Τάδε έφη ο Δερβίσης
Ο Alexandre Papas διηγείται την άγνωστη ιστορία των περιθωριακών του Ισλάμ
"Νέες έρευνες για την ετεροδοξία των Σούφι στην Κεντρική Ασία από τον 15ο ως τον 20ο αιώνα"
Σεμινάριο "Κοικωνίες, πολιτικές και κουλτούρα των Σούφι στην Κεντρική Ασία από τον 15ο ως τον 20o αιώνα (04.05.2017)
Alexandre Papas
*
ΘΑ παρουσιάσω ένα έργο κοντά στην ολοκλήρωσή του με τίτλο Τάδε έφη ο Δερβίσης. Ισλάμ, γλώσσα και περιθωριακότητα στην Κεντρική Ασία (15ος-20ος αιώνας). Γύρω από τη φιγούρα του κοινωνικού όσο και θρησκευτικού περιθωριακού, το βιβλίο μελετάει πέντε περιπτώσεις που διαδέχονται χρονικά: τον κόσμο του περιθωρίου στην Χεράτ τον 15ο αιώνα μέσα από ένα πορτρέτο της πόλης στην τουρκική γλώσσα της Ανατολής· μία αγροτική κοινότητα Σούφι στο Χοτάν τον 16ο-17ο αιώνα που περιγράφεται σε μια χειρόγραφη αγιογραφία· έναν μηδενιστή ποιητή από την Ακσού τον 18ο αιώνα, γνωστό χάρη σε μια μοναδική συλλογή οργισμένων στίχων· ύστερους αναχωρητές κρυμμένους σε σπηλιές στη Σαμαρκάνδη, στο Μανγκιστάου και την Φεργκάνα, ίχνη των οποίων υπάρχουν ακόμη στο έδαφος και γύρω από μερικές περσικές πηγές· ομάδες πλανόδιων ψαλμωδών (maddahs) στους δρόμους του Ουζμπεκιστάν και του Σινγιάνγκ τον 19ο και στις αρχές του 20ού αιώνα, που τεκμηριώνουν εθνογραφικές ή φιλολογικές έρευνες Ρώσων και Ουιγούρων. Εκτός από τις πτυχές που αφορούν τον μουσουλμανικό μυστικισμό, δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στο ζήτημα της γλώσσας, ιδιαίτερα της ιδιωματικής, και των διαφόρων γλωσσικών καθεστώτων που εφαρμόζουν οι δερβίσηδες στο πέρας του μακρού χρόνου. Γενικότερα, η μελέτη επιδιώκει να εξηγήσει πώς και γιατί οι ετερόδοξες μορφές σουφισμού επιβίωσαν στην Κεντρική Ασία πολύ πέρα από τη μεσαιωνική εποχή στην οποία συνήθως κατατάσσονται.
Papas Alexandre, Mystiques et vagabonds en islam –Portraits de trois soufis qalandars. Paris, Cerf, Patrimoines –visages de l'islam, 2010.
Γεννημένος το 1973, ο Alexandre Papas είναι ιστορικός του Ισλάμ και της Κεντρικής Ασίας, απόφοιτος του Πανεπιστημίου Paris-IV-Sorbonne στον τομέα της Φιλοσοφίας, διπλωματούχος του INALCO (στην τουρκική, περσική και μογγολική γλώσσα) και με διδακτορικό στην Ιστορία στην EHESS (του απονεμήθηκε το 2006 το βραβείο της καλύτερης διατριβής του Ινστιτούτου Μελετών του Ισλάμ και των Κοινωνιών του Μουσουλμανικού Κόσμου). Η έρευνά του επικεντρώνεται στον μυστικισμό των Σούφι, τη λατρεία των αγίων και τα πολιτικο-θρησκευτικά ζητήματα στην Κεντρική Ασία και στις γειτονικές χώρες (Κίνα, Θιβέτ, Βόρεια Ινδία) από τον δέκατο έκτο αιώνα έως σήμερα. Είναι ερευνητής στο CNRS από τον Οκτώβριο του 2007 και διευθυντής ερευνών από τον Οκτώβριο του 2017.
Ο Mashrab ο πότης, ο Zalîlî ο αχρείος, ο Nidâ'î ο φωνακλάς
J. Scheuer
*
Πτυχές ολόκληρες της ισλαμικής πνευματικότητας μάς είναι ακόμα σχεδόν άγνωστες. Το βιβλίο αυτό εξερευνά ένα πολύ συγκεκριμένο και ωστόσο ευρύτατο πεδίο: την Κεντρική Ασία, μέχρι τα όρια του κινεζικού και του θιβετιανού κόσμου, καλύπτοντας περίπου την περίοδο 1660 -1760. Mashrab ο πότης, Zalîlî ο αχρείος, Nidâ'î ο φωνακλάς: καλούμαστε να ακολουθήσουμε τους τρεις αυτούς περιπλανώμενους Σούφι, των οποίων η ανεμελιά και η ηθελημένη φτώχεια προκαλούν τον χλευασμό, τη μομφή ή ακόμη και έναν θαυμασμό που μετατρέπεται και σε ευλάβεια. Ο qalandar είναι "ο ζητιάνος, ο άπορος, ο σαλός, που τον τυλίγει σαν πέπλο η αγιοσύνη· είναι ο πλάνητας που αναζητεί το ψωμί του και την έκσταση· είναι ο μυστικιστής που βαδίζει προς ένα μέρος που το γνωρίζει μόνο ο ίδιος" (σελ. 12). Οι περιθωριακοί αυτοί παραμένουν κοντά στον απλό λαό. Η περιπλάνησή τους τους οδηγεί από πόλη σε κωμόπολη, από τον τάφο ενός μάρτυρα ως τον τόπο συνάντησης των μαθητών των Σούφι. Η περιπλάνησή τους είναι η εικόνα και η επίπονη σχολή μιας εσωτερικής πορείας στην οποία μας εισάγουν οι ταξιδιωτικές διηγήσεις, οι συλλογές ποιημάτων και μερικές άλλες περισσότερο διδακτικές επινοήσεις. Κι εδώ θα βρούμε μεταφρασμένα από τα περσικά και κυρίως από τα τουρκικά, με ένα συνδετικό διαφωτιστικό σχόλιο, ευρεία αποσπάσματα από γραπτά που αντιγράφηκαν από γενιά σε γενιά, κι έτσι έφτασαν ως εμάς. Ο ευρυμαθής ανατολιστής θα μπορέσει να παρακολουθήσει στις σημειώσεις μία απόπειρα ανασύστασης των διαδρομών τους και του ιστορικού και θρησκευτικού πλαισίου. Ο αναγνώστης που τρέφει απλά περιέργεια για το πνεύμα που κυρίευε αυτούς τους "σαλούς του Θεού" ή αυτούς τους "φτωχούς του Θεού" θα αφήσει τα τραγούδια τους να τον οδηγήσουν χωρίς να επιβαρύνεται με ειδικές επιστημονικές γνώσεις: σύμφωνα με τον Zalîlî, "Η ειλικρίνεια και η εγκατάλειψη είναι τα δύο εφόδια του ταξιδιού" (σελ. 141) .
J. Scheuer s.j, Nouvelle revue théologique - 2012/3 (Tome 134)
Το Κίνημα των Καλαντάρ
Pierre Lory
*
Η μελέτη αυτή μας δίνει μία σημαντική πρόσβαση σε μία διπλά άγνωστη περιοχή. Καταπιάνεται με ένα παρακλάδι του Σουφισμού, περιθωριακό (με την κοινωνική έννοια του όρου) όσο και πολύ ορατό, τους Qalandars [Καλαντάρ -σ.σ.]. Αναφέρεται επίσης στους μυστικιστές μιας πολύ απόκεντρης περιοχής, αυτής του Ανατολικού Τουρκεστάν, της οποίας η ιστορία και η λογοτεχνία εξακολουθούν να είναι terra incognita για το γαλλικό κοινό. Ο Alexandre Papas μας παρουσιάζει μία μελέτη τριών διαφορετικών χαρακτήρων, που εξετάζονται διαδοχικά:
Ο Bābārahīm "Mashrab" (1640-1711) είναι ο συγγραφέας ενός Dīwān γραμμένο στην τουρκική γλώσσα των Τσαγκάτα, γνωστό και διαδεδομένο κυρίως λόγω της λογοτεχνικής του ποιότητας. Ο χαρακτήρας του απέκτησε εξάλλου μία νέα δημοτικότητα μετά την ανεξαρτησία του Ουζμπεκιστάν το 1991, όπου αναδείχθηκε εθνική προσωπικότητα. Μέσα από μία προσεκτική επανεξέταση του κειμένου αυτού, το οποίο περιλαμβάνει σημαντικά αγιογραφικά αποσπάσματα, ο A. Papas αναπαριστά την πορεία ζωής ενός περιπλανώμενου σε συνεχή αναζήτηση ενός σπουδαίου πνευματικόυ μέντορα και φυσικά, στο τέλος, του ίδιου του Θεού. Το αγιογραφικό προφίλ είναι εκείνο ενός ζητιάνου Qalandar, γυμνού και αναμαλλιασμένου, αληθινού τρελού από την παιδική του ηλικία όσο και αυθεντικού μυστικιστή εν εξελίξει, εμπνευσμένου και θαυματοποιού, που επέπληττε τους πιστούς με παράδοξα λόγια και πράξεις. Γοητεύει και ενοχλεί, περνώντας τη ζωή του στους δρόμους της Κεντρικής Ασίας και της Ινδίας, πάντα εργένης, αναζητώντας χωρίς να βρίσκει, και ταξιδεύοντας τόσο φυσικά όσο και πνευματικά. Διαδίδοντας το Ισλάμ στους παγανιστές, φέρνει αντιμέτωπους τους διεκπεραιωτικούς μουσουλμάνους με τον ενδόμυχο παγανισμό τους. Θα εκτελεστεί τελικά σε συνθήκες που θυμίζουν αυτές του Ḥallāğ [Πέρσης Σούφι μυστικιστής που θανατώθηκε το 922- σ.σ.], αλλά σε "qalandar" εκδοχή, αν όχι και παροδική. Αυτή η βιογραφία αποτελείται κυρίως από φανταστικές και θρυλικές ιστορίες, αλλά δεν μπορεί κανείς να αμφιβάλλει ότι ο Mashrab υπήρξε πραγματικά και ειδικά ότι αυτές οι ιστορίες αναφέρονται σε ένα αυθεντικό φανταστικό που ήταν ζωντανό εκείνη την εποχή.
Ο Muḥammad Ṣiddīq Zalīlī (γεννημένος το 1676 ή το 1680) μπόρεσε να παρακολουθήσει στην γενέτειρά του Yārkand μαθήματα στις ισλαμικές επιστήμες, όπως και ο Mashrab - κάτι που εξηγεί και την ικανότητά τους να γράφουν ποίηση. Ως εισαγωγή στον Καλανταρισμό, διαθέτουμε, μεταξύ άλλων, την μελέτη του Ahmet T. Karamustafa, God's Unruly Friends. DervishGroups in the Islamic Middle Period 1200-1550, Oxford, Oneworld, 1994· και της Christiane Tortel, L'ascète et le bouffon. Qalandars, vrais et faux renonçants en Islam, Paris, Actes Sud, 2009, αλλά και κάποια πεζογραφήματα. Η αρχική σχέση του με την Naqšbandiyya [ένα από τα πιο φημισμένα τάγματα των Σούφι -σ.σ.] τον κάνει να ασπάζεται μία πολύ κλασική μορφή πνευματικότητας, αλλά στη συνέχεια μεταστρέφεται και επιλέγει το μονοπάτι των "σαλών" qalandars. Ξεκίνησε την περιπλάνησή του διηγώντας τα ταξίδια του σε ένα Safarnāma [ταξιδιωτικό ημερολόγιο - σ.σ.] σε πρόζα με διάσπαρτα ποιήματα, που δεν είναι ακόμη πολύ γνωστό, αλλά μας παρέχει ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τους ίδιους τους Qalandars, για τα μέρη που επισκέφτηκαν στην Κεντρική Ασία, και για την κοινωνία της εποχής. Τελικά εγκαταστάθηκε στο Χοτάν όπου και πέθανε το 1753.
Ο Nidā'ī (1688-1760) διαθέτει ένα ποιητικό όσο και πεζογραφικό έργο που σώζεται σε πολλά χειρόγραφα. Γεννημένος στο Κασγκάρ, πέρασε το υπόλοιπο της ζωής του στην Ιστανμπούλ ως ένα πρόσωπο με καλή υπόληψη στην οθωμανική ιστορία. Η πορεία του αντικατοπτρίζει μία πολύ πιο "τακτοποιημένη" περιπλάνηση σε σχέση με τους προηγούμενους, σε σημείο να έχει αμφισβητηθεί ότι έχει ζήσει σαν αληθινός Qalandar. Ωστόσο, επέλεξε το ταξιδι και εξύμνησε τη φτώχεια. Τα γραπτά του διηγούνται τα ταξίδια του στην Κεντρική Ασία. Αλλά μόλις εγκαταστάθηκε στην Ιστανμπούλ, παντρεύτηκε και ανέλαβε ένα tekke naqšbandī.
Το έργο του A. Papas δεν αντιπροσωπεύει μία απλή διαδοχή τριών κειμενικών μελετών. Παρέχει έναν συνεχή προβληματισμό σχετικά με το φαινόμενο των Qalandar στην Κεντρική Ασία, τις εκδηλώσεις του, τη θρησκευτική και κοινωνική του σημασία. Ο προβληματισμός επικεντρώνεται πρώτα στην εμφάνιση και την ίδια την διάχυση του κινήματος qalandar. Επιμένει στον πιο ουσιαστικό του παρονομαστή που είναι το ταξίδι και η περιπλάνηση, και όχι, όπως ειπώθηκε μερικές φορές, η καθαρή πρόκληση και η εξέγερση. Προσπαθεί να ανιχνεύσει την εξέλιξη της υποδοχής που επιφυλάχθηκε σε αυτούς τους ιδιαίτερους πλάνητες Σούφι, και της αντίληψης που είχε γι' αυτούς η μουσουλμανική κοινωνία της εποχής (βλ. Σελ. 26.118, 135, 156, 208, 224). Παρά τα παράδοξα της συμπεριφοράς αυτών των περιπλανώμενων, θεωρήθηκαν πράγματι ως άνθρωποι του Θεού, που τους άξιζε σεβασμός, ακόμη και ευλάβική δοξασία. 'Ετσι έγιναν σταδιακά ανεκτοί, ακόμη και στους κύκλους των ανθρώπων της θρησκείας, σε σημείο συχνά να γίνονται αποδεκτοί, να έχουν μιμητές και να απορροφιούνται στην κανονιστική θεώρηση της Οθωμανικής εποχής. Εν τέλει, το σύνολο αυτών των κειμένων παρέχει μία σημαντική αντανάκλαση της ζωής και των φιλοδοξιών του φτωχού λαού της Κεντρικής Ασίας, που κατέστησαν βουβό εκείνοι που έγραψαν την επίσημη ιστορία.
Pierre Lory
O Pierre Lory (γεννημένος το 1952 à Paris) είναι γάλλος ισλαμολόγος, διευθυντής σπουδών στην École pratique des hautes études, κάτοχος της έδρας του "Μουσουλμανικού μυστικισμού", και μέλος του Laboratoire d'études sur les monothéismes.
Μτφ. Σ.Σ.
