Τι αντιπροσωπεύει η Μήδεια;
Σε τι χρησιμεύει ο μύθος μιας αφύσικης μητέρας που σκοτώνει τα παιδιά της; Μία φεμινιστική ανάλυση ενός ελληνικού μύθου.
Nina Innana
Mediapart - Blog, 11.02.2022
Αν πω "Μήδεια", τι σας έρχεται αμέσως στο μυαλό;
Στοιχιματίζω ότι θα απαντούσατε, όπως και οι δύο φίλες στις οποίες έκανα την ερώτηση, "τυραννική μητέρα και παιδοκτόνος". Αυτή είναι η εικόνα που έχουμε για τη Μήδεια: η εικόνα μιας αφύσικης μητέρας που σκοτώνει τα παιδιά της, μιας μητέρας που διαπράττει ένα έγκλημα τόσο φρικτό επειδή είναι αδιανόητο. Αν η ελληνική μυθολογία είναι γεμάτη από φόνους, ο φόνος της Μήδειας είναι ανατριχιαστικός λόγω μιας απόλυτης φρίκης που δεν μπορεί να εκλογικευτεί, να εξηγηθεί ή να κατανοηθεί και που μοιάζει a fortiori, αδικαιολόγητη και ασυγχώρητη, το είδος του εγκλήματος που θέτει τη δράστιδα εκτός ανθρωπότητας.
Ωστόσο, η φιγούρα αυτή της Μήδειας ως παιδοκτόνου μητέρας έχει συγκεκριμένη ημερομηνία γέννησης. Επινοήθηκε από τον Ευριπίδη στην Αθήνα το 431 π.Χ. Και παρόλο που ο 'Ελληνας τραγωδός έχασε τον διαγωνισμό εκείνη τη χρονιά, γεννήθηκε ο χαρακτήρας της παιδοκτόνου Μήδειας, που θα γίνει, στο πέρασμα των αιώνων, η μοναδική εικόνα που έχουμε γι' αυτή την ηρωίδα. Ο Οβίδιος την παρέλαβε, ο Σενέκας την έκανε απάνθρωπο τέρας. Ο Κορνέιγ και ο Ανούιγ έγραψαν επίσης τραγωδίες βασισμένες σε αυτή τη διεφθαρμένη μητρική φιγούρα.
Ενώ η Μήδεια, πριν από τον Ευριπίδη, ήταν μια μάγισσα και θεραπεύτρια, που ενέπνεε τον φόβο και μαζί τον σεβασμό που οφείλεται σε ηρωίδες στα όρια της θεότητας που διαθέτουν μεγάλες δυνάμεις, πώς μπορούμε να εξηγήσουμε το γεγονός ότι αυτές οι θετικές ιδιότητες της Μήδειας ξεχάστηκαν και ότι έχει γίνει τόσο διάσημη η μορφή της παιδοκτόνου μητέρας; Πώς μπορούμε να εξηγήσουμε το γεγονός ότι η Μήδεια έχει περάσει εντελώς στη σκοτεινή πλευρά;
Η ελληνική μυθολογία διαθέτει πλήθος ηρωίδων των οποίων η ενέργεια περιορίζεται στους τοίχους των σπιτιών τους, υπό την επίβλεψη των πατέρων και των συζύγων τους. Η Πηνελόπη, εγκαταλελειμμένη από τον Οδυσσέα, παρενοχλείται από μνηστήρες, η Αριάδνη εγκαταλείπεται από τον Θησέα στο νησί της Νάξου, η Δάφνη καταδιώκεται από τον Απόλλωνα που προσπαθεί να τη βιάσει, η Ιφιγένεια θυσιάζεται από τον πατέρα της Αγαμέμνονα, η Ελένη απαγάγεται από τον Πάρι... Ο κατάλογος των ηρωίδων που υφίστανται τις βίαιες πράξεις των ανδρών είναι μακρύς. Και η μόνη διέξοδος, η μόνη πράξη που μπορούν να αποφασίσουν, είναι συχνά να βάλουν τέλος στη ζωή τους, όπως η Διδώ, που εγκαταλείφθηκε από τον Αινεία, όπως η Φαίδρα... 'Ομως, μεταξύ όλων αυτών των ηρωίδων που χαρακτηρίζονται από την παθητικότητά τους, η Μήδεια ξεχωρίζει.
Η μάγισσα της Κολχίδας επιλέγει μόνη της το πεπρωμένο της. Παρέχοντας στον Ιάσονα μαγικές πέτρες και αλοιφή, σκοτώνοντας τον δράκο, φύλακα του Χρυσόμαλλου Δέρατος, κάνει κάτι περισσότερο από το να "βοηθήσει" τον ήρωα, όπως έχουμε συνηθίσει να το παρουσιάζουμε. Όχι, η Μήδεια είναι αυτή που κάνει τον Ιάσονα! Χωρίς αυτήν, ο αρχηγός των Αργοναυτών θα είχε επιστρέψει στην Ιωλκό με την ουρά στα σκέλια. Και είναι αυτή πάλι που δρα όταν ο Πελίας, ο σφετεριστής του θρόνου της Ιωλκού, αρνείται να επιστρέψει στον Ιάσονα το βασίλειό του. Με τον τρόπο αυτό, η Μήδεια ξεπερνά τα όρια του φύλου της: έχει επιλέξει σύζυγο, έχει εγκαταλείψει το πατρικό της σπίτι, πολεμά τους εχθρούς της. Η Μήδεια είναι μια πολεμίστρια που οικειοποιείται τις ιδιότητες του ανδρισμού.
Όταν ο Ιάσονας, αθετώντας τις υποσχέσεις του, μνηστεύεται την κόρη του Κρέοντα, βασιλιά της Κορίνθου, για να εξασφαλίσει το μέλλον του, η Μήδεια εξεγείρεται, όχι επειδή πρόδωσε την αγάπη της, αλλά επειδή έκανε η ίδια, για μια φορά, αυτό που ήταν προγραμματισμένη να κάνει: έδωσε στον Ιάσονα δύο γιους, έχει επιτελέσει άψογα, θα έλεγε η Τζούντιθ Μπάτλερ, το ρόλο της ως γυναίκα, δηλαδή έχει επιτελέσει το αναπαραγωγικό έργο που ανατίθεται στο φύλο της (που συνεπάγεται στην αρχαιότητα μεγάλη μητρική θνησιμότητα, όπως η ίδια η Μήδεια υπενθυμίζει στον Κρέοντα). Και ενώ το έχει κάνει αυτό, ο Ιάσονας την προδίδει! Δεν είναι ειρωνικό; Σκανδαλώδες; Η Μήδεια υποτάχθηκε στις επιταγές μιας πατριαρχικής κοινωνίας και παρόλα αυτά, παρά την καλή της συμπεριφορά, εξορίζεται.
Ποιο είναι το δίδαγμα για την Μήδεια; Ότι η ανταπόκριση στο φύλο της δεν την βοηθάει, δεν την προστατεύει και αντίθετα την εκθέτει στην εξορία (δηλαδή στην περιπλάνηση, στην επαιτεία και τελικά στον θάνατο);
Το έργο του Ευριπίδη μπορεί να αναλυθεί ως μια τεράστια προσπάθεια των ανδρών (Ιάσονα ή Κρέοντα) να πείσουν τη Μήδεια να αποδεχτεί το πεπρωμένο της ως γυναίκα-αντικείμενο που χρησιμοποιείται όταν τη χρειάζονται και πετιέται όταν δεν τη χρειάζονται πια. Είναι άπειρες οι ατάκες του ενός ή του άλλου που της λένε: "ηρέμησε", "μάθε να αλλάζεις τον τόνο σου, φέρσου ξανά με περισσότερη σοφία" (δεν ακούγεται σαν κάποιον υπουργό;), "γυναίκα, εξήρες υπερβολικά πολύ αυτό που έκανες για μένα". Η Μήδεια όχι μόνο εξορίζεται, αλλά θα έπρεπε για το καλό των ανδρών βασανιστών της να το κάνει με το χαμόγελο, να τους ευχαριστεί και να κρύβει τον θυμό της! Ο tone policing στον οποίο υπόκειται της είναι αφόρητος.
Και τότε η Μήδεια επαναστατεί. Πρώτα απ' όλα με τις λέξεις, επειδή κατέχει τη ρητορική (που στην αρχαιότητα ήταν ένα ακόμα αυστηρά ανδρικό προνόμιο!). Σύντομα, όμως, συνειδητοποιεί ότι η ιστορία της, η ιστορία μιας γυναίκας που εξουσιάζεται και καταπιέζεται διπλά λόγω της ιδιότητάς της ως γυναίκας και ως βάρβαρης, δεν ακούγεται, καταδικάζεται στη σιωπή. Ο Ιάσονας κλείνει την αντιπαράθεσή τους με την εξής παρατήρηση: "Αχ, μακάρι οι θνητοί να μπορούσαν να τεκνοποιήσουν αλλιώς, χωρίς γυναίκες! Τότε θα γλιτώναμε από όλα αυτά τα βάσανα."
Έτσι σκοτώνει τα παιδιά της.
Ας επιστρέψουμε στην αρχική μου ερώτηση. Για ποιό λόγο, από τον πέμπτο αιώνα π.Χ. μέχρι σήμερα, αυτή η εικόνα μιας μητέρας που σκοτώνει τα παιδιά της είναι αυτή που μας έχει μείνει στο μυαλό μας όταν έχουμε ξεχάσει όλες τις άλλες λεπτομέρειες του μύθου;
Η εικόνα αυτή, που τείνεται σε όλες τις γυναίκες, λειτουργεί ως κάτι το απωθητικό, ως ανεστραμμένο exemplum, ως παραμορφωμένος καθρέφτης, για να τις κάνει να συμμορφωθούν, δηλαδή να τις κάνει να αγκαλιάσουν τη μητρότητα χωρίς να αντιδρούν, χωρίς να εκφράζουν αντιρρήσεις γι αυτόν τον "θεσμό", χωρίς να αμφισβητούν τις προϋποθέσεις ή τις στρεβλώσεις του.
Αν ακούσουμε προσεκτικά, να τι επιτάσσει στις μητέρες ο μύθος της παιδοκτόνου Μήδειας: "Μην επαναστατείς, μην αμφισβητείς τον έμφυλο καταμερισμό του αναπαραγωγικού έργου, να είσαι μητέρα, τι πιο φυσικό άλλωστε. Αν αρχίζεις να αμφισβητείς τα πάντα, θα καταλήξεις να δολοφονήσεις τα παιδιά σου. Και δεν το θέλεις αυτό, έτσι δεν είναι, να δολοφονήσεις τα παιδιά σου;"
Και φυσικά, καμία μητέρα δεν θέλει να δολοφονήσει τα παιδιά της, οπότε, μπροστά σε αυτόν τον τρόμο που καλλιεργείται εδώ και αιώνες, για να αποφύγουν την δυνητική δολοφονική τρέλα που κρύβεται βαθιά μέσα τους, οι μητέρες συνεχίζουν να αλλάζουν τα μωρά τους, να τα ταΐζουν, να σηκώνονται τη νύχτα με το παραμικρό κλάμα, να υποφέρουν από κούραση και κατάθλιψη, να μην παραπονιούνται, να μην αφήνουν το θυμό τους να ξεσπάσει, γιατί αν το έκαναν, δεν θα κινδύνευαν να γίνουν κι αυτές Μήδεια;
"Μπορούμε να πούμε ό, τι φρικτά πράγματα θέλουμε για τη γονεϊκότητα, αλλά δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε να καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι, παρ' όλα αυτά, μας κάνει τόσο ευτυχισμένους", λέει η Mona Chollet στο Sorcières, la puissance invaincue des femmes [Μάγισσες, η αήττητη δύναμη των γυναικών - σ.σ.]
Αν κρίνουμε τη μητρότητα ως κοινωνικό θεσμό, βγάζοντάς την από τη σφαίρα του φυσικού, γινόμαστε αυτομάτως αφύσικες μητέρες. Γι' αυτό υπάρχει η εικόνα της παιδοκτόνου Μήδειας, για να μας αποτρέψει από το να αμφισβητήσουμε τη μητρότητα ως "θεσμό".
