Τέρμα το γέλιο, το λυκόφως των εβραϊκών ανέκδοτων
Jean Stern
Πρώην δημοσιογράφος της εφημερίδας Libération
Orient XXi - 26.01.2024
Σήμα κατατεθέν της Ασκενάζι διασποράς, ιδίως στη Βόρεια Αμερική, οι αυτοσαρκαστικές ιστορίες που οι Εβραίοι λένε μεταξύ τους έχουν εκλείψει. Θα μπορούσε αυτό να οφείλεται στο γεγονός ότι το Ισραήλ είναι ένα πολύ κακόγουστο αστείο; Με μία βιωματική αφήγηση που διανθίζεται με νόστιμες ιστορίες, ο Michel Wieviorka αφηγείται "τη χρυσή εποχή και την παρακμή του εβραϊκού χιούμορ".
"Το ρολόι μου σημαίνει πολλά για μένα, ο παππούς μου μού το πούλησε στο νεκροκρέβατό του": το ανέκδοτο στο οπισθόφυλλο του νέου βιβλίου του Michel Wieviorka La dernière histoire juive [Το τελευταίο εβραϊκό ανέκδοτο -σ.σ.] συνοψίζει εύστοχα την προέλευση της κληρονομιάς του εβραϊκού χιούμορ. Σήμερα, τέρμα το γέλιο, τα εβραϊκά ανέκδοτα ακούγονται πια σπάνια. Ο κοινωνιολόγος Michel Wieviorka θεώρησε το θέμα αρκετά σοβαρό ώστε να γράψει ένα δοκίμιο γι' αυτό.
Όταν εργαζόμουν σε μια παρισινή εφημερίδα πριν από μερικές δεκαετίες, αρκετοί από τους φίλους μου είχαν μεγάλη ειδικότητα στο να αφηγούνται εβραϊκές ιστορίες, τις οποίες μοιράζονταν στους διαδρόμους της εφημερίδας. Τις περισσότερες φορές, τα καλύτερα αστεία τα ξεσήκωναν από τους πατεράδες τους. Οι "μητέρες", αυτές οι περίφημες Εβραίες μητέρες, ήταν, μαζί με τους ραβίνους και τα χρηματικά ζητήματα, τα κύρια κωμικά θέματα. Το ιδιόρρυθμο βιβλίο του Paul Fuks Comment devenir une mère juive en dix leçons [Πως να γίνεις μία Εβραία μητέρα σε δέκα μαθήματα -σ.σ.] είχε τεράστια επιτυχία όταν κυκλοφόρησε το 1979. Η ζήμη είχε καλά φουσκώσει, όπως λένε.
Υπήρξε μια εποχή που το εβραϊκό χιούμορ διαχέονταν στον παγκόσμιο πολιτισμό μέσα από από το Χόλιγουντ με τον Groucho Marx ή τον Ernst Lubitsch και τόσες άλλες κωμικές ιδιοφυΐες. Όμως τα τελευταία είκοσι χρόνια, με εξαίρεση την ταινία A Serious Man των Joel και Ethan Coen το 2009, το εβραϊκό χιούμορ φαίνεται να έχει εγκαταλείψει την οθόνη. Σε αυτή την ταινία, τρεις ραβίνοι βρίσκονται στο επίκεντρο μιας άγριας κωμωδίας. Αυτοί οι χαρακτήρες θα μπορούσαν να απεικονίσουν την αντιεβραϊκή προκατάληψη, αν οι σκηνοθέτες δεν ήταν εβραϊκού θρησκεύματος. Η κινητήρια δύναμη του εβραϊκού χιούμορ είναι ο αυτοσαρκασμός.
Στη Γαλλία, χρειάστηκε το ταλέντο των Gérard Oury και Popeck, και οι δύο εβραϊκής καταγωγής, και φυσικά του Louis de Funès για να γυριστεί το 1973 το Les aventures de Rabbi Jacob [Οι περιπέτειες του Ραββί Ιακώβ -σ.σ.], ένα αριστούργημα εβραϊκού χιούμορ που σε άλλα χέρια θα μπορούσε εύκολα να μετατραπεί σε αντισημιτικό λίβελλο. Εξάλλου, ο De Funès θα παραδεχόταν ότι τα γυρίσματα κατέρριψαν τις προκαταλήψεις του απέναντι στους Εβραίους.
Τα εβραϊκά ανέκδοτα έφτασαν στο Παρίσι με τους Εβραίους της Ανατολικής Ευρώπης και ανανεώθηκαν τη δεκαετία του 1950 με την άφιξη των Σεφαραδιτών Εβραίων στη μητροπολιτική Γαλλία. Τον Oury ακολούθησε το La vérité si je mens [Την αλήθεια αν λέω ψέματα- σ.σ.], μια τέλεια άσκηση αυτοσαρκασμού με μια πληθώρα κωμικών που υπερτόνιζαν τα κλισέ. Ο Élie Kakou ή και ο Michel Boujenah διέπρεψαν επίσης στο ίδιο πνεύμα. Όπως επισημαίνει ο Wieviorka, η συνοικία Sentier του Παρισιού έγινε η κύρια σκηνή για τα εβραϊκά ανέκδοτα. Οι "Ashkés" κορόιδευαν τους "tunes", τους Εβραίους της Τυνησίας που ήταν ο στόχος πάρα πολλών αστείων.
Κοινωνιολόγος ο ίδιος με εμφανώς σκανταλιάρικη αίσθηση του χιούμορ, ανέλαβε τη διασκεδαστική αποστολή να αφηγηθεί την ιστορία των εβραϊκών ανέκδοτων σε μια εποχή που η παρακμή τους φαίνεται προφανής, για λόγους που έχουν να κάνουν σε μεγάλο βαθμό με την πολιτιστική, κοινωνιολογική και πολιτική εξέλιξη των Ηνωμένων Πολιτειών και της Γαλλίας, ιστορικών εστιών του εβραϊκού χιούμορ, σύμφωνα με τον συγγραφέα. Αλλά και επειδή το κράτος του Ισραήλ, το οποίο κατέχει μία κεντρική θέση για τους Εβραίους, δεν έχει τίποτα το αστείο. Τα αισχρά video gags των ισραηλινών στρατιωτών στη Γάζα τις τελευταίες εβδομάδες δεν είναι καθόλου αστεία. Και με τις φανταρίστικές τους πλάκες κοροϊδεύουν τους Παλαιστίνιους, τους οποίους κατά τα άλλα σκοτώνουν.
Γεννημένος αμέσως μετά τον πόλεμο, ο Michel Wieviorka ανήκει σε μια από εκείνες τις γαλλικές διανοούμενες οικογένειες της αριστεράς που λίγο τους απασχολούσε η θρησκεία και αδιαφορούσαν για τον σιωνισμό. Η πορεία του σημαδεύτηκε από "ένα αόριστα νοσταλγικό χιούμορ" γύρω από την Πολωνία, όπου η Σοά αποδεκάτισε την πατρική του οικογένεια. Ο Wieviorka συνδέει το κείμενό του με τη μοίρα του shtetl (του γκέτο) που διχάζεται μεταξύ του χασιδισμού που διαιωνίζει την παράδοση και της επιθυμίας για νεωτερικότητα που έφερε ο Διαφωτισμός. Οι περισσότερες από τις ιστορίες που του διηγόταν ο πατέρας του, ο οποίος ελάχιστα ακολουθούσε τη θρησκεία, προέρχονταν από τη συναγωγή, η οποία αποτελεί έναν κοινοτικό όσο και θρησκευτικό χώρο.
Ένας άνδρας προσεύχεται δυνατά, παρακαλώντας τον Θεό επανειλημμένα και επίμονα.
- Θεέ μου, κάνε με να κερδίσω το λαχείο, κάνε με να κερδίσω, δεν τα βγάζω άλλο πέρα.
Μετά από λίγο, ο Θεός, που δεν τον αντέχει άλλο, του απαντά με δυνατή φωνή που αντηχεί σε όλη τη συναγωγή:
- Για να γίνει αυτό, ξεκίνα να αγοράσεις ένα λαχείο!
Με τους ραβίνους, η Διασπορά θα εξελιχθεί διαφορετικά σε σχέση με τους Ισραηλινούς Εβραίους. Στη Γαλλία, για την πλειονότητα των Εβραίων, ο ραβίνος είναι μια συμπαθητική, φολκλορική φιγούρα που συναντάς σε γάμους και κηδείες. Στο Ισραήλ, πολλοί ραβίνοι είναι φανατισμένοι, διακατέχονται από μεσσιανικό παραλήρημα και εμπνέουν την πολιτική των κυβερνώντων. Προσθέστε σε αυτό την άνοδο του αντισημιτισμού σε πολλές χώρες, η οποία είναι εξίσου καταθλιπτική με τη χειραγώγηση του αντισημιτισμού από ανθρώπους χωρίς χιούμορ. Αυτό δεν αφήνει πολλά περιθώρια για τα ευφυολογήματα που θα μπορούσαν να κάνουν τις απαντήσεις διασκεδαστικές.
Αυτό εμπνέει τον Wieviorka να γράψει μερικές ωραίες σελίδες για την "αλλαγή των δεδομένων". Εκτός από τη σχεδόν ενστικτώδη δυσπιστία του απέναντι σε όσους εξισώνουν τον αντισιωνισμό με τον αντισημιτισμό, φτωχαίνοντας τη διανοητική σκηνή με τις κραυγές τους, καταγγέλλει τις "ρεπουμπλικανίστικες διαστροφές που καταστρέφουν το δημόσιο διάλογο". Ο συγγραφέας αφηγείται πώς, σε ένα άρθρο εναντίον του, το περιοδικό της Ligue internationale contre le racisme et l'antisémitisme (Licra - Διεθνής Ένωση κατά του Ρατσισμού και του Αντισημιτισμού - σ.σ.) - το 2021, όχι και τόσο παλιά δηλαδή- που υποτίθεται ότι είναι παρατηρητήριο για τον αντισημιτισμό, τον παρομοίασε με "νυχτερίδα", ένα τυπικό αντισημιτικό κλισέ της δεκαετίας του 1930. Και με κάποια πονηρή διάθεση, πρόσθεσε: "η καθηγήτρια φιλοσοφίας - ναι, ναι! - που με παρομοιάζει με νυχτερίδα, η Isabelle de Mecquenem, συνεχίζει να έχει διάφορες αρμοδιότητες στους επίσημους μηχανισμούς που έχει θέσει σε εφαρμογή η κυβέρνηση του Emmanuel Macron για την προώθηση της κοσμικότητας". Άλλη μία φάρσα που δεν είναι αστεία...
Ας κλείσουμε καλύτερα με ένα πραγματικό ανέκδοτο, πολύ διάσημο σε διάφορες εκδοχές:
Δύο άνδρες εκθέτουν τις διαφωνίες τους μπροστά σε έναν ραβίνο. Αφού μίλησε ο πρώτος άνδρας, ο ραβίνος είπε:
"Έχεις δίκιο.
Αφού μίλησε και ο δεύτερος, ο ραβίνος του λέει:
- Έχεις δίκιο.
Ένας από τους μαθητές του αναφωνεί:
- Ραββί, δεν μπορεί να έχουν και οι δύο δίκιο!
Τότε, αφού το σκέφτηκε λίγο, ο ραβίνος απάντησε:
"Αλήθεια είναι, έχεις κι εσύ δίκιο.
Ο Φρόυντ και το εβραϊκό χιούμορ
Σημείωμα για το βιβλίο του Michel Steiner Freud et l’humour juif [Ο Φρόυντ και το εβραϊκό χιούμορ], Editions in Press, 2012
Το 1905, όταν δημοσιεύει το βιβλίο του Der Witz und seine Beziehung zum Unbewußten [Το ευφυολόγημα και η σχέση του με το ασυνείδητο -σ.σ.], ο Φρόυντ δεν απείχε πολύ από το να συγγράψει μια συλλογή εβραϊκών ανέκδοτων. Ιστορίες για προξενητές, ιστορίες για schnorrers (τζαμπατζήδες), ανατρεπτικές ιστορίες... Ο Φρόυντ ανέλυσε περίπου είκοσι εβραϊκές ιστορίες με εμφανή ευχαρίστηση. Είκοσι τρία χρόνια αργότερα, το 1928, ο Φρόυντ θα ασχοληθεί με το χιούμορ σε ένα άλλο κείμενο από το οποίο η λέξη "εβραϊκή" είναι η μεγάλη απούσα. Το χιούμορ εξετάζεται τότε από μια ψυχρά επιστημονική, μεταψυχολογική οπτική γωνία. Για να το θέσουμε απλά, από τότε και στο εξής, για τον Φρόυντ, το χιούμορ είναι μόνο αγγλικό. Γιατί μια τέτοια ρήξη; Ο Michel Steiner εξετάζει αυτό το αίνιγμα και μας οδηγεί σε ένα καταπληκτικό ταξίδι στις απαρχές της ψυχανάλυσης. Τι κοινό έχουν το εβραϊκό χιούμορ και η ψυχανάλυση; Η αυθάδεια του schnorrer, ο κυνισμός του προξενητή, η απίθανη λογική του ραβίνου... καταπατούν τους κανόνες της αλήθειας και της ηθικής. Με ένα γέλιο, οι εβραϊκές ιστορίες δημιουργούν έναν κόσμο όπου οι αρχές χάνουν την ορθότητά τους. Όπως το εβραϊκό χιούμορ, έτσι και η ψυχανάλυση ανατρέπει τη λογική αμφισβητώντας κάποιες αναλλοίωτες αλήθειες. Για τον Φρόυντ, η λογική του ασυνείδητου και το εβραϊκό χιούμορ είναι ένα και το αυτό. Αυτή η λογική τυποποιεί αυτό που οι ιστορίες απεικονίζουν. Οι υποστηρικτές της αστικής ηθικής τάξης, με τον τρόπο τους, δεν λάθεψαν όταν χαρακτήρισαν την ψυχανάλυση ως "εβραϊκή διαστροφή". Ένα άφθονο, απολαυστικό και τονωτικό δοκίμιο. που ανανεώνει την ανάγνωσή μας για τον Φρόυντ. Με φόντο τα ερωτήματα σχετικά με αυτόν τον "άλλο" που είναι τόσο κοντά μας και την ιδιαιτερότητα του σημαίνοντος "Εβραίος".
