Robert Frank
1924 - 2019
"Δεν θέλω να εμπορευτούν το έργο μου μετά τον θανατό μου"
Η συνέντευξη του 1994 - με αφορμή την αναδρομική του έκθεση Moving Out στη National Gallery - που έδωσε ο Robert Frank στους δημοσιογράφους Henri Béhar και Michel Guerrin της εφημερίδας Le Monde:
*
Γιατί αποφασίσατε, το 1990, να δώσετε το μεγαλύτερο μέρος του φωτογραφικού σας έργου στη National Gallery της Ουάσινγκτον;
Ξέρω ότι μετά το θανατό μου, ένα σωρό άνθρωποι θα βγουν απο τα λημέρια τους, θα πάνε να βρουν τη γυναίκα μου και θα της πουν: "Σας δίνουμε 10.000 δολάρια. Σε αντάλλαγμα, θα τυπώσουμε κάρτες, αφίσες, πόστερ, κλπ." Δεν θέλω να μου συμβεί αυτό. Δεν θέλω να εμπορευτούν το έργο μου, να πάνε να ψάχνουν τα κοντάκτ μου για να εκδώσουν τους Αμερικάνους, τόμος II, ή Τα νεκρά φύλλα από τον Robert Frank, ξέρετε, όλες αυτές οι ανοησίες που συνηθίζονται στον κόσμο της φωτογραφίας. Επομένως, έδωσα όλα μου τα αρνητικά στη National Gallery, αλλά με ένα πολύ συγκεκριμένο και δεσμευτικό συμβόλαιο. Θέλησα έτσι να εμποδίσω κάθε "προέκταση" του έργου μου. Επέλεξα τις εικόνες που συνθέτουν τους Αμερικάνους της δεκαετίας του '50· τις τύπωσα και τελείωσε. Είναι βασικό να βλέπει το κοινό αυτό που ο ίδιος ο φωτογράφος επέλεξε.
'Εχει να κάνει η επαγρύπνησή σας αυτή με τις αλλαγές στο καθεστώς της φωτογραφίας;
Ναι, όταν ξεκίνησα, έκανα αυτό που αγαπούσα, ελεύθερα, χωρίς άλλη ανταμοιβή εκτός από την ικανοποίηση που απολαμβάνεις όταν κάνεις κάτι στο οποίο πιστεύεις, και επειδή το πιστεύεις. Τη "ζωή" μου την κέρδιζα με τα "παράπλευρα", δουλεύοντας για τα περιοδικά και τη διαφήμιση... Η πώληση των καλλιτεχνικών εκτυπώσεων δεν υπήρχε. Μέχρι το 1970, ένα μουσείο σε πλήρωνε 15 ή 20 δολάρια για μία φωτογραφία σου. 'Υστερα εμφανίστηκαν οι συλλέκτες. Σήμερα, το μάτι του φωτογράφου είναι αναγκαστικά διαφορετικό από τη στιγμή που μπορεί να κερδίζει τη ζωή του εμπορεύομενος την τέχνη του. Δεν είναι υποτιμητικό, αλλά ο ιδεαλισμός έχει εξαφανιστεί. Οι νέοι ξέρουν ότι ανάλογα με την επιθυμία τους, ή με το ταλέντο τους, μπορούν να ακολουθήσουν τον ένα ή τον άλλο δρόμο: την εννοιολογική τέχνη, την δημοσιογραφία, την τέχνη για την τέχνη... Ξέρουν ότι ο χρόνος τους είναι περιορισμένος, ότι ένας φωτογράφος είναι στη μόδα για ένα, δύο ή τρία χρόνια. Παλιά, κάναμε ό,τι θέλαμε, χωρίς να το θεωρητικοποιούμε. Σήμερα, δεν ονειρεύονται με τον ίδιο τρόπο.
Ποιά σημασία αποδίδετε στα κοντάκτ;
Το κοντάκτ είναι ένα ντοκουμέντο εργασίας. 'Οταν επεξεργαζόμουν τους Αμερικάνους, χρειάστηκε, μέσα σε ένα χρόνο, να σταματήσω μία ή δυό φορές για να εμφανίσω τα φίλμ μου και να δω αυτά που είχα κάνει. Ακόμη κι όταν οι φωτογραφίες είναι κακές, είναι χρήσιμο να τις κοιτάξεις. 'Εχει μάλιστα και μεγάλη σημασία! Κυρίως για να δεις αν το αποτέλεσμα ανταποκρίνεται στην αρχικά πρόθεση, ή αν προκύπτει μία νέα ιδέα προς εξερεύνηση. Το κοντάκτ σε κατευθύνει.
Τα στοιχεία των κοντάκτ επιτρέπουν επίσης στους ερευνητές και τους ιστορικούς να μελετήσουν το έργο μου. Η πρόσβαση στα κοντάκτ αυτά είναι ελεύθερη στη National Gallery. Και είναι μια χαρά έτσι. Δεν μπορώ να φανταστώ ένα καλύτερο μέρος για τη φύλαξη των αρνητικών και των κοντάκτ μου, και όλα αυτά θα υπάρχουν σαν αντικείμενο μελέτης. Σε κάποιες περιπτώσεις, το μουσείο θα μπορεί να κάνει μία εκτύπωση εργασίας, αλλά μόνο στο πλαίσο μίας δικής μου προεπιλογής.
Θα μπορεί το κοινό να δει τα κοντάκτ στην έκθεση;
Βρίσκονται μέσα σε βιτρίνες και όχι στον τοίχο. Γι' αυτούς που ενδιαφέρονται, έχει σημασία να τα δουν με τον τρόπο που περπατάει κανείς με μια φωτογραφική μηχανή γύρω από ένα αντικείμενο.
Αυτό που εκπλήσσει, είναι ο μικρός αριθμός φωτογραφιών που τραβήχτηκαν πάνω στο ίδιο θέμα. Πάντα έτσι γίνεται;
Πάντα. Η πρώτη εικόνα είναι συνήθως και η καλή. 'Οπως λέει κι ένας βουδιστής φίλος μου: "Η πρώτη σκέψη είναι η καλύτερη σκέψη." Η πρώτη παρόρμηση, η πρώτη ενέργεια. Στη δεύτερη λήψη, υπάρχει πάντα μία στιγμή που έχει ήδη χαθεί. Είναι πιο αδύναμη. Αν δείτε στους Αμερικάνους, υπάρχει ένα ζευγάρι μαύρων που με κοιτάει. Είναι μία φωτογραφία που λατρεύω Θα ήταν αδύνατο να την ξανακάνεις, να κάνεις μία άλλη. Αυτή ακριβώς μετράει, τη στιγμή που γυρίζουν και με κοιτούν. Αυτή θα έπρεπε να λέγεται αποφασιστική στιγμή.
Και δεν περιμένετε να "μπει στη θέση του" το κάδρο;
Ο φωτογράφος δεν έχει να περιμένει την αποφασιστική στιγμή, γιατί τον οδηγεί η απόφαση που παίρνει και όχι η στιγμή. Πρέπει να είσαι γρήγορος χωρίς να πολυσκέφτεσαι -η ζωή είναι πολύ σύντομη για κάτι τέτοιο.
Το πρώτο μου βίντεο Home Improvements ήταν επίσης αυθόρμητο, κάτι σαν προσωπικό ημερολόγιο. Αυτό που συνηθίζουμε να ονομάζουμε αισθητισμός στην φωτογραφία μου ανακατεύει το στομάχι. Η δύναμη αμερικανών φωτογράφων όπως οι Walker Evans, Diane Arbus, Lee Friedlander, Garry Winogrand. έγκειται ακριβώς στο μη αισθητισμό τους. Η φωτογραφία πρέπει να είναι το αποτέλεσμα μιας αντιπαράθεσης με μία δύναμη, με μία εξουσία που τίθεται υπό αμφισβήτηση.
Η επιθμία σας να είστε ενεργός, να υποστηρίζετε μία άποψη, σας οδηγεί σε ένα "διάλογο" με τα θεματά σας;
'Οταν φωτογράφιζα τους Αμερικάνους, δεν μίλησα σε κανέναν. 'Ημουν ένας περαστικός παρατηρητής. Σήμερα, θα το έκανα αλλιώς, επειδή έχω αλλάξει. Θα έπιανα επαφές με τους ανθρώπους, θα χρησιμποιούσα και το βίντεο. Αλλά δεν γίνεται να γυρίσει πίσω ο χρόνος. Με την εμφάνιση του βίντεο και της ηλεκτρονικής φωτογραφίας πρέπει να βρεθεί ένας άλλος τρόπος. Κατά μία έννοια, ο τίτλος Moving Out μιας φωτογραφίας μου, που έγινε και ο τίτλος της έκθεσης, σημαίνει ότι πάντα προσπαθούσα να ξεφύγω από το κλασικό φωτογραφικό κάδρο. Συνδυάζω φωτογραφίες και γράφω, ξανά και ξανά.
'Οταν συγκεντρώνετε μέσα σε ένα κάδρο διάφορες φωτογραφίες που τραβήξατε στην Ελβετία το 1944, αλλάζετε το νοημά τους;
Είναι απλά ένας τρόπος να πεις: "Δείτε πως φωτογράφιζα στην αρχή της καριέρας μου στην Ελβετία. Για κάποιους, η φωτογραφία είναι ένα δωμάτιο της λήθης. Για μένα είναι ένα κουτί μνήμης, μία αποθήκη αναμνήσεων. Γι' αυτό λατρεύω τους υπολογιστές, μπορείς να βάλεις ό, τι θέλεις μέσα: ταινίες, βίντεο, φωτογραφίες... Ο υπολογιστής τα βάζει όλα σε τάξη και εφευρίσκει άλλες ταξινομήσεις. Στο βιβλίο μου The Lines of My Hand έχω αλλάξει συχνά τις φωτογραφίες, αναζητώντας και βρίσκοντας διάφορους συνδυασμούς εικόνων.
'Ηταν επιλογή σας να συγκεντρώσετε εικόνες μέσα σε ένα μόνο κάδρο;
'Ηταν μία ιδέα της Sarah Greenough, η οποία επιμελήθηκε την έκθεση. Αλλά συμφωνώ με αυτήν την πολύ συγκεκριμένη οπτική της δουλειάς μου και της εξέλιξής της. Η ρετροσπεκτίβα αυτή είχε επιτυχία επιδή ακριβώς δεν ενέδιδε σε κανένα συμβιβασμό.
Σε αυτή την αναδρομική εκθεση, συναντάμε έναν πολύ διαφορετικό Robert Frank από εκείνον της έκθεσης του 1986 του Robert Delpire. Στη National Gallery βλέπουμε εικόνες που συνομιλούν, συσχετίζονται, συγκρούονται· η σύνδεση μεταξύ φωτογραφίας, κινηματογράφου και βίντεο είναι περισσότερο κατανοητή· όπως και η "έλλειψη σεβασμού" σας για την εικόνα ως τέτοια· και πάνω απ' όλα μία συνεχή και συγκροτημένη εξέλιξη της δουλειάς σας.
Οι παρατηρήσεις σας είναι σωστές. Χωρίς να επικρίνουμε τον Robert Delpire, όλες οι εκθέσεις του έχουν τη σφραγίδα "made by Delpire". Είμαστε πολύ φίλοι, έκανε πολλά για μένα, αλλά δεν ήθελα να συνεχίσω μαζί του, γιατί συνειδητοποίησα ότι κυριαρχεί το στυλ του, ο τρόπος του να στήνει μια έκθεση, και όχι το έργο που εκθέτει. Δεν χρειάζεται εκείνος να αλλάξει, αλλά εγώ έχω αλλάξει πολύ.
Συνεργάστηκα πολύ με την Sarah Greenough, η οποία ανέλυσε την εξέλιξη της δουλειάς μου και έλαβε υπόψη της το υλικό που χρησιμοποιήθηκε. Της έδωσα ό, τι ήθελε. Αν στη Γαλλία οι άνθρωποι είναι συχνά ικανοποιημένοι με το να δημιουργούν μία έκθεση μέσα σε δύο μήνες, έκείνη αφιεέρωσε δύο χρόνια για να κάνει τη δική της. Ο κατάλογος μιλά για "θραύσματα που αποτελούν ένα σύνολο". Η διατύπωση είναι σωστή: η Sarah Greenough πήρε όλα τα κομμάτια που συνθέτουν την πορεία μου, και τα συνένωσε σε ένα συνεκτικό, ίσως και χαοτικό, έργο -όπως η ζωή.
Υπάρχει μόνο ένα όριο που δεν πρέπει να παραβλέψουμε: δεν είμαι ένας εννοιολογικός καλλιτέχνης· δεν σκέφτομαι πριν φωτογραφίσω.
Όταν κοιτάζει κανείς τις εικόνες σας από το Περού του 1948, έχει την εντύπωση πως θα θέλατε να μεταδώσετε κίνηση στην εικόνα. Μήπως αυτό δείχνει ήδη μία επιθυμία να κάνετε κινηματογράφο;
Στο Περού, όπως και στην Ελβετία, έκανα φωτορεπορτάζ και αυτό ήταν μια χαρά. Αλλά, είναι αλήθεια, είχα ήδη την επιθυμία (ή την θέληση) να ξεπεράσω το κάδρο. Από τις πρώτες φωτογραφίες μου, ήξερα ότι ποτέ δεν θα έλεγα ιστορίες με αρχή, μέση και τέλος. Πάντα ήθελα να αφήσω την πόρτα ανοιχτή για το απρόβλεπτο, για τη ζωή, πάντα είχα την επιθυμία να βουτήξω στην πραγματικότητα. "Λιγότερη τέχνη και περισσότερη αλήθεια", όπως λέω. Να είσαι αρκετά ελεύθερος για να κάνεις πράγματα αυθεντικά, πιο αυθόρμητα, λιγότερο Θα ήταν τόσο εύκολο σήμερα για μένα να παράγω "τέχνη": να βγω στο δρόμο, να τραβήξω μερικές Polaroids, να παίξω με τα χρώματα, να βάλω την υπογραφή μου και να τις καδράρω. Είμαι τυχερός - δεν είμαι υποχρεωμένος να το κάνω αυτό.
Το να κάνεις λιγότερη τέχνη σημαίνει ότι αφήνετε πίσω σας και τις "ωραίες" εκτυπώσεις της πρώιμης καριέρας σας, ειδικά εκείνες στην Αγγλία, για να αναζητήσετε πιο ακατέργαστα ντοκουμέντα...
Στην αρχή, αυτό που με ενδιέφερε ήταν η καθαρή, καλοφτιαγμένη και καλά τυπωμένη φωτογραφία, με όλες τους τόνους του γκρι, του μαύρου και του λευκού. Αλλά όλα περνούν. Για μένα, δεν υπάρχει μονιμότητα στη φωτογραφία. Άλλοι μπορεί να ενδιαφέρονται για τις παλιές συντηρημένες εικόνες που θα πουληθούν για 10.000 δολάρια. Αλλά για μένα, αυτό που έχει σημασία στη φωτογραφία είναι η μνήμη.
Henri Béhar - Michel Guerrin
Μτφ. Σ.Σ.
