Στη σκιά της ιστορίας των άλλων
Πώς αξιολογεί μία ιστορικός ένα παρελθόν που της είναι οικείο, ακριβώς επειδή είναι δικό της ή της οικογένειάς της; Με ποιον τρόπο μπορούν να συσχετίζονται η οικογενειακή μνήμη και το ιστορικό επάγγελμα, χωρίς να συγχέονται;
Ανατρέχοντας σε δημόσια και ιδιωτικά αρχεία, σε συνεντεύξεις και πρόσφατες επιστημονικές εργασίες, η Camille Lefebvre ανασυνθέτει την πορεία των τεσσάρων παππούδων και γιαγιάδων της, συνηθισμένων ανδρών και γυναικών που σκόνταψαν πάνω σε εξαιρετικά γεγονότα. Διαγράφονται έτσι διαδρομές με σάρκα και οστά, που συνδέουν το Οράν με τα σύνορα της Βεσσαραβίας, την ύπαιθρο της Seine-Inférieure με τις φυλακές του Φράνκο.
Η ιστορία αυτών των ζωών, που σημαδεύτηκαν και μερικές φορές συνετρίβησαν από τα πογκρόμ, τον αποικισμό, τους πολέμους, τη Σοά, την κομμουνιστική στράτευση και την Αντίσταση, δείχνει τι μπορεί να μας κάνει η ιστορία, αλλά και τι μπορούμε να κάνουμε εμείς με αυτήν.
Η οικογένεια υπό το πρίσμα της ιστοριογραφίας
Camille Lefebvre
Διευθύντρια ερευνών στο CNRS (Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής 'Ερευνας)
Politis - 25.05.2022
Η ιστορικός Camille Lefebvre ερεύνησε τη δική της οικογενειακή ιστορία, εφαρμόζοντας σχολαστικά τις μεθόδους και τις διαδικασίες της ακαδημαϊκής της ειδικότητας. Μία σπάνια μελέτη που απαιτεί τη δημιουργία μιας σωστής απόστασης.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1950, η κόρη ενός Ασκενάζι Εβραίου που είχε μεγαλώσει μεταξύ Οδησσού και Κισινάου, και ο γιος ενός ζευγαριού Σεφαραδιτών Εβραίων που εμπορεύονταν υφάσματα στο Σιντί Μπελ Αμπές, συναντιούνται σε έναν χορό στη Cité Universitaire. Την ίδια στιγμή, σε άλλα μέρη, η κόρη αγροτών από τη Seine-Maritime συναντά έναν Ισπανό Δημοκρατικό που μόλις είχε αποφυλακιστεί από τις φυλακές του Φράνκο. Οι συναντήσεις αυτών των δύο ζευγαριών, που θα γίνονταν οι παππούδες και οι γιαγιάδες μου, είναι το αποτέλεσμα των ανακατατάξεων του 20ού αιώνα, της ακραίας βίας του αποικισμού, των διώξεων και του φασισμού που ανάγκασαν τους ανθρώπους να εξοριστούν, να μετακινηθούν και να ξεκινήσουν μια νέα ζωή σε μια άλλη ήπειρο ή σε μια άλλη χώρα.
Μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει τα εργαλεία και τις μεθόδους της ιστορίας για να μελετήσει τη δική του οικογένεια; Για πολύ καιρό δεν τολμούσα να αναμετρηθώ με το θέμα αυτό. Είχα μέσα μου πολλά αιωρούμενα ερωτήματα σχετικά με την ιστορία των παππούδων μου, των γιαγιάδων μου και των οικογενειών τους, που χαρακτηριζόταν από σιωπές και άγνωστα στοιχεία, στα οποία υποψιαζόμουν ότι οι μέθοδοι και οι τεχνικές του επαγγέλματός μου θα μπορούσαν ίσως να δώσουν κάποιες απαντήσεις, αλλά απέφευγα την άσκηση αυτή. Ήταν δυνατόν να αντισταθούμε στο συναίσθημα, να κρατήσουμε τη σωστή απόσταση, και ποιο θα ήταν το νόημα;
Σε αντίθεση με τα αφηγήματα εκείνων που χρησιμοποιούν τις ιστορικές αφηγήσεις για πολιτικούς ή ιδεολογικούς σκοπούς, η ιστορία είναι πρωτίστως μια μέθοδος που στηρίζεται σε ένα σύνολο επιστημονικών πρακτικών βασισμένων σε συγκεκριμένες διαδικασίες: τον εντοπισμό των εγγράφων, την ανάλυσή τους και την αντιπαράθεσή τους, οι οποίες καθιστούν δυνατή τη στήριξη κάθε ιστορικού λόγου πάνω σε αποδεδειγμένα στοιχεία. Ένα από τα στοιχεία που συγκροτούν αυτόν τον λόγο ως επιστήμη είναι η παρουσίαση αυτών των στοιχείων, από τη στιγμή που έχουν αναφερθεί οι πηγές τους και εξηγηθεί οι τρόποι ανάλυσής τους. Αυτές οι μέθοδοι και διαδικασίες μπορούν να εφαρμοστούν σε οποιοδήποτε θέμα, συμπεριλαμβανομένου του προσωπικού οικογενειακού παρελθόντος.
Προσπάθησα έτσι να ανασυστήσω με αυτά τα εργαλεία την πορεία των οικογενειών των τεσσάρων παππούδων και γιαγιάδων μου: Εβραίοι που έφτασαν στην Οδησσό από τη Λευκορωσία και την Κωνσταντινούπολη, στα μέσα του 19ου αιώνα, έχοντας ζήσει τη χρυσή εποχή της ουκρανικής αυτής πόλης και στη συνέχεια τα πογκρόμ και την εξορία. Πρώτα στο Κισινάου κι έπειτα, υπό την απειλή νέων πογκρόμ, στο Παρίσι, όπου η πολιτογράφησή τους δεν εμπόδισε νέες διώξεις, ενώ για κάποιους από αυτούς συνέβησαν τα χειρότερα.
Στα αρχεία της γαλλικής αποικιακής αυτοκρατορίας μπορούσες να βρεις ίχνη του δεύτερου κλάδου, των Εβραίων του Μαγκρέμπ, των φτωχών εκείνων μικρών εμπόρων που ζούσαν στην περιοχή του Οράν τις παραμονές της αποικιοκρατίας, και που ανήκαν σε κοινότητες τις οποίες οι Γάλλοι αποικιοκράτες επέλεξαν να ευνοήσουν, δίνοντάς τους ιδίως υπηκοότητα, οργανώνοντας την κοινωνική τους άνοδο και οικοδομώντας παράλληλα μια αποικιακή κοινωνία που χαρακτηριζόταν από αντισημιτισμό.
Για το άλλο σκέλος της οικογένειας, τα νομαρχιακά αρχεία παρείχαν τα κλειδιά για την ανίχνευση της ζωής των καρβουνιάρηδων και των βοσκών της περιοχής που ονομαζόταν τότε Seine-Inférieure. Αυτοί οι εργάτες γης, οι οποίοι δούλευαν για λογαριασμού άλλου και διέθεταν και μία μικρή οικιακή βιοτεχνία ως κλώστες ή κλώστριες, μετακόμισαν στην πόλη στις αρχές του 20ού αιώνα, όπου πολιτικοποιήθηκαν.
Ο παππούς μου Μαριάνο, μαχητής του ισπανικού δημοκρατικού στρατού σε ηλικία 18 ετών, είχε μία ξεχωριστή πορεία. 'Εφτασε στη Γαλλία την εποχή της Retirada (*), όπου κρατήθηκε σε διάφορα στρατόπεδα συγκέντρωσης ανεπιθύμητων αλλοδαπών που είχε δημιουργήσει η Γαλλία, όπως αυτά του Gurs και του Argelès, μέχρι να τον εντάξουν στις "εταιρείες ξένων εργατών" [άοπλοι σχηματισμοί του γαλλικού στρατού που είχαν αναλάβει να εκτελέσουν εργασίες γενικού ή στρατηγικού ενδιαφέροντος σε παραμεθόριες περιοχές ή σε στρατιωτικά στρατόπεδα -σ.σ.]. Στη συνέχεια, επέλεξε να προσχωρήσει στην Αντίσταση και στο Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα. 'Ετσι ξεκίνησε μια ζωή μυστικών αγώνων κατά του ναζισμού και του φασισμού, η οποία θα σταματήσει πραγματικά μόνο με το θάνατο του Φράνκο το 1975.
Από αυτή την κάπως ιδιαίτερη έρευνα και ιστορική εμπειρία, αποκομίζω την εντύπωση ότι η μελέτη της οικογένειάς σου με τα μεθοδολογικά εργαλεία της ιστορίας επιτρέπει μία αποσαφήνιση της ιστοριογραφικής λειτουργίας: επιτρέπει δηλαδή να δημιουργηθεί μια σωστή απόσταση, αρκετά κοντινή για να κατανοήσουμε το παρελθόν και αρκετά μεγάλη για να μην το αφήσουμε να μας κατακλύσει. Σε αυτό το στενό μονοπάτι προσπάθησα να πορευτώ, αφηγούμενη σαν ιστορικός την ιστορία εκείνων που είναι ή υπήρξαν οι πιο αγαπητοί για μένα.
(*) Μαζική έξοδος προσφύγων από τον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο, η οποία το 1939 οδήγησε περισσότερους από 450.000 Δημοκρατικούς να διασχίσουν τα Πυρηναία για να περάσουν στη Γαλλία.
Camille Lefebvre, À l’ombre de l’histoire des autres, εκδ. EHESS, coll. "Apartés ". Παρίσι, 2022
