Στην καρδιά της οθωμανικής αυτοκρατορίας
Olivier Bouquet, Vie et mort d’un grand vizir. Halil Hamid Pacha (1736-1785). Biographie de l’Empire ottoman. Εκδ. Les Belles Lettres, Παρίσι, 2022.
(Η ζωή και ο θάνατος ενός μεγάλου βεζίρη. Χαλίλ Χαμίτ πασάς (1736-1785). Βιογραφία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας).
Jean-Paul Champseix
En attendant Nadeau - 5 Ιουλίου 2022
Ο Μέγας Βεζίρης Χαλίλ Χαμίτ πασάς (1736-1785) ξυπνά λίγο πριν ξημερώσει από τον Μέγα Ακόλουθο του Αυτοκρατορικού Παλατιού, στον οποίο δεν είχε ωστόσο δώσει άδεια να εισέλθει στα διαμερίσματά του: "Αυτή τη στιγμή, ο ισχυρότερος αξιωματούχος της Αυτοκρατορίας δεν έχει πλέον προσωπικό χώρο, δεν έχει πλέον ιδιωτική ζωή". Απαλλάσσεται από τα καθήκοντά του. Και τότε φιλάει το φιρμάνι που τον καθαιρεί και επιστρέφει τη σφραγίδα του, το σήμα της εξουσίας του. Ο Olivier Bouquet θα μας εξιστορήσει με κάθε λεπτομέρεια τη λαμπρή σταδιοδρομία του, η οποία έληξε τραγικά. Ωστόσο, το βιβλίο του είναι κάτι πολύ περισσότερο από αυτό: είναι μια πραγματική εγκυκλοπαίδεια της οθωμανικής ζωής εκείνης της εποχής. Επιπλέον, η εικονογράφηση είναι πολυάριθμη και καλά επιλεγμένη, γεγονός που καθιστά πολύ ζωντανή την κατάδυση αυτή στην καρδιά της εξουσίας αυτής της αυτοκρατορίας, η οποία δεν μπορεί παρά να συναρπάσει.
Όταν ο Χαλίλ Χαμίτ πασάς περνάει για τελευταία φορά από την "Πύλη του Πασά", που ονομάζεται και "Υψηλή Πύλη", ο βεζίρης αυτός είχε καταφέρει να κυβερνήσει για δύο χρόνια και τρεις μήνες, πράγμα που αποτελεί αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα: στα οκτώ χρόνια της βασιλείας του, ο σουλτάνος Αμπντουλχαμίντ Α' χρειάστηκε να αποχωριστεί επτά μεγάλους βεζίρηδες! Ο Bouquet μας πληροφορεί για τους απογόνους του άτυχου βεζίρη που δραστηριοποιούνται σήμερα στις επιχειρήσεις. Η οικογένεια ήξερε πάντα πώς να αγκαλιάζει τις ιστορικές αλλαγές: το 2001, ο Κεμάλ Ντερβίς γίνεται υπουργός Οικονομίας του Μπουλέντ Ετσεβίτ. Ο παππούς του είχε λάβει μέρος στον πόλεμο της ανεξαρτησίας (1919-1923) ως αξιωματικός στο πλευρό των κεμαλιστών, πριν δημιουργήσει πέντε εταιρείες. Στο μεσοδιάστημα, υπήρξε ένας πρωτοπόρος στη γυναικολογία, ένας τυχοδιώκτης αεροπόρος, ένας κριτικός θεάτρου, ένας αβανγκάρντ ζωγράφος και ένας διάσημος ηθοποιός... Με την ανάληψη της εξουσίας από το ισλαμο-συντηρητικό κόμμα που αναδεικνύει τον οθωμανισμό, η οικογένεια έδωσε μεγάλη έμφαση στο ευσεβές ίδρυμά της.
Ο Bouquet μας προσκαλεί πρώτα να επισκεφτούμε την Ισπάρτα, την πόλη των ρόδων (ο Guerlain και ο Dior κάτι γνωρίζουν περί αυτής): ο βεζίρης γεννήθηκε σε αυτή την πόλη όπου περνούσαν τα καραβάνια. Ο Χαμίντ πασάς επέκτεινε ένα τζαμί, έχτισε μια βιβλιοθήκη που υπάρχει ακόμη, ένα μεντρεσέ και ένα σιντριβάνι μπροστά από το τζαμί. Στη συνέχεια, ο συγγραφέας μας εισάγει στα μυστήρια της οθωμανικής γραφειοκρατίας. Η καταγωγή από την επαρχία δεν αποτελεί μειονέκτημα, διότι η αυτοκρατορία είναι τεράστια. Το σημαντικό είναι να έρθεις στην πρωτεύουσα σε νεαρή ηλικία για να μάθεις τι χρειάζεται να κάνεις, αλλά κυρίως τους κώδικες και τους τρόπους. Ο Χαμίντ μπορεί να προέρχεται από οικογένεια δουλικής καταγωγής, ιρανικής ή ίσως γεωργιανής, ο πατέρας του όμως μπήκε στην υπηρεσία του γιου του κυβερνήτη του Σίβας και των Αδάνων, γεγονός που του επέτρεψε να κάνει έναν καλό γάμο. Αν και ο γιος του δεν μπορούσε να ανήκει στο σαράι, μπήκε στη γραμματεία του Διβανίου σε ηλικία περίπου δεκατεσσάρων ετών. Θα ακολουθήσει την καριέρα αυτή για πάνω από τριάντα χρόνια. Η αρχή είναι άχαρη - "καμία πληρωμή για αρκετά χρόνια" - και του προκαλεί μεγάλη απογοήτευση. Ωστόσο, ο Χαλίλ Χαμίντ είχε ένα πλεονέκτημα: διέπρεπε στην καλλιγραφία, η οποία εκτιμήθηκε ιδιαίτερα.
Η ανέλιξη είναι αργή και, για πολλούς, σταματά οριστικά. Το βασικότερο είναι να βρεις έναν προστάτη, ελπίζοντας ότι θα αποφύγεις να πέσεις σε δυσμένεια. Χρειάζεται άπειρη υπομονή και μεγάλη προσοχή στα στραβοπατήματα για να ανέβεις τα σκαλιά αυτής της ιλιγγιώδους γραφειοκρατίας. Οι εικόνες δείχνουν τις πολύχρωμες στολές που αντιστοιχούν σε κάθε αξίωμα.
Σε ηλικία σαράντα οκτώ ετών, αφού διετέλεσε καγκελάριος και στη συνέχεια επιστάτης της Πύλης, ο Χαλίλ γίνεται Μέγας Βεζίρης. Η πρώτη του αποστολή δεν είναι απλή: πρέπει να δρομολογήσει μεταρρυθμίσεις για να μειώσει τη δύναμη των γενίτσαρων. Τον 17ο και 18ο αιώνα, το επίλεκτο αυτό σώμα είχε ατονήσει: λιγότερο αποτελεσματικό και πιο διεφθαρμένο, είχε και αυτονομηθεί, μη διστάζοντας να εκθρονίσει ή να δολοφονήσει σουλτάνους. Επιπλέον, ο Χαλίλ είχε μια νέα οικονομική θεώρηση: η στρατιωτική κατάκτηση δεν θα έπρεπε πλέον να θεωρείται η κύρια πηγή πλούτου - είναι ανάγκη να δοθεί μία νέα ώθηση στην παραγωγή, από τη μεταξουργία ως τη μεταλλουργία. 'Ηθελε επίσης να καταργήσει την αγορά των αξιωμάτων, να μειώσει τον προϋπολογισμό της κεντρικής διοίκησης, να κατασκευάσει πολεμικά πλοία και να βελτιώσει τις τεχνικές χύτευσης των κανονιών. Αναβίωσε το εργαστήριο εκτύπωσης βιβλίων και χαρτών, το οποίο είχε εγκαταλειφθεί για σχεδόν πενήντα χρόνια. Έκανε πολλούς εχθρούς, αλλά το χέρι του Μέγα Βεζίρη ήταν αρκετά βαρύ για να τους εξουδετερώνει.
Το 1783, η Αικατερίνη Β' προσαρτά την Κριμαία, ενώ το Χανάτο ήταν οθωμανικό προτεκτοράτο για τρεις αιώνες. Ο μέγας ναύαρχος Γκαζί Χασάν, αν και γνωρίζει τις αδυναμίες του στρατού, επιθυμεί τον πόλεμο. Ο Χαλίλ Χαμίντ αντιτάσσεται, υποστηρίζοντας ότι οι μεταρρυθμίσεις δεν είχαν ολοκληρωθεί και ότι και άλλοι αντίπαλοι (Αψβούργοι, Γεωργιανοί, Ιρανοί) θα μπορούσαν επίσης να επιτεθούν. Κερδίζει και κάνει θανάσιμο εχθρό του τον μέγα ναύαρχο... Ο τελευταίος είναι ένας σκληρός άνθρωπος: Καυκάσιος σκλάβος, καφετζής, γενίτσαρος στη μάχη του Βελιγραδίου (1739), είναι ένας πραγματικός τυχοδιώκτης, που δοξάστηκε όσο ζούσε από ηρωικές διηγήσεις. Στον Μοριά κατέπνιξε τους Αλβανούς στασιαστές της Τριπολιτσάς στήνοντας μια πυραμίδα από κεφάλια. Δεν τον κουνάει κανείς επειδή "το δυνατό του χαρτί ήταν η αστυνομία της πρωτεύουσας - εντυπωσιάζει τον όχλο που τον αγαπάει". Ίσως είναι λιγότερο αδαής από ό,τι δείχνει, καθώς είχε δημιουργήσει μια σχολή μαθηματικών στο ναύσταθμο, ασχολείτο με τη μετάφραση ενός βιβλίου για τη ναυσιπλοΐα γραμμένου από έναν Γάλλο και είχε ιδρύσει τους στρατώνες Kalyoncu, που είναι ακόμη και σήμερα το κόσμημα του τουρκικού ναυτικού.
Στη συνέχεια, στο εσωτερικό της Υψηλής Πύλης, μεταφερόμαστε από την έντονη ζωή των εξωτερικών αυλών στην αίθουσα του συμβουλίου. Ο συγγραφέας ξέρει να ζωντανεύει τις τελετές με πικάντικες λεπτομέρειες. Όλα έχουν το δικό τους νόημα: σε μια συνάντηση, ο Γάλλος πρέσβης βρίσκεται καθισμένος σε ένα άβολο σκαμνί (είναι άπιστος), με την πλάτη του να "υφίσταται ένα σκληρό βασανιστήριο". Ο Μέγας Βεζίρης μπαίνει στην αίθουσα μετά τον πρέσβη, ώστε να μην χρειαστεί να σηκωθεί όταν φτάσει. Όσον αφορά το θέμα της γενειάδας, στο παλάτι, "το μήκος των μαλλιών χρησιμεύει ως δείκτης της διάρκειας μιας καριέρας". Δεν μας διαφεύγει τίποτα από την προσωπική ζωή του Μέγα Βεζίρη, από το σπίτι του (συμπεριλαμβανομένου του χαρεμιού), τα έπιπλά του και την "παρέλαση των πιάτων" του, για να μην αναφέρουμε τα άλογα και τα όπλα του.
Ένα κεφάλαιο, με τίτλο "Η κόλαση της Υψηλής Πύλης", περιγράφει στην αρχή την εύλογη ανησυχία των μεγάλων βεζίρηδων, οι οποίοι ποτέ δεν είναι σίγουροι, όταν πηγαίνουν στο σαράι για να συναντήσουν τον σουλτάνο, ότι δεν θα πέσουν σε δυσμένεια, και δεν θα οδηγηθούν στην εξορία ή τον θάνατο. Μια μικρή φυλακή βρίσκεται εξάλλου εντός των τειχών του παλατιού ως υπενθύμιση ότι κανείς δεν είναι στο απυρόβλητο. Στην είσοδο της δεύτερης αυλής, μια "κρήνη των εκτελέσεων" επιτρέπει στον υψηλόβαθμο καταδικασμένο να κάνει την πλύση του πριν από τον αποκεφαλισμό. Στη συνέχεια, το κεφάλι στρέφεται προς τη Μέκκα και, μόλις κοπεί, το κοινό που παρευρίσκεται αναφωνεί: "Ας γίνει αυτό μάθημα". Το κεφάλι τοποθετείται σε ασημένια πιατέλα, αν το έγκλημα δεν θεωρείται υπερβολικό - διαφορετικά, ρίχνεται στην πλατεία του σαραγιού. Από 182 μεγάλους βεζίρηδες, μεταξύ 1324 και 1861, εκτελέστηκαν 43. Κατά μέσο όρο, ένας μεγάλος βεζίρης δεν ασκούσε την εξουσία για πάνω από τρία χρόνια. Ο Bouquet δείχνει ότι τα καθήκοντά του είναι δυσανάλογα. Έπρεπε να πληρώνει τα στρατεύματα, να εξασφαλίζει τον ανεφοδιασμό της πρωτεύουσας, να αντιμετωπίζει τις καταστροφές - ιδιαίτερα τις επανειλημμένες πυρκαγιές - να επιβλέπει τους ταραχοποιούς γενίτσαρους, να προλαβαίνει τις αντιδράσεις και να αναλαμβάνει τους πολέμους. Λόγω της μεγάλης του δύναμης, "όλα τα δεινά του κράτους αποδίδονται σε αυτόν".
Ο Χαμίντ πασάς κάνει το λάθος να αμελήσει να απαντήσει σε μερικά σημειώματα του σουλτάνου. Ο τελευταίος έχει τη φήμη του "ηλίθιου πρίγκιπα" που, αν και ηλικιωμένος, εξαντλείται σε ερωτικές υπερβολές... Και, ακούγοντας τις πολυάριθμες φήμες που φτάνουν "στο βασιλικό του αυτί", χάνει την εμπιστοσύνη του στον μεγάλο βεζίρη του. Ο ορκισμένος εχθρός του Χαλίλ, ο μέγας ναύαρχος Γκαζί Χασάν, θα οργανώσει μια πραγματική συνωμοσία εναντίον του, συσπειρώνοντας τους δυσαρεστημένους. Αυτό δεν είναι δύσκολο επειδή ο Μεγάλος Βεζίρης είναι ένας πραγματικός μεταρρυθμιστής. Επιδίωξε να περιορίσει τον πληθωρισμό μειώνοντας τις τεράστιες στρατιωτικές δαπάνες, έθεσε τα σώματα στρατού υπό τον έλεγχο της πολιτικής γραφειοκρατίας για να μειώσει ορισμένες καταχρήσεις και να καταγράψει τα στρατεύματα που μπορούσαν πραγματικά να κινητοποιηθούν. Επίσης, δυσαρέστησε τους θρησκευόμενους φέρνοντας τριακόσιους "άπιστους Γάλλους", στρατιώτες και μηχανικούς, που είχαν δρέψει δάφνες στον αμερικανικό πόλεμο της ανεξαρτησίας, για να εκσυγχρονίσουν τον στρατό, ιδίως το πυροβολικό, εναντίον της Ρωσίας. Δεν αποκλείεται, επίσης, να έκλινε ο Χαλίλ προς μια μεσσιανική αίρεση, τη " Melaniye", η οποία φαίνεται να διάκειται "φιλικά" προς τη... μασονία! Στην πραγματικότητα, η Γαλλία ευνοήθηκε και είδε το εμπόριό της να φτάνει σε νέα ύψη εκείνη την εποχή.
Ο Χαλίλ εξορίζεται- σύμφωνα με τη ρητορική του σαραγιού, πρόκειται για μια "παύση δραστηριοτήτων και ανάπαυση". Η περιουσία του δημεύεται, αλλά ο βεζίρης έχει φυλάξει έξυπνα μέρος του πλούτου του για την οικογένειά του. Δεν γνωρίζει πού θα είναι η εξορία του. Ο συγγραφέας επωφελείται από τα στάδια του ταξιδιού για να μας πληροφορήσει ότι ο πρώην βεζίρης διαθέτει τουλάχιστον δέκα καφτάνια και ότι τα ρούχα, εκτός από το τουρμπάνι και το γυναικείο κάλυμμα κεφαλής, χρησιμοποιούνται συνήθως και από τα δύο φύλα. Μόλις θα φτάσει στην Καλλίπολη, ένα "γραφικό" λιμάνι μεταξύ Ασίας και Ευρώπης, ο Χαλίλ θα μάθει ότι έχει διοριστεί κυβερνήτης της Τζέντα και της Μέκκας. Θα πρέπει να διανύσει μεγάλη απόσταση, να αντιμετωπίσει τη ζέστη αλλά και τον κοινωνικό θάνατο μπροστά στην έρημο.
Το μακρύ ταξίδι θα είναι συντομότερο απ' ό, τι αναμενόταν: στο νησί Bozcaada, νότια της αρχαίας Τροίας, λαμβάνει την εντολή της εκτέλεσής του. Στραγγαλίζεται και στη συνέχεια αποκεφαλίζεται. Το κεφάλι του πλένεται και αλατίζεται για να τοποθετηθεί στη στήλη που προορίζεται για τους αξιωματούχους στη δεύτερη αυλή του Τοπκαπί. Τι συνέβη; Ο Μέγας Ναύαρχος λέγεται ότι ενημέρωσε τον Σουλτάνο για την ύπαρξη ενός λιβέλου που διακωμωδούσε την "άγνοια και την ηλιθιότητα" του ηγεμόνα. Οι υποψίες πέφτουν φυσικά στον Χαλίλ, η μοίρα του οποίου σφραγίζεται γρήγορα. Ωστόσο, ο λίβελος αποδείχθηκε πλαστός, και στη συνέχεια κάποιοι αξιωματούχοι εκτελέστηκαν και εξορίστηκαν. Φαίνεται ότι ο σουλτάνος είχε επηρεαστεί βαθιά από την απώλεια του πρώην βεζίρη του και ένιωθε τύψεις. Ο Γκαζί Χασάν, από την άλλη πλευρά, δεν ενοχλείται επειδή είναι απαραίτητος. Ωστόσο, ο επίσημος ιστοριογράφος της βασιλείας του εικοστού έβδομου σουλτάνου διαγράφει πολύ απλά τον μεταρρυθμιστικό ρόλο του Χαλίλ και τον καθιστά ένοχο για "απληστία και πλεονεξία". Πρέπει μήπως να επισημάνουμε εδώ ότι ότι αυτός ο ιστορικός, ο Vasif, οφείλει τη θέση του στον άνθρωπο που λοιδορεί και ο οποίος υπήρξε προστάτης του;
Ο Olivier Bouquet, σε αυτό το πολύ ξεχωριστό βιβλίο του, ξέρει πώς να συνδυάζει μια εκπληκτική διεξοδική έρευνα με μια βαθιά γνώση και ένα επικοινωνιακό πάθος. Η ζωή μιας ολόκληρης εποχής αποκαθίσταται αριστοτεχνικά στο πολιτικό, πολιτιστικό, πνευματικό και υλικό της πλαίσιο, χωρίς ποτέ να κουράζει, καθώς το ύφος είναι ευχάριστο και η εικονογράφηση υποδηλωτική. Πρόκειται για μια ξεκάθαρη εκδίκηση της ζωντανής ευρυμάθειας απέναντι στο ιστορικό μυθιστόρημα!
