Nicolas Barral
Υπό τους ήχους του φάντο: μία πορτογαλική ιστορία
"Υπό τους ήχους του Fado", ή πως τοποθετείται ο καθένας μας απέναντι σε μια δικτατορία. Ένα graphic novel που σε παγώνει, αλλά και σε συνεπαίρνει, θέτοντας έναν προβληματισμό για το θάρρος, τόσο δυνατό και σπαραξικάρδιο όσο και ένα τραγούδι της Αμάλια Ροντρίγκες.
"Υπό τους ήχους του φάντο" του Barral. Οι σκιές δεν κλαίνε.
Frederic L'Helgoualch
Blog Deci-delà, Mediapart, 23.01.2021
Ένα γερόντιο πέφτει από την καρέκλα του κάτω από τον άγριο καλοκαιρινό ήλιο της Πορτογαλίας. "Εξοχότητα ;! Εξοχότητα;!" 'Ενας πανικοβλημένος φρουρός ουρλιάζει. Κάστρο του Εστορίλ, 3 Αυγούστου 1968: ο άρχων της χώρας για 36 χρόνια μόλις υπέστη ένα εγκεφαλικό επεισόδιο στο εξοχικό του. Ο ασκητικός António de Oliveira Salazar - ο οποίος βρίσκεται στην εξουσία από το 1932 και είναι πλέον ζωντανός όσο και μια cenoura [καρότο στα πορτογαλικά -σ.σ.] - έχει δύο ακόμη χρόνια να ζήσει. Και άλλα έξι η δικτατορία που εγκαθίδρυσε (και η οποία δείχνει ακόμη περισσότερο ζήλο καθώς υποψιάζεται ότι έρχεται το τέλος της). Η Επανάσταση των Γαρυφάλλων θα γκρεμίσει το καθεστώς το 1974 χωρίς σχεδόν αιματοχυσία (τέσσερις θάνατοι), χάρη στην ενότητα και την παράνομη οργάνωση των (απαγορευμένων) κομμάτων και των (διωκόμενων) προοδευτικών κινημάτων. Όμως η χώρα δεν θα ξεκαθαρίσει ποτέ πραγματικά τους λογαριασμούς της με αυτήν τη σκοτεινή περίοδο: οι δικαστικές διώξεις θα αποτελέσουν εξαίρεση, τα βασανιστήρια και τα εγκλήματα της πολιτικής αστυνομίας (της PIDE: Διεθνής Αστυνομία για την Ασφάλεια του Κράτους) θα αποσιωπηθούν και τα ονόματα των bufos, των αναρίθμητων αυτών πληροφοριοδοτών που αναμιγνύονταν με τον πληθυσμό - επιτρέποντας στον Σαλαζαρισμό να αντέξει - ποτέ δεν αποκαλύφθηκαν. Μια βαριά ατμόσφαιρα που έφερε το βάρος πραγμάτων που δεν λέγονται, ανεξακρίβωτων υποψιών... Οι τουρίστες που συρρέουν κάθε χρόνο στην όμορφη Lisbõa δεν βρίσκουν εξάλλου ποτέ να φωτογραφίσουν τιμητικές πλάκες για αντιστασιακούς που έπεσαν μαχόμενοι, επειδή είναι πολύ διακριτικά τοποθετημένες, όταν υπάρχουν κιόλας. Αφήνοντας για λίγο τον Nestor Burma [τον ντετέκτιβ που επινόησε ο Γάλλος υπερρεαλιστής συγγραφέας Léo Malet - σ.σ.], ο εικονογράφος Nicolas Barral μας μεταφέρει μέσα στο Estado novo, το καθολικό, συντηρητικό, εθνικιστικό και αυταρχικό αυτό καθεστώς ("Θεός, Πατρίδα, Οικογένεια!", ή πρόγραμμα του "τριπλού F", fado, Fátima, football, που θα εμπνεύσει τον Pétain εδώ στη Γαλλία). 'Ενα φιλόδοξο και πολύ επιτυχημένο άλμπουμ, το οποίο κυκλοφόρησε μόλις από τις εκδόσεις Dargaud: Sur un air de Fado - une histoire portugaise (Υπό τους ήχους του φάντο: μία πορτογαλική ιστορία).
Ο Fernando Pais είναι ένας γιατρός με μια ήσυχη ζωή, αν εξαιρέσεις μία ριψοκίνδυνη σχέση με τη σύζυγο ενός στρατιώτη και τη φιλία του με τον Horacio Antunes, έναν gay συγγραφέα που προσπαθεί ανεπιτυχώς να ξεγελάσει τη λογοκρισία για να δημοσιεύσει (η ομοφυλοφιλία οδηγούσε στο φακέλωμα από την πολιτική αστυνομία· σύλληψη, βασανιστήρια και μερικές φορές εξορία εάν προέκυπταν και πολιτικές ακτιβιστικές ενέργειες). Μανιώδης καπνιστής, γεννημένος γόης ("στην πεζοπορία οφείλονται οι ακαταμάχητοι καλλίγραμμοι μηροί μου"), σαρκαστικός ("Πολιτική αστυνομία!", ουρλιάζει χαράματα στο τηλέφωνο για να πεταχτεί ο Horacio από το κρεβάτι του), καλοζωιστής ("σε ψήνει ένα μεθύσι; Ο φίλος σού το ζητάει και ο γιατρός σού το επιτρέπει") και εμφατικός: ο doutor [γιατρός σ.σ.] σε κερδίζει εύκολα. 'Ενας ψεύτικος αέρας Benicio del Toro, το μπλαζέ βλέμμα και το σπάνιο χαμόγελο δεν του δημιουργούν θέμα. Αλλά φαίνεται να ικανοποιείται με αυτήν την εξημέρωση, την καθημερινότητα υπό έλεγχο, που τον κάνει να μην πολύ νοιάζεται για τα πρησμένα πρόσωπα που αντικρίζει και που πρέπει να "φρεσκάρει" όταν τον καλούν στο στρατηγείο της PIDE. Ο καλός doutor Pais ή ο λήθαργος της επιβίωσης.
Ένα θαρραλέο παιδί που αγωνίζεται με τα φτωχά του όπλα (αχνιστά περιττώματα σκύλων) σύντομα θα τον αφυπνίσει, φέρνοντας στην επιφάνεια αναμνήσεις από παλιούς αγώνες, υπενθυμίζοντας προσπάθειες που τιμωρήθηκαν σκληρά. Μια μυστηριώδης "λευκή φάλαινα" [μυθικό πλάσμα -σ.σ.], μια αγαπημένη γυναίκα που εξαφανίστηκε, ένας διωκόμενος κομμουνιστής καθηγητής, ετερώνυμα του Pessoa και μολοσσοί με "μακρύ χέρι, κοντές ιδέες": τα οκτώ κεφάλαια που απαρτίζουν αυτό το graphic novel συνδέονται εύκολα με τις ανατροπές και αποκαλύψεις που καλύπτουν τρεις περιόδους, αναδημιουργώντας την πνιγηρή ατμόσφαιρα της ζωής κάτω από τη δικτατορία, προσδίδοντας σε κάθε χαρακτήρα έναν στέρεο και αξιόπιστο ψυχολογικό πλούτο. [...]
Ο αινιγματικός doutor Fernando Pais, είναι ο χαρακτήρας που θέτει το κεντρικό ερώτημα του βιβλίου: τι θα έκανε ο καθένας μας εν καιρώ δικτατορίας; Ποιος θα κατέδιδε, ποιος θα έσκυβε το κεφάλι; Ποιος θα κατασκόπευε, ποιος θα έσωζε το τομάρι του σε βάρος της τιμής του και της ζωής των φίλων του, ποιος θα αντιστεκόταν, ποιος θα το έβαζε στα πόδια; Κανείς, εκτός από τους ανόητους, φυσικά, δεν δύναται να απαντήσει. Αλλά το ωφέλιμο αυτό graphic novel, το προσεγμένο αυτό πολιτικό κόμικ, μας υπενθυμίζει σε μια εποχή όχι και τόσο ρόδινη τους κινδύνους της αδράνειας, της εξοικείωσης με τα λουριά που μας περνούν οι υπέρμαχοι της άνευ μνήμης και κουλτούρας εξουσίας, οι φανατικοί που έχουν ως μόνα επιχειρήματα το ξύλο και το φίμωτρο. [...]
Ας ελπίσουμε ότι θα υπάρξει ένας δεύτερος τόμος, μία συνέχεια σε αυτό το πολύ όμορφο βιβλίο, με το λεπτό σχέδιο και το έξυπνο σενάριο, που να επιχειρούσε να αποκρυπτογραφήσει την Επανάσταση των Γαριφάλλων. 156 σελίδες που ρουφιούνται και που θα αλλάξουν, είναι βέβαιο, την αντίληψη του αναγνώστη-ταξιδιώτη όταν θα ανέβει πάλι τα χίλια και ένα σκαλιά της Afalma [πιο παλιά συνοικία της Λισσαβώνας -σ.σ.], καθώς θα φαντάζεται τα βλέμματα που κρύβονται πίσω από τα παράθυρα, τον ελαφρύ θρόισμα των κουρτινών, τους ψιθύρους στο τηλέφωνο που σηκώνεται βιαστικά. "Σσσστ. Σας παρακολουθούν doutor Fernando! "Υπό τους ήχους του Fado", ή πως τοποθετείται ο καθένας μας απέναντι σε μια δικτατορία. Ένα graphic novel που σε παγώνει, αλλά και σε συνεπαίρνει, θέτοντας έναν προβληματισμό για το θάρρος, τόσο δυνατό και σπαραξικάρδιο όσο και ένα τραγούδι της Αμάλια Ροντρίγκες.
Μτφ. Σ.Σ.
