Πρόδρομος της ντάμας βρέθηκε στην Παλιά Πόλη της Ιερουσαλήμ
Σκαλισμένο στην πλατεία της πόλης από βαριεστημένους Ρωμαίους στρατιώτες, η ταυτότητα του παράξενου παιχνιδιού αποτελούσε μυστήριο μέχρις ότου επιληφθεί ένας ειδικός.
Ruth Schuster
Haaretz, 22.11.2021
Η Ιερουσαλήμ, σχεδόν 2.000 χρόνια πριν: μια πόλη καμωμένη από πέτρα και αίμα, από θρησκευτική έξαψη και πνευματική ανάταση, μια πόλη τόσο έντονα κατειλημμένη που έπρεπε να εφεύρει τη χωματερή - και μια πόλη με πρώιμους παίκτες, καθώς φαίνεται.
Ένα επιτραπέζιο παιχνίδι που χρονολογείται στη ρωμαϊκή περίοδο, πριν από περίπου 1.800 χρόνια, χαραγμένο στο πέτρινο δάπεδο μιας πλατείας της πόλης πιθανότατα από βαριεστημένους Ρωμαίους στρατιώτες, έχει μπερδέψει τους ερευνητές από τότε που ανακαλύφθηκε κοντά στην πύλη της Δαμασκού στην Ιερουσαλήμ τη δεκαετία του 1980.
Και τώρα ο Nir Wild, που δεν είναι αρχαιολόγος αλλά ειδικός στα παιχνίδια και την αναπαράσταση ιστορικών γεγονότων, λέει ότι ξέρει τι είναι και ποιοι ήταν οι κανόνες του. Το παιχνίδι δεν είναι, σε αντίθεση με κάποιες εικασίες κατά τη διάρκεια των ετών, εκ φύσεως διαβολικό ή φρικτό.
Η ιστορία μας αρχίζει το 1937, όταν η περιοχή της Πύλης της Δαμασκού στην αρχαία Ιερουσαλήμ ανασκάφηκε εν μέρει από τον Robert Hamilton. Η σημερινή Πύλη της Δαμασκού χρονολογείται από την οθωμανική περίοδο και βρίσκεται πάνω από την Πύλη του Αδριανού, μiα ξεχωριστή θριαμβευτική πύλη που ανεγέρθηκε από τους νικητές Ρωμαίους τον δεύτερο αιώνα μ.Χ. μετά από τη νίκη τους επί των επαναστατημένων Εβραίων.
Η Πύλη του Αδριανού είχε τρία μέρη: μια κύρια κεντρική είσοδο και δύο πιο χαμηλές, με μικρότερες πλευρές. Ο Hamilton αποκάλυψε μέρος του μικρότερου ανατολικού τμήματος αυτού του θριαμβευτικού οικοδομήματος κατά τη διάρκεια της ανάδειξης μέρους της ελληνιστικής Ιερουσαλήμ - την οποία, εκείνη την εποχή, οι Ρωμαίοι είχαν μετονομάσει σε Aelia Capitolina.
Σχεδόν 30 χρόνια αργότερα, οι αρχαιολόγοι Crystal-M Bennett και John Hennessy αποκάλυψαν περισσότερα στοιχεία από την Ιερουσαλήμ της ρωμαϊκής περιόδου, ενώ και ο αρχαιολόγος Menachem Magen έσκαψε εκεί από το 1979, σύμφωνα με την απόφαση της σύγχρονης πόλης να αναπλάσει την περιοχή της Πύλης της Δαμασκού. Τότε ήταν που αποκαλύφθηκε το ανατολικό τμήμα της πύλης του Αδριανού μέσα στην πόλη, καθώς και η πλακόστρωτη πλατεία της πόλης μέσα στην πύλη. Και έτσι ανακαλύφθηκε και το παιχνίδι που ήταν χαραγμένο στο ασβεστολιθικό της δάπεδο, ακριβώς δίπλα στον πύργο που ήταν επανδρωμένος με ρωμαϊκούς φρουρούς, όπως λέει ο Wild.
Παρεμπιπτόντως, η πλατεία δεν είχε προφανώς μόνο ένα παιχνίδι χαραγμένο πρόχειρα στο δάπεδο, αλλά και μια υπέροχη στήλη νίκης, στην κορυφή της οποίας βρισκόταν ένα άγαλμα του αυτοκράτορα Αδριανού. Όχι, η στήλη δεν βρέθηκε ποτέ - πόσο μάλλον το πρόσωπο του κατακτητή αυτοκράτορα στην κορυφή της. Γεγονός όμως είναι ότι σε τοπικό επίπεδο η Πύλη της Δαμασκού ονομάζεται "Bab el Amud" - "η πύλη της στήλης", όπως επισημαίνουν οι ιστορικοί και ο Gura Berger της εταιρείας ανάπτυξης της Ανατολικής Ιερουσαλήμ.
Μέχρι και σήμερα οι επισκέπτες μπορούν να δουν κάποια γράμματα χαραγμένα στην αψίδα της πύλης: CO.AEL.CAP.D.D., συντομογραφία του "colonia aelia capitolina decreto decurionum", προσθέτει ο Berger.
Τώρα, στο πλαίσιο του εορτασμού της Χανουκά, η εταιρεία ετοιμάζει δραστηριότητες για το ευρύ κοινό υπό τη διεύθυνση του Wild στη ρωμαϊκή πλατεία και στον περίπατο που φτάνει μέχρι τους προμαχώνες της Ιερουσαλήμ, εκτός από άλλα σημεία της Παλιάς Πόλης. Οι δραστηριότητες θα βασίζονται στα διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα εκεί, συμπεριλαμβανομένου του εν λόγω παιχνιδιού - το οποίο δεν ήταν κάποια αποκαλυπτική ανοησία, όπως πίστευαν κάποιοι, ή ένα τρομακτικό παιχνίδι που παιζόταν για να περάσει η ώρα πριν από την εκτέλεση, λέει ο Wild. Και ναι, ξέρει τι είναι.
Πριν εμφανιστεί ο Wild στο προσκήνιο, ορισμένοι θεωρούσαν ότι στο σημείο αυτό έχουμε ένα παιχνίδι με ζάρια που παιζόταν προς τιμήν του θεού Κρόνου, κατά τη διάρκεια του οποίου ένας κρατούμενος καταδικασμένος σε θάνατο θα ανακηρυσσόταν βασιλιάς για μια μέρα - και θα σκοτωνόταν με τη δύση του ηλίου. Αυτό δεν ισχύει, λέει ο Wild.
Μια άλλη θεωρία υποστήριζε ότι το παιχνίδι ήταν ένα είδος "παιχνιδιού του μύλου", ένα παιχνίδι στρατηγικής δημοφιλές στην αρχαία Ρώμη και ίσως και πιο πριν. Οι γραμμές που είναι χαραγμένες στο τετράγωνο μοιάζουν κάπως με τις αντίστοιχες του παιχνιδιού του μύλου, το οποίο συναντάται σε διάφορες εκδοχές.
Οι πίνακες στο παιχνίδι του μύλου, λέει ο Wild, και στο άλλο έχουν ομοιότητες, αλλά δεν είναι ίδιοι. Υπάρχει όντως στο αρχαίο Ισραήλ ένα παράδειγμα με ένα παιχνίδι του μύλου, το οποίο και βρίσκεται στον χώρο των Σταυροφόρων, βόρεια του Τελ Αβίβ, στην Απολλωνία. Αλλά το παιχνίδι στην Ιερουσαλήμ είναι διαφορετικό.
Ερευνώντας διεξοδικά τον αρχαίο κόσμο για στοιχεία, ο Wild τα βρήκε. Το παιχνίδι που χάραξαν οι Ρωμαίοι στρατιώτες στον ασβεστόλιθο της Ιερουσαλήμ είναι γνωστό ως Alquerque, και είναι σίγουρος για τη διάγνωσή του. Επιπλέον, διευκρίνισε ποιοι ήταν οι κανόνες του.
"Το Alquerque προήλθε από την Αρχαία Αίγυπτο", υποστηρίζει, βασιζόμενος στο γεγονός ότι ο πίνακας εμφανίζεται σε σχέδια σε τάφους. "Ποτέ δεν βρέθηκε ένας πίνακας, μόνο εικόνες του. Μοιάζει πάντα το ίδιο, με τα τρίγωνα", λέει. "Τώρα το βρίσκουμε στη ρωμαϊκή Ιερουσαλήμ κάτω από τον πύργο της φρουράς των Ρωμαίων στρατιωτών, οι οποίοι μπορεί να το έπαιζαν στα διαλείμματα ή όταν βαριόνταν".
Το παιχνίδι θα επιβίωνε. "Όταν οι Μαυριτανοί εισέβαλαν στην Ισπανία τον δέκατο αιώνα, το έφεραν μαζί τους και το ονόμασαν Kirkat -βασισμένο στο Alquerque", λέει ο Wild, και το ξέρουμε αυτό επειδή ένας σοφός ονόματι Al-Faraj έγραψε ένα βιβλίο ποίησης, στο οποίο σχεδίασε το παιχνίδι.
Και πώς ακριβώς αποσαφήνισε ο Wild τους κανόνες του; Διότι ο Αλφόνσο, ο Ισπανός βασιλιάς του 13ου αιώνα, παρήγγειλε το Libro de los Juegos -το "Βιβλίο των παιχνιδιών", στο οποίο παρατίθενται οι κανόνες.
Και έτσι ανακαλύψαμε ότι παίζεται όπως η ντάμα. Σε γενικές γραμμές συμμετέχουν δύο παίκτες, ο καθένας οπλισμένος με 12 "στρατιώτες".
Ο Wild λέει ότι "οι Ισπανοί είχαν μια νοτιοαμερικανική εκδοχή με τέσσερις παίκτες που ονομαζόταν Funy ή Kuny", που ονομάστηκε έτσι από τους ιθαγενείς στους οποίους οι Ισπανοί έφεραν αυτή την τέρψη. "Είχε ένα κάπως μεγαλύτερο, πιο περίπλοκο πίνακα, αλλά η αρχή είναι η ίδια", προσθέτει.
Τόσο στην ντάμα όσο και στο Alquerque, εξηγεί ο Wild, ο στόχος του παιχνιδιού είναι να "φας" όλους τους στρατιώτες του αντιπάλου σας. "Όποιος μείνει τελευταίος με ένα κομμάτι όρθιο, κερδίζει - ή υπάρχει ισοπαλία με περισσότερους στρατιώτες ", λέει. "Η κύρια διαφορά μεταξύ της ντάμας όπως την ξέρουμε σήμερα και του Alquerque είναι τι συμβαίνει όταν ένας στρατιώτης φτάσει στην τελευταία σειρά - την πρώτη σειρά του αντιπάλου". Σήμερα ένας στρατιώτης που φτάνει μέχρι το τέλος γίνεται "βασιλιάς", αλλά στο Alquerque, θα έμενε εκεί και θα μπορούσε να επιστρέψει μόνο αν μπορούσε να "φάει" ένα από τα κομμάτια του αντιπάλου.
"Επίσης, στο αρχαίο παιχνίδι, μπορούσε κανείς να "φάει" μόνο έναν στρατιώτη κάθε φορά", προσθέτει ο Wild.
Πόσο σίγουρος είναι για την ταυτοποίηση του μυστηριώδους παιχνιδιού ως Alquerque, και κανενός άλλου; Απόλυτα. "Έχω τέσσερις ιστορικές πηγές που μου δείχνουν ακριβώς το ίδιο παιχνίδι", χαμογελάει.
