργία της Ορέστειας στις Ηνωμένες Πολιτείες. Στα ντοκουμέντα υπάρχει επίσης αλληλογραφία με την Άννα Συνοδινού, διευθύντρια του θεάτρου του Λυκαβηττού, που μόλις είχε παραιτηθεί από το Εθνικό Θεάτρο και με την οποία ο Ξενάκης είχε συνεργαστεί για τις Ικέτιδες. Οι ανταλλαγές είναι θερμές: τον Μάρτιο, η Συνοδινού γράφει πως συγκινήθηκε διαβάζοντας το τηλεγράφημα του Ξενάκη, στο οποίο της ανακοίνωνε ότι αποδεχόταν την παραγγελία και πως ήλπιζε να είναι παρών για το ανέβασμα της παράστασης στους Δελφούς στις 12 Αυγούστου. Η τελευταία επιστολή που βρέθηκε, με ημερομηνία 3 Απριλίου, προέρχεται από τον Αλέξη Σολωμό: του στέλνει το κείμενο του Αισχύλου συνοδευόμενο από οδηγίες για τις δέκα σκηνές του έργου, έτσι ώστε ο Ξενάκης να συνθέσει τη μουσική. Όμως, το σχέδιο αυτό διακόπηκε απότομα λόγω του πραξικοπήματος· κι ο Ξενάκης δεν θα μπορέσει να επιστρέψει στην Ελλάδα παρά μόνο μετά την πτώση της δικτατορίας. [7]
Ενέργειες κατά της δικτατορίας
Είναι εύκολο να φανταστεί κανείς πόσο θα λυπήθηκε ο Ξενάκης με την ανακοίνωση του πραξικοπήματος. Όχι μόνο δεν υπήρχε πλέον ελπίδα επιστροφής στην Ελλάδα, αλλά και μάθαινε για τη σύλληψη παλιών του φίλων, συμμαθητών και πολιτικών συντρόφων. Η αντίδρασή του είναι στο ύψος ενός ανθρώπου που έχει επιβιώσει από την ήττα του εμφυλίου πολέμου, ανακάμπτοντας, : θα αντισταθεί, θα παλέψει.
Θα παλέψει πρώτα εκμεταλλευόμενος τη δημόσια του αναγνώριση. Η φήμη του κορυφώθηκε στα μέσα του 1960, χάρη στην πρεμιέρα του Τερρετέκτωρ το 1966 στο φεστιβάλ της Ρουαγιάν, έργο το οποίο συνέβαλε στο να του αποδοθεί η εικόνα ενός επαναστάτη: το έργο παίζεται σε ένα χώρο όπου οι 88 μουσικοί της ορχήστρας βρίσκονται διάσπαρτοι ανάμεσα στο κοινό. Κατά τη διάρκεια των εξεγέρσεων του Μάη του 1968 , οι φοιτητές γράφουν στους τοίχους του Ωδείου του Παρισιού: “Ξενάκης, όχι Γκουνό!”.
Ο Ξενάκης συμμετέχει σε πολλές δράσεις εναντίον της Δικτατορίας. Τον Ιανουάριο του 1968, υπογράφει, μαζί με τους Γιώργο Κανδύλη, Νίκο Παπατάκη, Νίκο Σβορώνο και Φωκίωνα Φραντζισκάκη το “L’appel des Grecs de France” ("Το κάλεσμα προς τους Έλληνες της Γαλλίας"), το οποίο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα L’Express, [8] ζητώντας από τον ντε Γκωλ να αναλάβει δράση ενάντια στους Συνταγματάρχες. Το Φεβρουάριο του 1970, γράφει στον Νικόλαο Ναμπόκοφ (Nicolas Nabokov) - μουσικό που υπηρέτησε ως γενικός γραμματέας του Κογκρέσου για την ελευθερία του πολιτισμού, μια αντικομμουνιστική οργάνωση, την οποία χρηματοδοτούσε η CIA, αλλά που υποστήριζε τη μοντέρνα τέχνη -, τον οποίο γνώριζε ήδη από τη δεκαετία του 1950, με σκοπό την απελευθέρωση έξι κρατουμένων που βρίσκονταν στο στρατόπεδο της Λέρου. [9]
Συμμετέχει ή οργανώνει συναυλίες προς όφελος της αντίστασης ενάντια στους Συνταγματάρχες. Το Νοέμβριο του 1971, παίρνει μέρος, μαζί με τον Κώστα Γαβρά και τον Μίκη Θεοδωράκη (προβολή της ταινίας Ζ), σε μια δεκαπενθήμερη εκδήλωση με τίτλο Grèce 1821-1971 (Ελλάδα 1821-1971), που οργανώθηκε από το Δημοτικό Συμβούλιο της Δημοκρατικής ΄Ενωσης του Μασσύ και το Γαλλο-ελληνικό κίνημα για μια ελεύθερη Ελλάδα. Μετά την εξέγερση του Πολυτεχνείου στην Αθήνα, τον Νοέμβριο του 1973, η επιτροπή ελληνικού πολιτισμού, κάτω από την αιγίδα του Συνδέσμου των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, διοργανώνει μια συναυλία με τίτλο Libérons les détenus politiques grecs (Να απελευθερώσουμε τους Έλληνες πολιτικούς κρατουμένους), συναυλία τα κέρδη της οποίας είναι για τους πολιτικούς κρατούμενους και όπου εκτελούνται έργα του Ξενάκη (Έρμα, Ευρυάλη, Ανακτορία και Νόμος Άλφα) από την Marie-Françoise Buquet, το Octuor de Paris και τον Jacques Wiederkehr (βλ. παράδειγμα 3).
Ο Ξενάκης παρακολουθεί, όσο πιο στενά μπορεί, τα ελληνικά συμβάντα, από το Παρίσι ή το Bloomington (Ηνωμένες Πολιτείες), όπου ξεκινά να διδάσκει από το ακαδημαϊκό έτος του 1967. Στα αρχεία του βρίσκουμε πολλά ντοκουμέντα τα οποία το επιβεβαιώνουν: μια δακτυλογραφημένη αφίσα που καταγγέλει την συμμετοχή των ΗΠΑ στο πραξικόπημα, [10] ένα δακτυλογραφημένο κείμενο με τίτλο “Affaire Christos Sartzetakis” («Υπόθεση Χρήστος Σαρτζετάκης»), το τεύχος του Ιανουαρίου 1972 του αμερικανικού περιοδικού Ramparts, με ένα άρθρο του Robert Fitch, το οποίο κατακρίνει τους Ελληνο-αμερικανούς για σύμπραξη με την Δικτατορία, άρθρο το οποίο περιλαμβάνει χειρόγραφους σχολιασμούς του Ξενάκη. Το 1969, ο Ξενάκης δίνει συνέντευξη σε ένα περιοδικό Ελλήνων φοιτητών του Παρισιού (οι οποίοι συμμετείχαν σε μεγάλο βαθμό στον αγώνα εναντίον των Συνταγματαρχών, και ταυτόχρονα πήραν μέρος στην εξέγερση του Μάη του 1968 [11]. Εκείνος που παίρνει την συνέντευξη σημειώνει πως ο Ξενάκης μοιάζει πολύ επικριτικός στην αρχή, σχεδόν δεν τον αφήνει να μιλήσει και δεν παύει να θέτει ερωτήματα όπως: πού πηγαίνει η Ελλάδα, τί σημαίνει το να είσαι Έλληνας σήμερα, κλπ. Έπειτα αντιλαμβάνεται πως ο Ξενάκης πληγώθηκε από την Αριστερά, η οποία δεν αναγνωρίζει τα σύγχρονα έργα τέχνης. Σιγά-σιγά, ανακαλύπτει έναν διαφορετικό Ξενάκη, ο οποίος του διηγείται τους αγώνες στα χρόνια της Αντίστασης και στα Δεκεμβριανά και του μιλάει για τα λάθη του κομμουνιστικού κόμματος. Τέλος, συμπεραίνει: "Την ώρα που μιλάει έτσι, ο Ξενάκης είναι τελείως διαφορετικός. Νομίζω ότι αυτό είναι και το πραγματικό του πρόσωπο. Σιγά-σιγά αποκαλύπτεται πως είναι ένας άνθρωπος που συμμετέχει σε ό,τι συμβαίνει στον τόπο μας και που συγχρόνως δεν βλέπει πουθενά τις δυνάμεις που θα έκαναν την απαραίτητη ανανέωση στη σκέψη και στην πρακτική του ελληνικού κινήματος". [12]
Νύχτες: το Χάσμα ανάμεσα στην πολιτική πρωτοπορία και στην καλλιτεχνική πρωτοπορία
Θα παλέψει έπειτα με τη μουσική του: με το έργο Νύχτες, όπου υπάρχει μια εξαιρετική αφιέρωση, η οποία αφορά εν μέρει τους φυλακισμένους της Χούντας. Το έργο, γραμμένο για δώδεκα μικτές φωνές, είναι παραγγελία του ιδρύματος Calouste Gulbenkian. Από τα αρχεία Ξενάκη λείπουν σημαντικά στοιχεία: η πλειονότητα των σχεδίων, η αλληλογραφία που προηγήθηκε της παραγγελίας, και άλλα. Αγνοούμε την ακριβή ημερομηνία σύνθεσης του έργου. Στην παρτιτούρα (εκδ. Salabert) έχουμε την ένδειξη “Bloomington, Indiana – Paris 1967-68”, αλλού όμως βρίσκουμε την ημερομηνία 1966-1967. [13] Άραγε ο Ξενάκης ξεκίνησε να γράφει το έργο πριν ή μετά το πραξικόπημα; Η πρεμιέρα του έργου έγινε στις 7 Απριλίου του 1968, στα πλαίσια του φεστιβάλ της Ρουαγιάν και ερμηνεύτηκε από τους σολίστες της χορωδίας της ORTF υπό τη διεύθυνση του Marcel Couraud. Γνώρισε εκπληκτική επιτυχία: παρά τη διάρκειά του (περίπου 12 λεπτά διαρκεί η ερμηνεία του Couraud που ηχογραφήθηκε αμέσως μετά την πρεμιέρα [14]), ξαναπαίχτηκε ολόκληρο ως bis! Ο εντυπωσιακά μοντέρνος χαρακτήρας του - τα Cinq Rechants του Ολιβιέ Μεσσιάν, έργο το οποίο περιλαμβανόταν επίσης στο πρόγραμμα της συναυλίας, θα φάνηκαν σίγουρα πεπαλαιωμένα - αλλά και η αφιέρωσή του, αποτελούν στοιχεία που συγκλίνουν προς το προ-επαναστατικό κλίμα της εποχής (ας μην ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε ένα μήνα πριν το Μάη του 1968).
Πριν μιλήσουμε πιο αναλυτικά για την αφιέρωση, ας θέσουμε ένα ερώτημα: αναφέραμε ότι ο Ξενάκης συνέθεσε το έργο εν μέρει στο διάστημα κατά το οποίο βρισκόταν στην Αμερική, όπου είχε αναλάβει μια πανεπιστημιακή θέση. Τι δουλειά, όμως, έχει ένας πρώην κομμουνιστής μαχητής να βρίσκεται στην καρδιά του αντικομμουνισμού στην περίοδο του ψυχρού πολέμου; Και γνωρίζουμε πως οι Ηνωμένες Πολιτείες, όχι μόνο δεν καταδίκασαν το πραξικόπημα, αλλά μάλιστα τα είχαν βρει με τους Συνταγματάρχες, αφού είναι γεγονός ότι οι υπάλληλοι της CIA εργάζονται στην Ελλάδα από τον Εμφύλιο. Χρειάζεται λοιπόν να εξηγήσουμε το ιστορικό πλαίσιο. Τη στιγμή της παράνομης αναχώρησής του από την Ελλάδα, ο Ξενάκης θέλει να πάει στην Αμερική. [15] Κατά την διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και στα χρόνια που ακολούθησαν αμέσως μετά, οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν είναι ακόμα η σκληρότερη αντικομμουνιστική χώρα, όπως θα γίνουν με το δόγμα Τρούμαν. Για πολλούς προοδευτικούς, αποτελούν τότε σύμβολο απελευθέρωσης και για τον Ξενάκη σύμβολο τεχνολογικής προόδου. Στην Ελλάδα του Εμφυλίου, θα παρέμβουν μόνο έπειτα από την ανάκληση των Βρετανών. Στα χρόνια που ακολούθησαν άμεσα τον πόλεμο, πολλοί καλλιτέχνες και Αμερικανοί διανοούμενοι είναι υποστηρικτές του κομμουνισμού. Οι βιαιότητες που διαπράχθηκαν κατά την εποχή της καμπάνιας McCarthy, στις αρχές του 1950, ανέτρεψαν την πολιτική κατάσταση.
Άλλωστε, θα πρέπει να υπενθυμίσουμε πως, κατά την διάρκεια του ψυχρού πολέμου, οι ΗΠΑ καλλιεργούν μιαν επιδέξια πολιτισμική πολιτική. Υποστηρίζουν τη μοντέρνα τέχνη - χρηματοδοτώντας την αναδυόμενη σύγχρονη μουσική [16] -, προβάλλοντας έτσι μια βιτρίνα “ελευθερίας” που επικρατεί δήθεν στον καπιταλισμό. Στο άλλο στρατόπεδο, στην Σοβιετική Ένωση και τις σοσιαλιστικές χώρες, επιβλήθηκε ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός, σύμφωνα με τον οποίο οποιαδήποτε μορφή πρωτοποριακής τέχνης εθεωρείτο παρακμιακή και απαγορευόταν. Έτσι, καλλιτέχνες όπως ο Ξενάκης, που βρέθηκαν την εποχή του ψυχρού πολέμου εγκλωβισμένοι σε αυτό το δίλημμα, ανάμεσα στον πολιτικό προοδευτισμό και στον καλλιτεχνικό προοδευτισμό, δεν μπορούν παρά να αποδεχτούν την αντίφαση. Η μοναδική, ίσως, ισορροπία που μπορεί κανείς να βρει σε τέτοιες περιστάσεις, είναι η ηθική ακεραιότητα. Εάν ο Ξενάκης συνεργάζεται με ανθρώπους όπως ο Νικόλας Ναμπόκοφ, το κάνει χωρίς πολιτική εμπλοκή.
Ο Ξενάκης συνήθιζε να υπενθυμίζει την ηθική του ακεραιότητα όταν, στις αρχές της δεκαετίας του 1970, τον κατηγόρησαν για συνεργασία με τον Σάχη της Περσίας. Παραθέτουμε απόσπασμα από μια ελληνική συνέντευξη:
“Ερώτηση. Μπορείτε να εξηγήσετε πώς εσείς, ένας άνθρωπος πνευματικός, που έχετε αγωνισθεί φανερά για να υπερασπιστείτε δημοκρατικές ιδέες και αρχές, πώς παρ’ όλα αυτά πηγαίνετε στην Περσία και συνεργάζεσθε με ένα Φεστιβάλ στην Περσέπολη, που είναι γνωστό ότι τελεί κάτω από την αιγίδα του Σάχη, δηλαδή ενός εχθρού της Δημοκρατίας;
ΙΞ. Το ίδιο περίπου ερώτημα μου είχαν θέσει κάποτε κι απ’ την εφημερίδα Monde. Ο κόσμος είναι έτσι μπλεγμένος σήμερα, ώστε δεν μπορεί ν’ αρνηθεί κανείς τη συνεργασία με τους προοδευτικούς ανθρώπους, σ’ όποια χώρα κι αν μένουν αυτοί, κάτω από οποιοδήποτε καθεστώς.
Σύμφωνα με την σκέψη σας, θα ήταν πολύ χειρότερο να πήγαινε κανείς στην Αμερική, που έκανε αυτόν τον τρομερό, φασιστικό και εξοντωτικό πόλεμο εναντίον του Βιετνάμ – κι ίσως αυτός είναι βασικά ο λόγος που παραιτήθηκα κι έφυγα απ’ την Αμερική, ύστερα από πέντε χρόνια που πήγαινα εκεί και δίδασκα σ’ ένα πανεπιστήμιο. [17]
Νομίζω ωστόσο πως δεν μπορεί να κόβη κανείς τις σχέσεις με τους προοδευτικούς κύκλους, όπως στην προκειμένη περίπτωση είναι το Φεστιβάλ της Περσέπολης, που εισάγει καινούριες ιδέες απ’ όλο τον κόσμο – τις πιο προχωρημένες καλλιτεχνικές ιδέες κι επομένως και τις πολιτικές, που έρχονται σαν επακόλουθο.
Έτσι φερ’ ειπείν δόθηκε στη Περσέπολη πρόσφατα, μπροστά στη βασίλισσα, το έργο μου Νύχτες, που είχε γίνει γνωστό απ’ το πρόγραμμα ότι είναι αφιερωμένο στους πολιτικούς καταδίκους όλου του κόσμου, μεταξύ των οποίων και στον Κώστα Φιλίνη, ακέραιο άνθρωπο, μεγάλης πνευματικής αξίας που μαρτυράει τώρα και 25 χρόνια στις ανήλιες φυλακές του τόπου του. Μου ζητήθηκαν εξηγήσεις και είπα τότε δημόσια, μπροστά στη βασίλισσα, για ποιο λόγο είχα αφιερώσει το έργο στους πολιτικούς καταδίκους. Κι’ αυτό, νομίζω ήταν πιο σημαντικό από το να είχα αρνηθεί να δώσω το έργο μου στο Φεστιβάλ της Περσέπολης.
Ερώτηση. Αν σας καλούσαν, λόγου χάρη, να’ρθήτε να παρουσιάσετε ένα έργο σας στο Φεστιβάλ Αθηνών, θα ερχόσαστε;
ΙΞ.: Βεβαίως, ναι: Αρκεί να έχω την ελευθερία να λέω ό,τι θέλω. [18]
Το άρθρο δημοσιεύτηκε το Μάρτιο του 1973 στην εφημερίδα Τα Νέα, μέσα στην εποχή της δικτατορίας. Αναφέροντας το όνομα του Φιλίνη, ο Ξενάκης προκαλεί τη χούντα, πρόκληση την οποία κερδίζει, αφού το συγκεκριμένο απόσπασμα δεν λογοκρίθηκε. [19] Φυσικά, δεν προσκλήθηκε στο φεστιβάλ Αθηνών κατά την διάρκεια της δικτατορίας… [20]
Η αφιέρωση
Η αφιέρωση που διαβάζουμε στις Νύχτες αποτελεί ισχυρή πολιτική πράξη:
“Για εσάς, τους σκοτεινούς πολιτικούς κρατούμενους,
Narcisso Julian (Ισπανία) από το 1946
Κώστα Φιλίνη (Ελλάδα) από το 1947
Έλλη Ερυθριάδου (Ελλάδα) από το 1950
Joachim Amaro (Πορτογαλία) από το 1952
και για εσάς, τους χιλιάδες ξεχασμένους, που ακόμη και τα ονόματά σας έχουν χαθεί”.
Για δύο από τα τέσσερα ονόματα, δεν γνωρίζουμε τους λόγους επιλογής τους από τον Ξενάκη, κι είναι δύσκολο να είμαστε σίγουροι για το ποιοί είναι. Ο Narciso Julian Sanz (1913-2003), αν πρόκειται γι αυτόν, υπήρξε μέλος του Ισπανικού Κομμουνιστικού Κόμματος, ενώ έλαβε μέρος στον Εμφύλιο πόλεμο της Ισπανίας. Σχετικά με τον Joaquim Amaro, υποθέτουμε πως ήταν ένα μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος της Πορτογαλίας, αντιφασίστας μαχητής που φυλακίστηκε πολλές φορές, για να απελευθερωθεί τελικά το 1968 (;) Για την Έλλη Ελευθεριάδου, γνωρίζουμε ότι πρόκειται για μια σημαντική προσωπικότητα της Ελληνικής Αντίστασης, μέλος του ΕΛΑΣ, η οποία διέφυγε στη Βουλγαρία. Μετά την επιστροφή της στην Ελλάδα καταδικάστηκε σε ισόβια, αποφυλακίστηκε το 1966, ενώ συνελήφθη και πάλι κατά τη Δικτατορία. Το όνομά της παραμένει συνδεδεμένο με την ιστορία του παιδομαζέματος, κατά το οποίο παιδιά πολλών από τα μέλη του Δημοκρατικού Στρατού στάλθηκαν στις σοσιαλιστικές χώρες. Άραγε ο Ξενάκης την είχε γνωρίσει;
Ο Κώστας Φιλίνης (1921-2014), που αναφέρθηκε στην παραπάνω συνέντευξη, υπήρξε σημαντική προσωπικότητα της Αριστεράς και δημοσιογράφος. Μέλος του ΚΚΕ, έγινε έπειτα ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ εσωτερικού. Συμφοιτητής του Ξενάκη στο Πολυτεχνείο Αθηνών, αντιστασιακός και με παράνομη δράση από το 1947 έως το 1955, φυλακίστηκε από το 1955 έως το 1966. Βγαίνοντας από τη φυλακή, έγινε αρχισυντάκτης της εφημερίδας Αυγή. Κατά την επιβολή της δικτατορίας, καταφέρνει να κρυφτεί και γίνεται μέλος της παράνομης αντιστασιακής οργάνωσης ΠΑΜ. Συλλαμβάνεται και παραμένει στη φυλακή μέχρι το 1973. Στη Μεταπολίτευση, θα εκλεχτεί βουλευτής και θα υποβάλει υποψηφιότητα για δήμαρχος Αθηνών. Στα Αρχεία Ξενάκης υπάρχει ένα κείμενο, το οποίο αφηγείται την βιογραφία του και αναφέρει ότι "είναι βαριά άρρωστος. Υποφέρει από θωρακικούς πόνους (στηθάγχη) και σοβαρή ηπατίτιδα". Το έγγραφο αυτό περιέχει σημειώσεις του Ξενάκη· κατά πάσα πιθανότητα το χρησιμοποίησε για να γράψει επιστολή προς το Γαλλικό κράτος, ώστε να μεσολαβήσει για την απελευθέρωσή του. Μια επιστολή, που αποστέλλεται από τον πρόεδρο της Δημοκρατίας στις 26 Φεβρουαρίου 1973, του ανακοινώνει πως έχει "απελευθερωθεί προσωρινά για έξι μήνες, για λόγους υγείας". Στη Δικτατορία, στις φυλακές του Κορυδαλλού, ο Φιλίνης γράφει ένα βιβλίο με τίτλο Θεωρία των παιγνίων και πολιτική στρατηγική, που δημοσιεύεται το 1972. Θεωρία των παιγνίων: μαντεύουμε τι μπορεί να συζήτησαν ο Φιλίνης και ο Ξενάκης, μετά την πτώση της Δικτατορίας, όταν κατάφεραν επιτέλους να συναντηθούν! [21] Σημειώνουμε, επίσης, ότι το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου, το οποίο σίγουρα θα ενδιέφερε πολύ τον Ξενάκη, δημοσιεύτηκε μόλις το 2008, δηλαδή κατά την εποχή της επανέκδοσης του βιβλίου, αφού αρχικά ο εκδότης το είχε αφαιρέσει από φόβο λογοκρισίας. Το κεφάλαιο αυτό, με τίτλο "Ο εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα" αναλύει, απαριθμώντας μαθηματικά τις πολύ λανθασμένες επιλογές, που έκανε η ηγεσία του ΚΚΕ κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου… [22]
Οι Νύχτες της δικτατορίας
Το έργο Νύχτες είναι ένα αριστούργημα τυπικά ξενακικό. Χάρη στη σχετική απλότητά του, στη χρήση των φωνών και στην εκφραστικότητά του, αποτελεί ένα από τα πιο προσβάσιμα έργα του Ξενάκη. Λεπτομερειακή μουσική ανάλυση έχω δώσει σε προηγούμενη μελέτη και υπάρχουν μερικές άλλες μουσικές αναλύσεις του έργου. [23] Δεν έχει συντεθεί με υπολογισμούς, μάλλον είναι όλο σχεδιασμένο σε χαρτί μιλιμετρέ. Οι φωνές χρησιμοποιούνται σαν μουσικά όργανα. Δε μελοποιούν λέξεις με νόημα, αλλά προφέρουν φωνήματα προερχόμενα από αρχαίες διαλέκτους (σουμεριακά, ασσυριακά, αχαϊκά), φωνήματα που συχνά επιλέγονται και για να τροποποιήσουν το ηχόχρωμα της φωνής. Η μορφή είναι πολύ ευδιάκριτη: αποτελείται από διαδοχή μερών οργανωμένων με δύο κορυφώσεις. Πολλά από τα μέρη είναι διαδικασίες που οδηγούν από μια ηχητική κατάσταση σε μια άλλη μέσα από συνεχή μετασχηματισμό (για παράδειγμα, στο πρώτο μέρος, μέτρα 1-69, ο Ξενάκης οδηγεί ηχητικές πλεξούδες - αλληλένδετες γραμμές – από τα μεμονωμένα φωνητικά σύνολα ως μια τεράστια πολυφωνία των 12 φωνών κι έπειτα σε μια ταυτοφωνία)· οι ηχητικές καταστάσεις ανήκουν σε μια από τις τρεις κατηγορίες ξενακικών ηχητικοτήτων: γλισάντι, κρατημένοι ήχοι, μάζες στιγμιαίων ήχων. Κάποιες φωνητικές τεχνικές – ορισμένες είχαν δοκιμαστεί σε προηγούμενα έργα, κυρίως την Ορέστεια - είναι τελείως καινοτόμες: διακροτήματα (ταυτοφωνίες δυο φωνών με μικρή απόκλιση), στιγμιαία γκλισάντι πάνω σε ρινικά φωνήματα, σφυρίγματα… Τέλος, ο Ξενάκης υπερασπίζεται την ιδέα μιας παγκοσμιότητας με αναφορές σε μουσικές του κόσμου: οι φωνές πρέπει να είναι"χωρίς καθόλου βιμπράτο, επίπεδες, τραχιές, με εκτεταμένο το λαιμό" (οδηγίες της παρτιτούρας) κι έτσι θυμίζουν για παράδειγμα τα Βαλκάνια· οι κραυγές στη μέση του έργου παραπέμπουν σε ινδονησιακές τελετουργίες· ενώ οι βαθιές (αντρικές) φωνές στο τέλος του έργου μας θυμίζουν Θιβετιανούς μοναχούς…
Άραγε θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε μέσα στη μουσική του Ξενάκη αναφορά στη Δικτατορία και στους φυλακισμένους που μνημονεύονται στην αφιέρωση; Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο τίτλος Νύχτες αποτελεί αναφορά στο σκοτάδι στο οποίο μας βυθίζει η Δικτατορία. Αν ξεκινήσουμε από αυτή την προδιάθεση, το αυτί μας θα εκλάβει το πρώτο μέρος του έργου, με τις ηχητικές πλεξούδες, που στην αρχή εναλλάσσουν ψηλές και χαμηλές ηχητικές εκτάσεις (βλ. παράδειγμα 7), σα θρήνους· το ίδιο και για το μέρος πριν την κατάληξη (μέτρα 169-240). Οι κραυγές που φέρουν το φώνημα “Dja” στο δεύτερο μέρος (μέτρα 70-119) θα ερμηνευθούν ως φωνές διαμαρτυρίας. Και με την ίδια λογική θα ερμηνεύσουμε πιθανότατα και άλλους ήχους στις Νύχτες. Όμως, ένας κριτικός της πρεμιέρας γράφει πως οι «νύχτες» είναι στο πληθυντικό: εκτός από τις «νύχτες στις φυλακές, που συνοδεύονται από μακάβριους ήχους, οι οποίοι σε κάνουν να τρέμεις», έχουμε και τις «νύχτες της φύσης με τους απαλούς θορύβους ζώων». [24] Αυτή είναι και η ατμόσφαιρα στο τρίτο μέρος του έργου (μέτρα 130-168), με τα διακροτήματα, μοιρασμένα ανάμεσα στα φωνητικά σύνολα, με τα σύντομα ρινικά γκλισάντι πάνω σε φωνήματα “Teing” ή “Doing”, με τα σφυρίγματα πάνω στο φώνημα “Kuit”, ήχοι που, χάρη στην αραιή ηχητική ατμόσφαιρα, παραπέμπουν όντως σε νυκτόβια ζωϊκή παρουσία.
Η μουσική μπορεί από μόνη της να αποτελέσει πολιτικό μανιφέστο ενάντια στη Δικτατορία; Πάνω σ’ αυτό το ζήτημα, η θέση του Ξενάκη είναι ξεκάθαρη: μουσική και πολιτική αποτελούν δύο ξεχωριστούς τομείς:
“Ερώτηση. Πιστεύετε πως η μουσική θα μπορούσε να έχει πολιτική λειτουργία;
ΙΧ. Δεν ξέρω. Ένα πράγμα λαμβάνει πολιτικό χαρακτήρα από την στιγμή που εμείς του δίνουμε πολιτικό νόημα. Μια μουσική από μόνη της δεν είναι πολιτική. Πάρτε ως παράδειγμα έναν ύμνο: από τη στιγμή που τον υιοθετούν επαναστάτες, γίνεται επαναστατικός. Εάν τον μεταδώσετε σ’ ένα νυχτερινό κέντρο διασκέδασης, χάνει αμέσως την πολιτική του ισχύ. Αυτό είναι ανεξάρτητο από τη μουσική του αξία. Κατά την διάρκεια της Κατοχής τραγουδούσαμε αντιστασιακά τραγούδια που αντέγραφαν, για λόγους παρανομίας, γνωστές μελωδίες που ήταν της μόδας. Και ξαφνικά, εκείνες οι μελωδίες έπαιρναν επαναστατικό χαρακτήρα, από το χρώμα που τους δίναμε και από το κοινωνικό πλαίσιο, που τις περιέβαλλε.
Έτσι, ένα έργο μπορεί να είναι πολιτικό, αν εσείς το αποφασίσετε.
Έγραψα τις Νύχτες, έργο αφιερωμένο στους φυλακισμένους Ισπανούς, Πορτογάλους και Έλληνες. Η πολιτική πράξη βρίσκεται σε αυτή την περίπτωση έξω από τη μουσική, στην αφιέρωση. Άραγε να ήταν πολιτικές οι ρίζες, οι οποίες με έκαναν να συνθέσω αυτό το έργο, όπως το συνέθεσα; Ίσως. Σχεδόν όλα μου τα έργα συνδέονται, με παρόμοιο τρόπο, με όλα τα μεγάλα κινήματα και τις διεθνείς συγκρούσεις […]”. [25]
O Ξενάκης δεν ακολουθεί τη φιλοσοφία του Αντόρνο (Theodor W. Adorno), σύμφωνα με την οποία οι συγκρούσεις του κόσμου παίζονται μέσα στην ίδια τη μουσική και όπου η μουσική από μόνη της δημιουργεί έναν χώρο αντίστασης. Ούτε ακολουθεί τη φιλοσοφία του Ντελέζ (Gilles Deleuze), ο οποίος πίστευε ότι η τέχνη μπορεί να αλλάξει τον κόσμο. Έζησε δραματικά ιστορικά γεγονότα, όπου η τέχνη παύει να έχει νόημα. Γνώριζε πως οι πολιτικοί του σύντροφοι δε μοιράζονταν απαραίτητα τη δική του προτίμηση για τoν καλλιτεχνικό μοντερνισμό. Ωστόσο, μέσα από την αφιέρωσή του, μας καλεί να ενώσουμε αυτά τα δύο, δηλαδή το πνεύμα της καλλιτεχνικής χειραφέτησης και το πνεύμα της πολιτικής χειραφέτησης: να ακούσουμε τις Νύχτες αποτίοντας φόρο τιμής στις γυναίκες και στους άνδρες που αντιστάθηκαν στη Δικτατορία.
Μάκης Σολωμός
Μουσικολόγος, MUSIDANSE, Université Paris 8 (Γαλλία).
in Ανδρέας Μαράτος (επιμέλεια), 1821-2021: Μνήμες τεχνών – θραύσματα ιστορίας, Αθήνα, Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς και εκδ. Νήσος, 2021, p. 611-628.
Δείτε επίσης στο Αλμανάκ από τον Μάκη Σολωμό: Ιάννης Ξενάκης. 100 χρόνια.
Σημειώσεις
[1] Σχετικά με το ρόλο της μουσικής και του ήχου κάτω από συνθήκες κράτησης κατά τη Δικτατορία, παραπέμπω στις μελέτες της Άννας Παπαέτη (“Music, Torture, Testimony: Reopening the Case of the Greek Military Junta (1967-1974)”, περ. The World of Music (new series) τεύχος 2 n°1, 2013, σελ. 67-90· “Popular Music, Terror and Manipulation under the Junta in Greece (1967–1974)”, στο: Dafni Tragaki (επιμ.), Made in Greece. Studies in Greek Popular Music, London and New York: Routledge, 2018, σελ. 139–151) και στο άρθρο μου που συγκρίνει με τη Χιλή του Πινοσέτ (Makis Solomos, “21 avril 1967, 11 septembre 1973 : que peut la musique ?”, περ. Filigrane. Musique, esthétique, sciences, société n°23, 2018, online).
[2] Επιστολή του Ξενάκη προς τον πατέρα του, 30 Αυγούστου του 1960, αρχεία Ξενάκης. Υπάρχει, επίσης, ένα γράμμα από τον πατέρα του, με ημερομηνία 16 Φεβρουαρίου του 1961, όπου γίνεται αναφορά στις δικές του δράσεις, ενώ ταυτόχρονα εκφράζεται η ελπίδα για αναίρεση της καταδίκης.
[3] "Οι σημερινές τάσεις της Γαλλικής μουσικής", περ. Επιθεώρηση Τέχνης n°6, Αθήνα, 1955, σελ. 466-470, στο: Ιάννης Ξενάκης, Κείμενα περί μουσικής και αρχιτεκτονικής, Τίνα Πλυτά (μτφρ), Μάκης Σολωμός (επιμ.), σελ. 31-40· "Προβλήματα ελληνικής μουσικής σύνθεσης", περ. Επιθεώρηση Τέχνης n°9, Αθήνα, 1955, σελ. 185-189, στο: Κείμενα…, ο.π., σελ. 41-52.
[4] Ο διαγωνισμός οργανώθηκε από το Αθηναϊκό Τεχνολογικό Ινστιτούτο, ωστόσο ήταν ο συνθέτης Μάνος Χατζιδάκις ο οποίος χρηματοδότησε το βραβείο. Σε ό,τι αφορά το διαγωνισμό βλ. την αναλυτική έρευνα της Κατερίνας Τσιούκρα, Ο μουσικός διαγωνισμός 1962 του Αθηναϊκού Τεχνολογικού Ινστιτούτου – Βραβεία Μάνου Χατζιδάκη, Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία, Ιόνειο πανεπιστήμιο, 2018.
[5] Ροζίτα Σώκου, "Ο Ξενάκης και η μουσική του", εφημ. Καθημερινή, 20 Ιουνίου 1965. Κριτικός του κινηματογράφου και του θεάτρου, η Ροζίτα Σώκου φαίνεται πως είχε γνωρίσει τον Ξενάκη κατά τη διάρκεια του πολέμου (στη συνέντευξη διευκρινίζει πως έχει να τον δει 18 χρόνια). Στα αρχεία Ξενάκη βρίσκουμε κάποια γράμματα που του έστελνε στην δεκαετία του 1960.
[6] Φάκελος που βρέθηκε πρόσφατα από την Mâkhi Xenakis, μέσα στον οποίο βρίσκουμε μία επιστολή του Απριλίου 1966, με αποστολέα τον Σωκράτη Καραντινό, καλλιτεχνικό διευθυντή του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος. Ευχαριστώ θερμά τη Μάχη Ξενάκη που με προμήθευσε πολύτιμα υλικά για το άρθρο αυτό.
[7] Ο Ξενάκης στέλνει επιστολή στον Καραμανλή την επομένη της πτώσης της δικτατορίας, στις 25 Ιουλίου του 1974, για να του ζητήσει να δράσει ώστε να μπορέσει να επιστρέψει στην Ελλάδα. Η πρωτότυπη μορφή της επιστολής είναι στα γαλλικά, από την Françoise Xenakis, και εμφορείται από το χιούμορ της. Παραθέτω το ελληνικό κείμενο, ελαφρώς επεξεργασμένο από τον Ξενάκη. "Κύριε πρωθυπουργέ, επιτρέψτε μου πρώτα να σας συγχαρώ που κληθήκατε να ξεντροπιάσετε την Ελλάδα. Έχετε την ευχή όλων μας. Η σωτηρία αυτής της χώρας είναι δεμένη φυσικά με την αποκατάσταση των συνταγματικών ελευθεριών την οποία αρχίσατε να πραγματοποιείτε βαθμιαία. Εξόριστος πολιτικός τώρα και 27 χρόνια, νομίζω πως πάντα τίμησα με τη τέχνη και τη ζωή μου την Ελλάδα εκείνη που εγώ τουλάχιστον οραματίζομαι. Σας παρακαλώ λοιπόν, κύριε πρωθυπουργέ, σεις που δοκιμάσατε επτάχρονη εξουσία, να κάνετε ότι χρειαστεί για να επιστρέψω ελεύθερα να αγκαλιάσω την πατέρα μου που είναι πάνω από 90 ετών και να ξαναπατήσω τα ελληνικά χώματα. Ελπίζω να το κάνετε. Είναι στο χέρι σας". (Αρχεία Ξενάκης). Διόρθωση: Ο Καραμανλής δεν έζησε 7 χρόνια στη Γαλλία αλλά 11. Πολιτικός ηγέτης της σκληροπυρηνικής Δεξιάς, δεν πήγε στο Παρίσι τη στιγμή του πραξικοπήματος, αλλά το 1963, όταν έχασε στις εκλογές εναντίον της Ένωσης Κέντρου.
[8] “L’appel des Grecs de France”, εφημ. L’Express, 8-14 Ιανουαρίου 1968, σελ. 19. Συνοδεύεται από μια φωτογραφία στην οποία εμφανίζεται μόνο ο Ξενάκης.
[9] Η επιστολή βρίσκεται στα “Nabokov Papers - Harry Ransom Humanities Research Center - The University of Texas at Austin”. Ευχαριστώ την Anne-Sylvie Barthel-Calvet που μου την παρέδωσε. Ο Ξενάκης γράφει στα γαλλικά: "Ορίστε, αγαπητέ Νικόλαε, κάποια από τα ονόματα των ανθρώπων που υπήρξαν θύματα των συγκρούσεων ανάμεσα στους κόσμους. Πέρασαν μερικές φορές δεκάδες χρόνια στις φυλακές ή στα στρατόπεδα, εξιλαστήρια θύματα μόνιμων, συνήθως, καταστολών από μέρους των ελληνικών κυβερνήσεων, ήδη από το 1936! […] Χώρες όπως η Ολλανδία, ήταν έτοιμες να φιλοξενήσουν κομμουνιστές ή μη κομμουνιστές. Αλλά η φωνή της Ολλανδίας δεν έχει μεγάλη ισχύ. Το γνωρίζω, και το γνωρίζουμε όλοι μας, ότι οι ΗΠΑ μπορούν να καταφέρουν αυτό που δεν πέτυχε η Ολλανδία". Στην επιστολή, αναφέρονται στη συνέχεια στα Αγγλικά τα ονόματα έξι φυλακισμένων που βρίσκονταν στο στρατόπεδο του νησιού της Λέρου, τονίζοντας το γεγονός ότι “All of them are graduate from the National Polytechnic School of Athens as engineers”.
[10] Αφίσα που ίσως να του είχε αποσταλεί από τους Μαοϊκούς, με σκοπό να καταγγείλουν τη υποτιθέμενη συνεργασία του με τις ΗΠΑ: βλ. παρακάτω
[11] Βλ. Eugénia Palieraki, “Les étudiants et ouvriers grecs dans le fonds mai 68 du CHS”, στον ιστότοπο Humanité numérique, dossier mai-juin 1968 : Etudiants étrangers en France, 2021, http://chs.huma-num.fr/exhibits/show/etudiants-etrangers/europe/gr--ce.
[12] Σ. Μαρτάκης (ψευδώνυμο του Νίκος Χατζηνικολάου), "Μια συνομιλία με τον Γιάννη Ξενάκη", περ. ΠΟΡΕΙΑ (περιοδικό των Ελλήνων φοιτητών στο Παρίσι), τεύχος 10, Φεβρουάριος 1969.
[13] Συγκεκριμένα, σε ένα δακτυλογραφημένο κείμενο για το έργο, μαζί με την αφιέρωση, το οποίο ενδεχομένως χρησιμοποιήθηκε για τη πρεμιέρα του έργου.
[14] Δίσκος Erato – STU 70457, 1968.
[15] Ο Ξενάκης μιλάει γι’αυτό σε πολλές συνεντεύξεις. Βλ. για παράδειγμα Enzo Restagno, “Un’autobiografia dell’autore raccontata da Enzo Restagno”, στο: Enzo Restagno (επιμ.), Xenakis, Torino: EDT/Musica, 1988, σελ. 12.
[16] Βλ. για παράδειγμα Amy C. Beal, New Music, New Allies. American Experimental Music in West Germany From the Zero Hour to Reunification, Berkeley: University of California Press, 2006.
[17] Αλλού ο Ξενάκης αναφέρει πως παραιτήθηκε επειδή δεν του δόθηκαν τα χρήματα που ανέμενε προκειμένου να ιδρύσει ένα ερευνητικό κέντρο για την υπολογιστική μουσική. Σημειώνουμε ότι στην αρχή του ακαδημαϊκού έτους 1972 απέκτησε μια θέση διδάσκοντα στο πανεπιστήμιο Université Paris 1 της Γαλλίας.
[18] Γιώργος Πηλίχιος, "Η γλαυξ της Αθηνάς πέταξε από την Ελλάδα", εφημ. Τα Νέα, 3 Μαρτίου 1973.
[19] Το άρθρο συμπεριλήφθηκε σ’ ένα βιβλίο, που εκδόθηκε αμέσως μετά τη δικτατορία (Γιώργος Πηλίχιος, Δέκα σύγχρονοι Έλληνες, Αθήνα: Αστερίας, 1974, σελ. 41-57), κι έτσι βλέπουμε ποια σημεία υπέστησαν λογοκρισία: λείπουν μόνο δύο σελίδες από την αρχή του, το τελευταίο μέρος, που περιλαμβάνει την παραπομπή στο Φιλίνη, έχει μείνει ακέραιο.
[20] Σε ό,τι αφορά στον συμβιβασμό του Ξενάκη - όπως και άλλων καλλιτεχνών - με το καθεστώς του Σάχη, μπορούμε να υποθέσουμε πως ήταν κάτι για το οποίο ο συνθέτης μετάνιωσε. Θέτουμε, επίσης, το ερώτημα σχετικά με την παραγγελία του ιδρύματος Gulbenkian, προερχόμενη από μια χώρα που αντιμετώπιζε μια σκληρή δικτατορία, την Πορτογαλία. Ας τονίσουμε, πρώτα απ’ όλα, ότι ο Ξενάκης, στην αφιέρωση του έργου Νύχτες, αναφέρεται σε έναν Πορτογάλο φυλακισμένο. Στη συνέχεια ας σημειώσουμε ότι πρόκειται για ιδιωτικό καλλιτεχνικό ίδρυμα, που δεν ελέγχεται από το κράτος. Ο Ξενάκης έλαβε πολλές άλλες παραγγελίες από το ίδιο ίδρυμα. Συνθέτει μάλιστα γι’ αυτό το έργο Cendrées (1973), του οποίου ο τίτλος πιθανόν παραπέμπει στα δικτατορικά καθεστώτα, και διατυπώνει τα εξής λόγια: “ Όταν έγραφα το έργο Cendrées ήμουν δυστυχισμένος εξαιτίας του πολέμου στο Βιετνάμ και της πολιτικής κατάστασης στην Πορτογαλία, στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες” (επιστολή προς τη Maria Madalena de Azeredo Perdigão, 6 Φεβρουαρίου του 1978). Τελειώνοντας αυτή την παρένθεση, θα ήθελα να αναφερθώ στα “incidents de Vincennes” ("περιστατικά του Vincennes"), που ίσως τον έκαναν να χαμογελάσει, αλλά και να ενοχληθεί. Το Φεβρουάριο του 1969, ήταν καλεσμένος σε μια βραδιά που διοργάνωσε το πανεπιστήμιο του Vincennes , όπου τον περικύκλωσαν φοιτητές, οι οποίοι μοίραζαν ένα φυλλάδιο με τίτλο "Τι αντιπροσωπεύει ο Ξενάκης;" (“Que représente Xenakis ?”) "1) Σχετίζεται με μία από τις μεγαλύτερες φίρμες του παγκόσμιου καπιταλισμού, αφού εργάζεται για την ΙΒΜ […] 2) Διετέλεσε επίσημος απεσταλμένος της “γαλλικής κουλτούρας” […] στο περίπτερο της Γαλλίας κατά την έκθεση του Μόντρεαλ. 3) Διατηρεί δεσμούς εδώ και πολλά χρόνια με το λεγόμενο “κομμουνιστικό κόμμα”, δηλαδή με την αντι-επαναστατική και αντιδραστική σοσιαλδημοκρατία. […] Ποιοι απαρτίζουν τα ακροατήρια του Ξενάκη; Η μεγαλοαστική τάξη. […] Ποιοι του παραγγέλνουν έργα, ποιοι είναι οι μαικήνες του; Μεταξύ άλλων, ο Σάχης της Περσίας, δήμιος και βασανιστής των Ιρανών αντιστασιακών […]". Αναγνωρίζουμε εδώ τον χαρακτηριστικό τόνο των Μαοϊκών ομάδων της εποχής!
[21] Ας υπενθυμίσουμε ότι ο Ξενάκης έγραψε τρία μουσικά έργα βάση της μαθηματικής θεωρίας των παιγνίων.
[22] Κώστας Φιλίνης, Θεωρία των παιγνίων και πολιτική στρατηγική, Αθήνα: Θεμέλιο, δεύτερη έκδοση, 2008. Στη μαρτυρία της κόρης του (Άννα Φιλίνη, «Για τον πατέρα μου, Κώστα Φιλίνη», εφημ.Η Αυγή, 15 Νοεμβρίου 2015), διαβάζουμε: "Ο Ιάν[ν]ης Ξενάκης […] έβλεπε στον Φιλίνη αυτόν που έμεινε από τους παλιούς συντρόφους του Πολυτεχνείου μέσα στην Ελλάδα και συνέχιζε ως αγωνιστής και διανοητής".
[23] Βλ. Makis Solomos, À propos des premières œuvres (1953-69) de I. Xenakis. Pour une approche historique de l’émergence du phénomène du son, διδακτορική διατριβή, Παρίσι, Université Paris 4, 1993, σελ. 511-552. Για τις υπόλοιπες αναλύσεις που υπάρχουν, βλ. τη σχολιασμένη βιβλιογραφία στην ιστοσελίδα της εταιρείας των Amis de Xenakis (www.iannis-xenakis.org).
[24] Jacques Lonchampt, εφημ. Le Monde, 13 Απριλίου 1968.
[25 Στο Françoise Séloron, “La musique lourde de Xenakis”, περ. Rock et folk, τχ. 39, Απρίλιος 1970, σελ. 95-98.
