Τα "ενοχλητικά" βιβλία του Φρανσουά Μασπερό και της Φανσίτα Γκονζάλεθ
Δύο εκδότες κυρίως εξέφρασαν, αλλά και προανήγγειλαν τον "επαναστατικό άνεμο" που σάρωσε την Εύρωπη τη δεκαετία του '60, ο Τζαντζάκομο Φελτρινέλι στην Ιταλία, και ο Φρανσουά Μασπερό στη Γαλλία. Ο Φελτρινέλι σκοτώθηκε το 1972 σε μία περίεργη έκρηξη βόμβας κοντά σε πυλώνα ηλεκτρικού ρεύματος και ο Μασπερό [που ήταν εκτός από εκδότης συγγραφέας και μεταφραστής -σ.σ.] αποσύρθηκε το 1982, έχοντας γονατίσει από τα υπέρογκα πρόστιμα, τις επιθέσεις των ακροδεξιών και τις ... μαζικές κλοπές στο βιβλιοπωλείο του La Joie de lire, από καταστασιακούς και άλλους (δεν δεχόταν να παίρνει αποτρεπτικά μέτρα). 'Aφησε πίσω του έναν κατάλογο που τον κατέστησε έναν από τους μεγαλύτερους εκδότες ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών στη μεταπολεμική περίοδο, με εκδόσεις που αντιστοιχούν σε τουλάχιστον 10 εκατομμύρια αντίτυπα. Κοντά στον Μασπερό, γιο δολοφονημένου κρατούμενου στο Μπούχενβαλντ, η Φανσίτα Γκονζάλεθ, κόρη Ισπανού Δημοκράτη και δεύτερη σύζυγός του, ανέλαβε κύριο ρόλο στον εκδοτικό οίκο, διευθύνοντας συλλογές και κάνοντας πολύτιμες μεταφράσεις (από τα αγγλικά, τα ισπανικά, τα καταλανικά, τα ιταλικά, ακόμη και από τα ελληνικά). Η Φανσίτα, που τιμήθηκε το 2007 με το βραβείο Baudelaire, έφυγε από τη ζωή στις 21 Φεβρουαρίου.
Προς τιμήν της Fanchita Gonzalez-Batlle (1938-2023): ποίηση και μετάφραση
Julien Hage
Mediapart - Blog - 7 Μαρτίου 2023
Εντάχθηκε στον εκδοτικό οίκο Maspero ως γραμματέας το 1961, λόγω των γλωσσικών της ικανοτήτων στα ισπανικά, και υπήρξε η δεύτερη σύζυγος του François Maspero, αλλά και ένα από τα βασικά μέλη της μικρής ομάδας του οίκου μαζί με τον εκδότη, τον Jean-Philippe Talbo-Bernigaud και τον Émile Copfermann. Μετά τον πόλεμο της Αλγερίας, ο εκδοτικός οίκος αποτέλεσε το βήμα της αποαποικιοποίησης και έστρεψε τα πανιά του προς την επαναστατημένη Λατινική Αμερική. Η πρώτη της δουλειά ήταν να επιμεληθεί το πρώτο τεύχος του περιοδικού Partisans, το οποίο κατασχέθηκε αμέσως από τη γαλλική αστυνομία. Διηύθυνε τη συλλογή ξένης λογοτεχνίας και ποίησης Voix, μεταφράζοντας, μεταξύ άλλων, το Δέρμα του ταύρου του Καταλανού Salvador Espriu, τη Λαϊκή ποίηση των Ινδιών της Violetta Parra, το Ποτάμι του Javier Heraud ή το Eloy του Carlos Droguett. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι η συμβολή της ήταν καθοριστική στο να δημιουργηθούν γέφυρες μεταξύ Ευρώπης και Λατινικής Αμερικής κατά την περίοδο της αποαποικιοποίησης, ιδίως από ποιητική άποψη.
Το κομψό τετράγωνο σχήμα της νέας σειράς της συλλογής Voix υποδέχτηκε υπό τη διεύθυνσή της τον Victor Serge, με τη Φωτιά μέσα στην έρημο, το Νεκρό σπίτι του Έλληνα Γιάννη Ρίτσου, τα Ανθρώπινα τοπία του Τούρκου Nazim Hikmet, τα ποιήματα της Άννας Αχμάτοβα, που παρουσιάστηκαν από τους Jeanne και Fernand Rude, τη Μαρία Νεφέλη του Έλληνα Οδυσσέα Ελύτη (βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας 1971), τον 'Εβδομο άνθρωπο και το G. του Άγγλου John Berger, τη Δράκαινα του Nacer Khemir, με την πρωτότυπη γραμματοσειρά, τα Παλιά ποιήματα της Καμπυλίας του Mouloud Mammeri, τις Ουλές του ήλιου του Tahar Ben Jelloun, τον Ανασκευασμένο άνθρωπο του Gaston Miron και το Εξεγερμένο Μεξικό του John Reed, μεταφρασμένο από τον ίδιο τον Maspero με το ψευδώνυμο Louis Constant. Το 1977, σε μια συλλογή που είχε τη μορφή ενός προσωρινού απολογισμού, η Fanchita Gonzalez Batlle διατύπωσε το πιστεύω της σειράς της ως εξής: "Δεν πιστεύουμε σε μια επανάσταση μέσω της "γραφής", αλλά στην επανάσταση που συντελείται όταν, διαβάζοντας ένα ποίημα, ένα άτομο αισθάνεται ξαφνικά τον κόσμο διαφορετικά. Θέλαμε να αποφύγουμε την πλήξη του ναρκισσισμού, τα στερεότυπα της λεγόμενης στρατευμένης λογοτεχνίας που είναι μόνο αέρα, τους προσωπικούς εξορκισμούς. Και απλώς να δείξουμε ότι η ποίηση, από τη στιγμή που είναι ένα άνοιγμα στον κόσμο, και αληθινή, είναι όμορφη και αναγκαία".
Η Fanchita, ήδη υπεύθυνη για τον εκδοτικό τομέα λίγο πριν τον Μάη του '68, τόσο για τα βιβλία όσο και για τα περιοδικά, ανέλαβε μόνη της το τιμόνι του εκδοτικού οίκου Maspero, σε συνδυασμό με τον Σύλλογο Φίλων των Εκδόσεων François Maspero, όταν ο εκδότης αναγκάστηκε να αποσυρθεί για λόγους υγείας στη δεκαετία του 1970. Για ένα διάστημα, ανέλαβε επίσης τη διαχείρηση στη Γαλλία των εξόριστων αντιφρανκικών εκδόσεων Ruedo Iberico του José "Pépé" Martinez, για να μην τις αγγίξει η γαλλική λογοκρισία. Μετά από πολλά ταξίδια στη Λατινική Αμερική, πήγε στην Κούβα το 1968 για να μεταφράσει από το πρωτότυπο το Ημερολόγιο της Βολιβίας του Τσε Γκεβάρα. Το βιβλίο κυκλοφόρησε αποκλειστικά σε εκδοτικούς οίκους φιλικά προσκείμενους στην κουβανική επανάσταση, ενώ η κουβανική και η γαλλική έκδοση του περιοδικού Tricontinental απαγορεύτηκαν και η εταιρεία υποβλήθηκε σε πρόστιμο- η επιστροφή από την Αβάνα με τον Ιταλό εκδότη Giangiacomo Feltrinelli της επεφύλαξε αρκετά χρόνια αστυνομικής παρακολούθησης. Χρόνια αργότερα, μετέφρασε τα απομνημονεύματα ενός φωτισμένου συναδέλφου της αριστερής ανεξάρτητης εκδοτικής δραστηριότητας και των διατλαντικών ανταλλαγών, του André Schiffrin, Allers retours: Paris-New York, un itinéraire politique (Liana Lévi, 2007), ενός από τους πρωτεργάτες της αναβίωσης των ανεξάρτητων εκδόσεων στις Ηνωμένες Πολιτείες και στη Γαλλία με το βιβλίο του Οι εκδόσεις χωρίς εκδότες (La Fabrique, 1999).
Σε συνέντευξή της στο περιοδικό La Femelle du requin, η Fanchita Gonzalez Batlle εξέφρασε αυτό που πίστευε ότι ήταν ο εκδοτικός οίκος Maspero με τον τρόπο που ασκούσε την ελευθερία και την ανεξαρτησία του: "[...] Ο εκδοτικός οίκος Maspero, ακριβώς επειδή δεν υπάκουε στις εντολές κανενός, έλαβε διάφορους χαρακτηρισμούς από εκείνους που έβρισκαν ύποπτη την ελευθερία του. Προδότες του κομμουνισμού για κάποιους, τροτσκιστές για τους φιλομαοϊκούς και αντίστροφα, έμποροι της επανάστασης για τους καταστασιακούς ή απλώς τριτοκοσμικοί. Όλοι αυτοί οι χαρακτηρισμοί είναι τόσο λανθασμένοι όσο και περιοριστικοί. Ο μόνος που θα ταίριαζε, αλλά δεν είναι ιδεολογικός, θα ήταν "ενοχλητικός".
Fanchita Gonzalez-Batlle
Τα χρόνια μου στις εκδόσεις Μασπερό
Ένας δημοσιογράφος της Terre entière έγραψε το 1963: "Τα Cahiers libres [Ελεύθερα Τετράδια -σ.σ.] του Φρανσουά Μασπερό διακρίνονται από ένα πολύ ζωντανό πνεύμα ελευθερίας, το οποίο τους προσδίδει σήμερα μια σφραγίδα πρωτοτυπίας". Αυτό ήταν ήδη προφανές δύο χρόνια νωρίτερα, όταν βρέθηκα κι εγώ στον εκδοτικό οίκο, που τότε στεγαζόταν στο υπόγειο του βιβλιοπωλείου La Joie de Lire [Η Χαρά της Ανάγνωσης -σ.σ.]. Ήμουν είκοσι τριών ετών. Είχα μόλις παραιτηθεί από τη δουλειά μου ως γραμματέας-διερμηνέας και μεταφράστρια σε μια αγγλόφωνη πρεσβεία και επρόκειτο να προσληφθώ είτε σε ένα διεθνές δικηγορικό γραφείο είτε σε μια μεγάλη διαφημιστική εταιρεία. Γνώριζα καλά τη La Joie de Lire, και οι πρώτοι τίτλοι που εξέδωσε ο Φρανσουά Μασπερό, το La Guerre d'Espagne του Pietro Nenni και το Critique de base του Jean Baby, δεν μου ήταν αδιάφοροι: κόρη ενός Ισπανού Δημοκρατικού, είχα κάνει ένα σύντομο πέρασμα τη δεκαετία του '50 από την Union des jeunes filles de France, μία κομμουνιστική οργάνωση νεολαίας που πλέον δεν υπάρχει. Όταν έμαθα ότι ο Φρανσουά Μασπερό έψαχνε για γραμματέα, δεν δίστασα για πολύ.
Ο Φρανσουά είχε ξεκινήσει τα Cahiers libres το 1959 σε μια προσπάθεια να καλύψει τα κενά της πληροφόρησης σχετικά με τον πόλεμο της Αλγερίας, ο οποίος συνεχιζόταν από το 1954. "Cahiers", προς τιμήν του Péguy, του προτύπου του σχολαστικού και επίμονου πολυτεχνίτη εκδότη. "Libres", επειδή ήταν το αυτονόητο. Όταν έφτασα, ο εκδοτικός οίκος είχε ήδη υποστεί πολυάριθμες τρομοκρατικές επιθέσεις από την άκρα δεξιά, πολλές απαγορεύσεις και κατασχέσεις και προετοίμαζε την έκδοση της επιθεώρησης Partisans υπό την αιγίδα του Βερκόρ [ψευδώνυμο από τα χρόνια της Αντίστασης του συγγραφέα και εκδότη Ζαν Μπρυλέρ -σ.σ.]. Αποτελούνταν από τον Φρανσουά και τον Ζαν-Φιλίπ Ταλμπό. Η πρώτη μου δουλειά ήταν να διορθώσω τα δοκίμια αυτού του πρώτου τεύχους, το οποίο θα ακολουθούσαν άλλα εξήντα επτά.
Λίγο αργότερα είχαμε το άγριο κυνηγητό της παρισινής αστυνομίας κατά των εκατοντάδων Αλγερινών που διαδήλωναν ειρηνικά και τη μαζική δολοφονία τους.
Μετακομίσαμε στο χώρο μιας παλιάς βιοτεχνίας ζαχαρωτών στην οδό Cardinal-Lemoine: ένα δωμάτιο στο ισόγειο, μια ελικοειδής σκάλα που οδηγούσε στον πρώτο όροφο, όπου βρίσκονταν το γραφείο μου και το γραφείο του Φρανσουά. Ο Ζαν-Φιλίπ είχε το δικό του γραφείο στην άλλη πλευρά της σκάλας. Ήταν από μόνος του ολόκληρο το τμήμα πωλήσεων· ήταν υπεύθυνος για τις επαφές με ορισμένα παρισινά βιβλιοπωλεία που δεν εξυπηρετούσε ο διανομέας μας, την τιμολόγηση, τις παραδόσεις, τη συσκευασία και την κατασκευή των εκθεσιακών πανό. Χρειάστηκε να περιμένουμε αρκετούς μήνες για να αποκτήσουμε τηλεφωνική γραμμή. Έπρεπε να κατεβαίνεις κάτω και να τηλεφωνείς από το καφέ. Ήμουν υπεύθυνη για την υποδοχή, την αλληλογραφία, τη διόρθωση των δοκιμίων, την έρευνα για τα ντοκουμέντα των εξωφύλλων, την επιλογή και τη μετάφραση ορισμένων άρθρων που θα δημοσιεύονταν στο Partisans. Η ελευθερία και η ευθύνη που τη συνοδεύει ήταν ο τρόπος λειτουργίας μας. Αυτό μου ταίριαζε. Είχαμε την ίδια απαίτηση ως προς την καλή δουλειά, την περιέργεια της ανακάλυψης και τον σεβασμό για τη δουλειά των άλλων.
Σύντομα είχα πλήρη ελευθερία να επιλέγω αν θα έδινα για μετάφραση βιβλία που θεωρούσα χρήσιμα ή αν θα τα μετέφραζα η ίδια, όπως το Μάχες της ελευθερίας του Julio Álvarez del Vayo.
Έγινα υπεύθυνη για την αγορά και την πώληση των δικαιωμάτων μετάφρασης, για τον κατάλογο των συνδρομητών των Cahiers libres, για την υπηρεσία Τύπου -η οποία συνίστατο απλώς στην αποστολή μερικών αντιτύπων των νέων εκδόσεων σε δημοσιογράφους που δεν γνώριζα καν- για την ανάγνωση χειρογράφων, για τη διόρθωση μεταφράσεων, σε όλες τις συλλογές.
Ο Φρανσουά μου εμπιστεύτηκε τη διεύθυνση της συλλογής Voix [Φωνές -σ.σ.], την οποία είχε δημιουργήσει ο ίδιος το 1960 με τις Φωνές από την Κάσμπα. Αρχικά περιορίστηκα στην ποίηση, και στη συνέχεια θεώρησα φυσικό να δημοσιεύω μυθιστορήματα και διηγήματα. Ξεκίνησα με τα Χρόνια δίχως έλεος του Βίκτορ Σερζ και τα Απομνημονεύματα του Τζερόνυμο, τα οποία θα μπορούσαν εξίσου εύκολα να έχουν βρει τη θέση τους στη συλλογή Πράξεις και μνήμες του λαού. Αλλά και το αντίστροφο θα μπορούσε να ισχύει με τα Απομνημονεύματα ενός ερυθροχίτωνα του Τζουζέπε Γκαριμπάλντι, ο οποίος διέθετε την πένα ενός πραγματικού μυθιστοριογράφου. Ακολούθησαν και δοκίμια.
Η ομάδα μας ενισχύθηκε πολύ όταν αποφασίσαμε να διασφαλίσουμε μόνοι μας τη διάθεση των εκδόσεών μας, καθώς δεν μπορούσαμε πάντα να υπολογίζουμε στην υποστήριξη ενός διανομέα στη Γαλλία. Εγκατασταθήκαμε οριστικά στην Place Paul-Painlevé, εκεί όπου και η ιστορία των εκδόσεων έφτασε στο τέλος της.
Πολύ πριν από το 1968 είχαμε ήδη αναπτύξει στενές σχέσεις με ξένους εκδότες και πολλοί από τους τίτλους μας είχαν αποκτήσει διεθνή φήμη. Όλος ο κόσμος ερχόταν σε εμάς, στο βιβλιοπωλείο ή στον εκδοτικό οίκο για να ενημερωθεί. Η γραμμή των εκδόσεων είχε χαραχτεί από μόνη της. Οι συγγραφείς που γνώριζαν τους απελευθερωτικούς αγώνες εκ των έσω εκφράζονταν πολύ φυσικά στα Cahiers libres. Οι πληροφορίες έφταναν γρήγορα σε μας, πριν ακόμη αποκτήσουν το καθεστώς της "είδησης". Η αρχή μας ήταν να είμαστε ένα βήμα μπροστά από τις ειδήσεις και ποτέ να μην τις κυνηγάμε. Η συντριπτική πλειοψηφία των τίτλων που δημοσιεύσαμε το 1968 δεν αφορούσε τα γεγονότα του Μάη αλλά την Αμερική, την Αφρική και την Ασία.
Οι δημοσιεύσεις μας μπορεί να φάνηκαν σε κάποιους ετερόκλητες. Ωστόσο, η συνοχή τους είναι προφανής και προσπαθήσαμε πάντα να τεκμηριώνουμε την πληροφόρηση που φέρναμε. Τα Textes à l'appui [Υποστηρικτικά κείμενα -σ.σ.] που δημιουργήθηκαν σχεδόν ταυτόχρονα με τα Cahiers libres, είχαν σκοπό να παρέχουν σε μαρτυρίες μια "υποστήριξη" ιστορική που να τροφοδοτεί και έναν προβληματισμό. Σε άμεση συνέχεια βγάλαμε τις Πράξεις και τα Απομνημονεύματα του Λαού. Έτσι, τα Επτά δοκίμια για την ερμηνεία της περουβιανής πραγματικότητας και Η δική μας Αμερική αποτελούν τη βάση των απελευθερωτικών κινημάτων στη Λατινική Αμερική και φωτίζουν τις περισσότερες εκδόσεις μας για αυτό το μέρος του κόσμου, ενώ το Οι Μαύροι Πάνθηρες μιλούν και Η απελευθέρωση θα έρθει από ένα μαύρο πράγμα σχετίζονται άμεσα με τα Απομνημονεύματα ενός Αμερικανού σκλάβου του Φρέντερικ Ντάγκλας.
Ο τάδε καινοτόμος συγγραφέας που είχαμε δημοσιεύσει έδωσε το έναυσμα για νέες συνεισφορές που οδήγησαν στη δημιουργία μιας νέας σειράς στο Textes à l'appui, όπως για παράδειγμα η σειρά Histoire classique που γεννήθηκε από το έργο του Ζαν-Πιέρ Βερνάν και του Πιερ Βιντάλ-Νακέ, ή μια εντελώς νέα συλλογή όπως η Bibliothèque socialiste υπό τη διεύθυνση του Ζορζ Χάουπτ. Τα περιοδικά, οι μπροσούρες και οι φάκελοι έδωσαν επίσης το έναυσμα για πολλές συζητήσεις γύρω από την πολιτική και κοινωνική κατάσταση. Όλα αυτά έγιναν με γνώμονα την πληροφόρηση, την ελευθερία και την ποικιλομορφία. Η διάθεσή μας για ένα άνοιγμα στον κόσμο μάς οδήγησε να τολμήσουμε την έκδοση της ταξιδιωτικής συλλογής La Découverte, καθώς και μια σειράς αφισών, βιβλίων τέχνης, δίσκων, παράλληλα με τη διανομή των εκδόσεων του Πεκίνου, και δίσκων με λαϊκά και επαναστατικά ιταλικά τραγούδια. Πιθανόν να ξεχνάω κάποια πράγματα.
Η ολοένα και πιο βαριά διαχείριση του εκδοτικού οίκου, το άνοιγμα βιβλιοπωλείων - δύο στο Παρίσι, τρία στην επαρχία - η δημιουργία υπηρεσίας ταχυδρομικών παραγγελιών και η διεύθυνση του περιοδικού L' Alternative οδήγησαν τον Φρανσουά να μου αναθέσει σχεδόν ολόκληρο τον εκδοτικό τομέα. Διατήρησα τη συλλογή Voix μέχρι το 1993, μέχρι που απολύθηκα δηλαδή από τις εκδόσεις La Découverte.
Ήρθε η ώρα να κλείσω λέγοντας ότι, ενώ είχαμε κάποιες αστείες μέρες, κάποιες πολύ δύσκολες, ακόμη και τραγικές, δεν είχαμε ποτέ βαρετές.
Μετανιώνω πολύ μόνο για δύο πράγματα: που δεν καταφέραμε να εκδώσουμε τον Αντόνιο Γκράμσι και που δεν γνωρίσα ποτέ τον Σαλβαδόρ Εσπρίου.
Fanchita Gonzalez Batlle
In Alain Léger et Bruno Guichard, François Maspero et les paysages humains, εκδ. À plus d’un titre και La Fosse aux ours (2009)
Les mots ont un sens (Οι λέξεις έχουν μία έννοια), η εξαίσια μικρή ταινία που αφιέρωσε ο Chris Marker το 1970 στον François Maspero. Εμφανίζεται προς το τέλος και η Fanchita Gonzalez.
"Η ουσία είναι να έχουμε επίγνωση ότι η αστική τάξη θα μας χρησιμοποιεί αιώνια και ότι κι εμείς αιώνια θα την προδίδουμε την ίδια στιγμή. Καίρια θεωρώ αυτήν την έννοια του Νιζάν, ότι στον αγώνα ενάντια στον καπιταλισμό σημασία έχει να προδίδουμε αιώνια την αστική τάξη χρησιμοποιώντας αν είναι δυνατόν τα ίδια της τα όπλα, και εδώ πρόκειται για την αστική κουλτούρα, την οποία και καλούμαστε να θέσουμε στη διάθεση αυτών που αγωνίζονται εναντίον της. Είμαι ένας αστός που προδίδει την αστική τάξη και είμαι αυτός που πάντα θα την προδίδει και θα την προδίδει καλύτερα". [Φρανσουά Μασπερό]
