Πολεοδομικά σχέδια, πολυκατοικίες, ιδιωτικές κατοικίες, κτίρια γραφείων, ουρανοξύστες, υπουργεία, βιβλιοθήκες, αίθουσες πολλαπλών εκδηλώσεων, νοσοκομεία, βιομηχανικά κτίρια, εκκλησίες, μουσεία, καταστήματα και τράπεζες, εμπορικά κέντρα, σούπερ-μάρκετ, κινηματογράφοι, αεροδρόμια, εργοστάσια, πλατείες, καθώς και ταφικά μνημεία είναι όλα όσα συνθέτουν την πολυδαίδαλη αρχιτεκτονική πορεία του Ιωάννη Βικέλα. Επίσης, έχει ασχοληθεί με τον σχεδιασμό μεγάλων ολυμπιακών χώρων και πρόσφατα με τον τομέα της αποκατάστασης και αναδιαμόρφωσης ιστορικών ή διατηρητέων κτιρίων.
Πρόκειται, αναμφίβολα, για έναν άνθρωπο που συγκαταλέγεται στις σπουδαιότερες φυσιογνωμίες της σύγχρονης αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα. Με μακρόχρονη σταδιοδρομία και μεταμοντέρνο πνεύμα, δημιούργησε οικοδομήματα που καθόρισαν την ταυτότητα ολόκληρων περιοχών.
Συγκεκριμένα, το γραφείο «Γιάννης Βικέλας & Συνεργάτες Αρχιτέκτονες» ιδρύθηκε το 1960. Αργότερα, μετονομάστηκε σε «Ι. & Α. Βικέλας & Συνεργάτες Αρχιτέκτονες», όταν προσχώρησε στην εταιρεία το 2000 ο Αλέξης Βικέλας. Τους συναντώ και τους δύο ένα βροχερό πρωινό στα κεντρικά γραφεία της εταιρείας, τα οποία βρίσκονται στο ισόγειο του εμβληματικού πύργου Atrina. Είναι χαρακτηριστικό ότι, ανεβαίνοντας τη λεωφόρο Κηφισίας, ο κατακόρυφος άξονας του πύργου προσελκύει ακόμη και σήμερα, σαράντα πέντε χρόνια μετά την κατασκευή του, τα βλέμματα των διερχομένων. Έχει ύψος ογδόντα μέτρα και χαρακτηρίζεται από μια λιτή και δυναμική σύνθεση τριών ανισοϋψών γυάλινων πρισμάτων, που, αντίθετα με τον Πύργο Αθηνών, προβάλλουν από το έδαφος.
Η αρχιτεκτονική είναι ένα από τα πιο συναρπαστικά επαγγέλματα. Πρόκειται για μία από τις παραγωγικές ενασχολήσεις, στην οποία αντιμετωπίζεις διαρκώς νέες προκλήσεις. Οι όποιες δυσκολίες και απογοητεύσεις στην αρχιτεκτονική ήταν προσωρινές και δεν περιόρισαν τον ενθουσιασμό μου. Αντιθέτως, μπορώ να πω ότι έζησα πολλές ευχάριστες στιγμές.
Ο Ιωάννης Βικέλας γεννήθηκε στο Παρίσι το 1931, ενώ, όταν ήταν πέντε ετών, εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα οικογενειακώς. Από πολύ νωρίς συνειδητοποίησε ότι ο επαγγελματικός του προσανατολισμός θα στρεφόταν στην αρχιτεκτονική. Τελείωσε τις σπουδές του το 1955 και έλαβε δίπλωμα Αρχιτεκτονικής από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Ο κ. Βικέλας, στη μακρόχρονη πορεία του ως αρχιτέκτονας, ασχολήθηκε ιδιαίτερα με έργα του αστικού ιστού της Αθήνας, που σφράγισαν το πρόσωπο της σύγχρονης Αθήνας. Έχει σχεδιάσει τριψήφιο αριθμό κτιρίων στην 60ετή καριέρα του, με την οποία ασχολείται σχεδόν αποκλειστικά. Στα πρώιμα έργα του περιλαμβάνονται τα περίπτερα της Εμπορικής και Ιωνικής Τράπεζας, η Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης το 1958, ενώ έχει ασχοληθεί συστηματικά με τα θέματα που βρίσκονται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντός του, όπως τα ψηλά και γυάλινα κτίρια.
Η αρχιτεκτονική του εισήγαγε στην πρωτεύουσα νέα αισθητικά πρότυπα και καινοτόμες αστικές εμπειρίες. Άλλωστε, σε όποιο ύψωμα της Αθήνας κι αν ανέβεις, μπορείς να θαυμάσεις πολλά από τα έργα του. Σήμερα, στα ενενήντα του, εξακολουθεί να εργάζεται αδιάκοπα και να πηγαίνει στο γραφείο καθημερινά, όπως του αρέσει να κάνει από το 1958. Έχει διανύσει μια πλούσια διαδρομή, γεμάτη σκέψεις, περιπέτειες, μελέτες, ιδέες, πειραματισμούς, γι’ αυτό ανήκει στην τελευταία γενιά εκείνων που συναποτελούν τη ζωντανή ιστορία της αρχιτεκτονικής στη χώρα μας.
Έχει λάβει αμέτρητες διακρίσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Στην απορία μου σχετικά με τους αρχιτέκτονες που ξεχωρίζει, απαντά ευθέως: «Φυσικά, τον Νόρμαν Φόστερ αλλά και τη Ζάχα Χαντίντ». Στη συνέχεια, εξιστορεί την αξέχαστη εμπειρία του από το πρώτο του ταξίδι πέρα από τον Ατλαντικό. Παραμένει βαθιά χαραγμένο στη μνήμη του το γεγονός ότι στα τέλη του 1950 κατάφερε να βρεθεί στη Μέκκα της αρχιτεκτονικής, την Μπραζίλια. Αυτό το περιπετειώδες ταξίδι έχει στιγματίσει την καριέρα του. Τότε ο Ιωάννης Βικέλας συνάντησε τον Όσκαρ Νιμάγιερ και συζήτησαν για την ανέγερση της νέας πρωτεύουσας αλλά και τον σχεδιασμό των ψηλών κτιρίων.
Και θυμίζει: «Η Μπραζίλια είναι μια ανεξάρτητη ομοσπονδιακή περιοχή που δημιουργήθηκε με απόφαση του οραματιστή Προέδρου της Βραζιλίας Ζουσελίνο Κουμπιτσέκ. Ακόμη και τώρα εξακολουθεί να με εντυπωσιάζει όσο τίποτε άλλο στην Μπραζίλια το προεδρικό Ανάκτορο της Αυγής, καθώς και η σύνθεση των κτιρίων της γερουσίας του Κοινοβουλίου με τους δίδυμους πύργους. Μαζί με τον καθεδρικό ναό αποτελούν τα πιο εμβληματικά κτίρια της νέας πρωτεύουσας».
Το πιο γνωστό του έργο, ο Πύργος Αθηνών, έχει τον τίτλο του ψηλότερου κτιρίου στην Ελλάδα και είναι ευρέως γνωστός ως ο πρώτος αθηναϊκός ουρανοξύστης. Κατά τον κ. Βικέλα, η αρχιτεκτονική ορίζει το φυσικό περιβάλλον, ώστε οι άνθρωποι να καταφέρνουν να ζουν, να εργάζονται και να συνυπάρχουν αρμονικά. «Η αρχιτεκτονική είναι ένα από τα πιο συναρπαστικά επαγγέλματα. Πρόκειται για μία από τις παραγωγικές ενασχολήσεις, στην οποία αντιμετωπίζεις διαρκώς νέες προκλήσεις. Οι όποιες δυσκολίες και απογοητεύσεις στην αρχιτεκτονική ήταν προσωρινές και δεν περιόρισαν τον ενθουσιασμό μου. Αντιθέτως, μπορώ να πω ότι έζησα πολλές ευχάριστες στιγμές. Επίσης, στην αρχιτεκτονική με γοητεύει το γεγονός ότι μια κουκκίδα που σχεδιάζεις σε μικρό χρονικό διάστημα τη βλέπεις να γιγαντώνεται ιλιγγιωδώς. Τέλος, θεωρώ ότι η αρχιτεκτονική πρέπει να δίνει φως στη ζωή, να είναι ουσιαστικά μια πράξη αισιοδοξίας» εξηγεί ο Ιωάννης Βικέλας.
Ο γιος του, Αλέξης, ο φυσικός διάδοχος του γραφείου, εντάχθηκε στην ομάδα το 2000. «Τελείωσα την Αρχιτεκτονική Σχολή του Πολυτεχνείου το 1995 κι έπειτα σπούδασα τρία χρόνια στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα Αρχιτεκτονικής της Σχολής Καλών Τεχνών του Ντίσελντορφ, με πολύ σημαντικούς καθηγητές, όπως ο Ηλία Ζέγγελης, η Κάρμεν Πίνιος και ο Γιόζεφ Κλάιχους» αναφέρει. Τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια έχει την ευθύνη και την εποπτεία του σχεδιασμού όλων των μελετών του γραφείου και συγχρόνως είναι ο διευθύνων σύμβουλος της εταιρείας «Ι. Βικέλας - Αρχιτεκτονικές Μελέτες Α.Ε.». Θαυμάζει για την αρχιτεκτονική τους σκέψη και την παρακαταθήκη τους τον Λε Κορμπιζιέ και τον Μις Βαν ντερ Ρόε, που διαμόρφωσαν και καθόρισαν τη μοντέρνα αρχιτεκτονική όσο κανείς άλλος. Στη συνομιλία μας με διαβεβαιώνει ότι την αρχιτεκτονική την ανακάλυψε όχι μόνο λόγω του πατέρα του αλλά και λόγω των πολυάριθμων ταξιδιών που έκανε και τον βοήθησαν να διευρύνει τους ορίζοντές του. Έτσι, η επιλογή του συγκεκριμένου επαγγέλματος ήταν αποκλειστικά δική του. Παρότι έχει πολύ θετικές αναμνήσεις από τις σπουδές του, τονίζει ότι η καθημερινότητα του επαγγέλματος είναι τελείως διαφορετική. «Είναι πολύ διαφορετικό να αντικρίζεις από μακριά την αρχιτεκτονική, ως τελικό αποτέλεσμα, και άλλο να είσαι συμμέτοχος στην επίπονη και συγχρόνως δημιουργική διαδικασία διαμόρφωσής του» σημειώνει.
Μετά από τόσες δημιουργίες, για ποιο κτίριο υπερηφανεύονται και ποιο είναι εκείνο που δεν τους ικανοποίησε ως αποτέλεσμα; «Αναμφίβολα, το κτίριο του παραρτήματος του υπουργείου Εξωτερικών στην οδό Βασιλίσσης Σοφίας. Σε αυτό θέλησα να εκφράσω μια επισημότητα κι αυτός είναι ο λόγος που έχω ενώσει κατευθείαν το γυαλί με το μάρμαρο, χωρίς να μεσολαβεί το αλουμίνιο. Επίσης, η μορφή και η αυστηρή δομή της νέας πτέρυγας, όπως και η σχέση της με το νεοκλασικό κτίριο, τονίζουν τον δημόσιο χαρακτήρα της. Γι’ αυτό έχει αντέξει στον χρόνο», απαντά ο κ. Βικέλας και συμπληρώνει: «Κάναμε πολλά εμπορικά κέντρα, τα οποία μάλιστα εντυπωσίασαν την εποχή που έγιναν. Ωστόσο, ένα εμπορικό κέντρο στη Νέα Ιωνία με τίτλο “Ionia 2000” θα ήθελα να μην το είχα κάνει».
Με τη σειρά του, ο Αλέξης υποστηρίζει: «Το κτίριο που ξεχωρίζω είναι, χωρίς αμφιβολία, το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στο Παγκράτι. Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν κάποια κτίρια από τη συνεργασία με τον Μπάμπη Βωβό, που δεν κάλυψαν τις προσδοκίες μου. Αν και η συλλήβδην κριτική, όπως έχει γίνει, είναι άδικη, σε κάποιες περιπτώσεις δεν είχαν το αποτύπωμα και την πρωτοτυπία που θα θέλαμε, ούτε, φυσικά, το επιθυμητό αποτέλεσμα».
Ποια είναι, όμως, η γνώμη τους για την πόλη όπου ζούμε; «Η Αθήνα είναι μια πόλη που χαρακτηρίζεται από αντιφάσεις» λέει ο κ. Βικέλας και με ήρεμο ύφος επισημαίνει: «Το αστικό περιβάλλον στο οποίο ζούμε δεν μας προσφέρει την ικανοποίηση που νιώθουμε συχνά σε άλλες πρωτεύουσες. Κυριαρχείται από μια γενικευμένη εικόνα μετριότητας, τόσο στα κτίρια όσο και στους δημόσιους χώρους».
Από την πλευρά του, ο Αλέξης Βικέλας προσθέτει: «Ευτυχώς, ανάμεσα σ’ αυτήν τη μετριότητα υπάρχουν πολλές φωτεινές εξαιρέσεις και προβάλλουν αρκετά εμβληματικά οικοδομήματα. Η Αθήνα, όμως, δεν εκμεταλλεύεται τις ευκαιρίες που της έχουν παρουσιαστεί. Η πρωτεύουσα, για παράδειγμα, χρειάζεται να προχωρήσει κάποια στιγμή σε μια ολιστική αποκέντρωση υπηρεσιών, στην κατασκευή τεχνολογικών πάρκων και στην ανάπτυξη μιας νέας κατασκευαστικής δυναμικής. Για παράδειγμα, χάθηκε μια μεγάλη ευκαιρία την περίοδο των Ολυμπιακών Αγώνων. Είδαμε ότι το Ολυμπιακό Χωριό επιλέχθηκε να κατασκευαστεί στους Θρακομακεδόνες, δηλαδή στους πρόποδες της Πάρνηθας. Επομένως, πραγματοποιήθηκε ένα γιγαντιαίο έργο σε μια πλευρά της πόλης, που δεν είχε καμία λογική. Θα μπορούσε κάλλιστα να είχε γίνει σε μια υποβαθμισμένη περιοχή του ευρύτερου κέντρου, την οποία και θα είχαμε αναμορφώσει, όπως είχε κάνει και η Βαρκελώνη νωρίτερα». Στο σημείο αυτό ο κ. Βικέλας επισημαίνει: «Το μεγάλο στοίχημα της πόλης, επίσης, είναι οι στοχευμένες πεζοδρομήσεις. Αλλά, δυστυχώς, ούτε εκεί υπάρχει ένα ολοκληρωμένο όραμα».
Στη συνέχεια της συνομιλίας μας, ο σπουδαίος αρχιτέκτονας θίγει το θέμα της έλλειψης μιας επιτροπής στελεχωμένης από καταξιωμένες προσωπικότητες ευρείας αποδοχής, που θα είχαν τη δυνατότητα να εγκρίνουν την ανέγερση ψηλών κτιρίων, τα οποία ταυτόχρονα θα αποτελούσαν τοπόσημα για την πόλη και δεν θα ξεχώριζαν για τη μέτρια μορφή τους. «Στη χώρα μας πολλές φορές λειτουργούμε με όρους άσπρου-μαύρου κι έτσι, πολύ συχνά, είτε δεν κάνουμε κανέναν έλεγχο είτε τα καταργούμε όλα» τονίζει ο Αλέξης Βικέλας επί του θέματος.
Η συνομιλία μας οδηγείται αναπόφευκτα στον απόηχο της πανδημίας αλλά και στο πώς προσαρμόζονται οι πόλεις, η εργασία και ο ιδιωτικός χώρος στις νέες ανάγκες. Ο Αλέξης Βικέλας λέει: «Την περίοδο αυτή ανακαλύψαμε κάποια νέα εργαλεία, που βέβαια προϋπήρχαν, όπως η τηλεργασία, αλλά τώρα αναγκαστήκαμε να τα αξιοποιήσουμε. Συνήθειες χρόνων διαγράφονται, ο τρόπος οργάνωσης της καθημερινότητάς μας μεταβάλλεται διαρκώς, όπως και η μορφή που θα αποκτήσει ο κόσμος της εργασίας μετά την πανδημία. Παρατηρώ ότι το ενδιαφέρον θα μετατοπιστεί ξανά στον δημόσιο χώρο. Άλλωστε, η ζωή είναι μια σπείρα. Επομένως, κρίνω ότι στο άμεσο μέλλον θα αλλάξουν οι εσωτερικοί χώροι και ο κορωνοϊός θα μετασχηματίσει καθοριστικά πολλά γραφεία εταιρειών. Ο ιός επαναπροσδιόρισε τη σχέση μας με τον οικιακό και εργασιακό μας χώρο. Είδαμε πολυάριθμα γραφεία να αδειάζουν και στο μεγαλύτερο μέρος του προσωπικού να εφαρμόζεται η τηλεργασία. Έτσι, θεωρώ ότι από δώ και πέρα οι μεγάλες εταιρείες ίσως ξεκινήσουν να μισθώνουν γραφεία με μικρότερες επιφάνειες. Ουσιαστικά, θα αναδιαμορφωθούν οι εργασιακοί χώροι, δεν θα είναι τυπικά γραφειακοί, θα έχουν πιο ευχάριστο περιβάλλον και πιθανολογώ ότι θα δημιουργηθεί η ανάγκη για κτίρια με περισσότερους υπαίθριους χώρους. Μάλιστα, ένα αντίστοιχο παράδειγμα αποτελεί το κτίριο Orbit στους Αμπελοκήπους».
Για τον κ. Βικέλα η πανδημία ήταν η αφορμή για κάποιες καταλυτικές αλλαγές όσον αφορά τους υπάρχοντες οικιστικούς χώρους. «Η πανδημία δημιούργησε μια νέα εικόνα της ζωής μας. Πιστεύω, ωστόσο, ότι θα επανέλθουμε στον δημόσιο χώρο, πιθανόν ακόμη πιο έντονα σε σχέση με το παρελθόν. Ο κόσμος θα θελήσει να βιώσει με μεγαλύτερη ένταση όλα όσα στερήθηκε» υπογραμμίζει.
Ως γραφείο, πάντοτε επιλέγουν οι χώροι που σχεδιάζουν να έχουν ταυτότητα και προσωπικότητα. Ποτέ δεν ήταν δογματικοί, σε κανένα από τα έργα τους. Τα ταξίδια, η ενεργοποίηση της φαντασίας τους, η επαφή με το καινούργιο αλλά και οι γόνιμες συνεργασίες αποτέλεσαν και για τους δύο την κινητήρια δύναμη στη διαδικασία της αρχιτεκτονικής ανάπτυξης της πόλης.
Λίγο πριν από το τέλος της συζήτησής μας, ο κ. Βικέλας θα εκφράσει το παράπονο του όσον αφορά τον εκπαιδευτικό και κοινωνικό ρόλο της αρχιτεκτονικής στη χώρα μας: «Θεωρώ ότι στην Ελλάδα θα ήταν καλύτερα τα πράγματα, αισθητικά, αν είχαμε εισαγάγει στο σχολείο το μάθημα της Ιστορίας της Τέχνης. Η αντίληψη του κόσμου θα ήταν διαφορετική». Από την πλευρά του, ο Αλέξης Βικέλας πιστεύει ότι: «Αυτό είναι κάτι που καλλιεργείται. Υπήρχε στο παρελθόν ένα αξιόλογο υπόβαθρο, αλλά μεταπολεμικά ξεκίνησε να γίνεται αποδεκτή μια χαμηλής ποιότητας διαμόρφωση του δημόσιου χώρου».
Καθώς τους αποχαιρετώ, τους ρωτώ τι θεωρούν σημαντικό στη ζωή. «Ν’ αγαπάς αυτό που κάνεις» απαντά ο κ. Βικέλας και ο Αλέξης Βικέλας προσθέτει: «Nα έχεις υπομονή και επιμονή, γνωρίζοντας ότι η αρχιτεκτονική δεν είναι δρόμος ταχύτητας εκατό μέτρων, αλλά μοιάζει περισσότερο με μαραθώνιο, στον οποίο, βέβαια, δεν τρέχεις μόνος σου αλλά με σημαντικούς συνοδοιπόρους. Η αρχιτεκτονική δεν είναι one man show».
To άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
