Ένα πολυσυζητημένο έργο του Πικάσο με αναπάντεχα πολυτάραχη ιστορία, έργα των Ανρί Ματίς (Henri Matisse), Πιερ Μπονάρ (Pierre Bonnard), Αντρέ Μασόν (Andre Masson), Φρανσίς Πικάμπια (Francis Picabia), Ραούλ Ντιφί (Raoul Dufy), κορυφαίων του ευρωπαϊκού μοντερνισμού, 28 έργα ζωγραφικής, 6 σχέδια, 6 χαρακτικά, 4 γλυπτά και 2 βιβλία: πρόκειται για έναν λιγότερο γνωστό θησαυρό της Εθνικής Πινακοθήκης.
Τα έργα έχουν εκτεθεί ως σύνολο με τίτλο «Hommage à la Grèce» τον Μάιο του 1949 στο Γαλλικό Ινστιτούτο με τη φροντίδα του τότε διευθυντή Οκτάβιου Μερλιέ, το 1980 στην Εθνική Πινακοθήκη και το 2003 στη Δημοτική Πινακοθήκη Πάτρας σε επιμέλεια της Ζίνας Καλούδη, ιστορικού τέχνης και επιμελήτριας της Εθνικής Πινακοθήκης.
Οι καλλιτέχνες δώρισαν τα έργα τους στην Εθνική Πινακοθήκη και στο Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου το 1949. Μάλιστα, η έκθεση του Γαλλικού Ινστιτούτου έγινε παρουσία του τότε υπουργού Παιδείας κ. Κωνσταντίνου Τσάτσου, για να παραδοθεί η δωρεά επίσημα στην Εθνική Πινακοθήκη.
Η συλλογή συμπληρώνεται από 110 δακτυλόγραφα κείμενα Γάλλων καλλιτεχνών, συγγραφέων και διανοουμένων που φυλάσσονται στο Εθνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο. Αυτή η πλευρά του διπτύχου –το γραπτό τιμητικό αφιέρωμα– που θα δημοσιευόταν στις εκδόσεις του Γαλλικού Ινστιτούτου δεν μπόρεσε να παρουσιαστεί αμέσως εξαιτίας του πολιτικού κλίματος που επικρατούσε τότε στην Ελλάδα.
Οι καλλιτέχνες δώρισαν τα έργα τους στην Εθνική Πινακοθήκη και στο Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου το 1949, μάλιστα η έκθεση του Γαλλικού Ινστιτούτου έγινε παρουσία του τότε Υπουργού Παιδείας κ. Κωνσταντίνου Τσάτσου, για να παραδοθεί η δωρεά επίσημα στην Εθνική Πινακοθήκη.
«Ο διευθυντής του Ινστιτούτου, ο αλησμόνητος Οκτάβ Μερλιέ, ο πνευματικός πατέρας μου, ο άνθρωπος που με εμύησε στον νεοελληνισμό, έκρινε πράγματι με το σοφό και μετρημένο μυαλό του πως η δημοσίευση ορισμένων κειμένων που ανήκαν σε συγγραφείς τοποθετημένους πολιτικά απέναντι στον εσωτερικό ελληνικό σπαραγμό (1946-1949) θα έβλαπτε τον στόχο ομοφωνίας της ελληνικής κοινής γνώμης στον οποίο απέβλεπε το τιμητικό αφιέρωμα. Θα ήταν καλύτερα να περιμέναμε να γαληνέψουν κάπως τα πνεύματα. Στο μεταξύ ακολούθησαν νέες ιστορικές και προσωπικές περιπέτειες κι έτσι η αναμονή βάστηξε αρκετά…» έγραφε ο Ροζέ Μιλιέξ τριάντα χρόνια αργότερα, όταν το σύνολο της δωρεάς έφτασε τελικά στον προορισμό του και παρουσιάστηκε στην Εθνική Πινακοθήκη.
Πίσω από αυτά τα καλλιτεχνήματα που ποικίλουν τεχνοτροπικά ανάλογα με τις αναζητήσεις του κάθε καλλιτέχνη υπάρχει μια συγκινητική ιστορία άδολου φιλελληνισμού και πατριωτικής πίστης στην ελευθερία και το μήνυμα συμπαράστασης και αλληλεγγύης στον ελληνικό λαό και στη γενναία και ηρωική του στάση κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής.
Ο άνθρωπος που οραματίστηκε αυτήν τη δωρεά, το «τάμα» όπως την αποκαλούσε σε παράνομες συγκεντρώσεις στη νότια Γαλλία το 1942, ήταν ο Γάλλος διανοούμενος και φιλέλληνας Ροζέ Μιλιέξ, καθηγητής γαλλικής γλώσσας και λογοτεχνίας στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, όπου αργότερα έγινε διευθυντής σπουδών. «Το "τάμα" αυτό αρχίσαμε με τη σύντροφό μου να το πραγματοποιούμε στο Παρίσι, αμέσως μετά την Απελευθέρωση, τη χρονιά 1945-1946. Σκοπός μας: να τιμηθεί έξω –αλλά και μέσα– η παραδειγματική τετράχρονη αντίσταση του ελληνικού λαού» γράφει ο Μιλιέξ.
Μαζί με τον διευθυντή του Γαλλικού Ινστιτούτου Οκτάβιο Μερλιέ το 1945 οργάνωσαν μέσω υποτροφιών το ταξίδι με το πλοίο «Ματαρόα» μιας ομάδας λαμπρών νέων για να γλιτώσουν τις πολιτικές διώξεις. Μεταξύ των ταξιδιωτών ήταν οι Μέμος Μακρής, Γεώργιος Κανδύλης, Κώστας Αξελός, Κορνήλιος Καστοριάδης, Τάκης Ζενέτος, Νίκος Σβορώνος, Μάνος Ζαχαρίας κ.ά.
Ο Ροζέ Μιλιέξ ήρθε στην Ελλάδα το 1936 και το 1939 παντρεύτηκε τη συγγραφέα Τατιάνα Γκρίτση. Το 1942, εν μέσω της γερμανικής κατοχής, διέφυγαν στη Γαλλία.
Εκεί, σε ένα ακροατήριο στη Λυών και στη Μασσαλία μετέφερε στους συμπατριώτες του μια προφορική μαρτυρία για όσα συνέβησαν στην Αθήνα την 28η Οκτωβρίου 1940. Ο Μιλιέξ διατράνωσε την ενθουσιώδη αποφασιστικότητα του ελληνικού λαού απέναντι στη φασιστική επίθεση, τις ηρωικές μάχες του αλβανικού μετώπου, τη φονική πείνα του χειμώνα '41-'42, το αντάρτικο στα βουνά και τους Έλληνες στρατευμένους δίπλα στις συμμαχικές δυνάμεις της Μέσης Ανατολής.
«Σ’ αυτές τις λαθραίες συναντήσεις κάτω από τη μύτη της αστυνομίας του Βισί κι ύστερα, από τον Σεπτέμβριο του 1942, της ίδιας της Γκεστάπο, και που οργάνωναν στόμα με στόμα διάφοροι συμπαθούντες –ένας από αυτούς ο πάστορας Ρολάν ντε Πιρί, δοκιμασμένος αντιστασιακός που φιλοξένησε δύο απ’ αυτές τις συγκεντρώσεις στην προτεσταντική εκκλησία της οδού Λαντέρν στη Λυών, θα τις ξαναθυμόταν, όπως το δείτε, το 1946–, είχα αναλάβει μια ρητή υποχρέωση απέναντι στον μαχόμενο και βασανισμένο ελληνισμό, που είχε κατέβει τότε μέσα στις πιο σκοτεινές κατακόμβες. "Αργότερα", είχα δηλώσει κατά λέξη, "όταν θα ξαναβγεί στο φως, θα αξίζει να του απευθύνουμε πιο λαμπρές μαρτυρίες και λογαριάζουμε να φροντίσουμε τότε για κάτι τέτοιο"», έγραφε ο Μιλιέξ, που αρχική του πρόθεση ήταν να συγκεντρωθούν κείμενα Γάλλων διανοούμενων με θέμα την Ελλάδα και τον χειμαζόμενο λαό της και να εκδοθεί ένα λεύκωμα.
Ο πρώτος Γάλλος με τον οποίο ήρθε σε επαφή ο Μιλιέξ ήταν ο Αντρέ Φουζερόν που του έδωσε ένα κείμενο και ένα υπογεγραμμένο έργο του. Ο Φουζερόν, μέλος του κομμουνιστικού κόμματος, είχε αναπτύξει κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής έντονη αντιστασιακή δράση και από το 1941 είχε μετατρέψει το εργαστήριό του σε παράνομο τυπογραφείο, όπου σχεδίαζε τους τίτλους των παράνομων εφημερίδων και τύπωνε τις περισσότερες από αυτές.
Αμέσως μετά ο Ανρί Ματίς πρόσφερε ένα σχέδιό του και σύστησε στον Μιλιέξ μια σειρά καλλιτεχνών στους οποίους μπορούσε να απευθυνθεί και να ζητήσει έργα τους. Τότε, ενδιαφέρθηκε και ο Κριστιάν Ζερβός, ιστορικός τέχνης και εκδότης των «Cahiers d’art» και το περίφημο «τάμα» του Μιλιέξ αλλάζει μορφή και διαμορφώνεται η ιδέα προσφοράς σύγχρονων έργων τέχνης με σκοπό τη μελλοντική δημιουργία αίθουσας σύγχρονης γαλλικής ζωγραφικής στην Εθνική Πινακοθήκη.
Αυτός ο δεύτερος «έρανος» έγινε από ατελιέ σε ατελιέ και σε συναντήσεις με κορυφαίους αλλά και λιγότερο γνωστούς «Γάλλους τεχνίτες», όπως τους αποκαλεί, αλλά πρόθυμους να μοιραστούν το όραμα του Ροζέ και της Τατιάνας Μιλιέξ, που έπαιξε σημαντικό ρόλο στη συγκέντρωση της ομαδικής δωρεάς 44 έργων τέχνης «που συχνά τα συνοδεύανε συγκινητικές ιδιόχειρες φιλελληνικές αφιερώσεις των δωρητών».
«Κι έτσι αρχίσαμε αμέσως να τρέχουμε από δω κι από κει, σαν εκείνους τους ζήτουλες καλόγερους, στα ατελιέ των ζωγράφων Πικασσό, Μαρκέ, Λοτ, Μαρσάν, Γκρομαίρ, Ντενουαγιέ, Μπουρντέλ, ενώ γράψαμε στους Μπονάρ, Μπρακ, Ζιμόντ, Συρβάζ και σε άλλους για να ζητήσουμε κάτι δικό τους· και πολύ γρήγορα τα "δώρα" τους για την Ελλάδα, μαζί με εγκάρδιες αφιερώσεις για τον παραλήπτη λαό, άρχισαν να σωριάζονται μέσα σε μια καμαρούλα στη σοφίτα της φοιτητικής πανσιόν, στον αριθμό 3 της οδού Οντεόν… Αφού γυρίσαμε στην Αθήνα, κι επειδή η Καλλιτεχνική Ένωση του Γαλλικού Υπουργείου Εξωτερικών είχε στο μεταξύ υιοθετήσει την ιδέα μας, συνεχίζοντας την περισυλλογή έργων, το Τιμητικό Αφιέρωμα των Γάλλων Καλλιτεχνών στην Ελλάδα θα υλοποιηθεί με μια συλλογή 44 έργων σύγχρονης τέχνης που παρουσιάστηκαν σε μια έκθεση στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, τον Απρίλιο του 1949».
«Η ταραγμένη τροπή των γεγονότων στη μεταπολεμική Ελλάδα έκανε έτσι, που το δεύτερο σκέλος του τιμητικού διπτύχου μας να φτάσει στον προορισμό του 30 χρόνια πριν από το πρώτο. Πραγματικά το 1949 η καλλιτεχνική συλλογή εκτέθηκε στο Γαλλικό Ινστιτούτο, ενώ οι χρόνιες επιπτώσεις του πολιτικού μεταπολεμικού κλίματος και τα κατοπινά ολέθρια προσκώμματα καθυστέρησαν, ίσαμε το 1979, την εμφάνιση του γραπτού Αφιερώματος» γράφει ο Μιλιέξ.
Αρχικά η δωρεά περιελάμβανε 29 αντικείμενα, πίνακες, σχέδια, χαρακτικά, γλυπτά και βιβλία τέχνης που έφεραν μαζί τους οι Μιλιέξ τον χειμώνα 1945-1946, αργότερα συμπληρώθηκε με μερικά ακόμα έργα που στάλθηκαν το 1948 στην Ελλάδα και το 1979 έφτασαν στη χώρα και τα χειρόγραφα κείμενα.
«Ο Πάμπλο Πικάσσο (1881-1973) αφιερώνει στην ελληνικό λαό το έργο του "Κεφάλι γυναίκας". Ο ίδιος τόνιζε ότι "ζωγραφίζω τα πράγματα όπως τα σκέπτομαι και όχι όπως τα βλέπω".
Το έργο του εκφράζει αξίες απλές και αιώνιες σε υψηλό επίπεδο. Πρόθεσή του ήταν να δημιουργήσει μια ολοκληρωμένη και σύνθετη εικόνα του ανθρώπου αληθινή και ακέραια. Βασικά τον ενδιαφέρει η φόρμα την οποία οργανώνει ελεύθερα μέσα από δυναμικές κλιμακώσεις επιπέδων.
Η ιστορία του κυβισμού, του οποίου πρωτεργάτης είναι ο Πικάσσο, είναι η ιστορία της δημιουργίας των γλωσσικών οργάνων που ανταποκρίνονται στην καινούργια γραφή των ορατών στοιχείων.
Έτσι διακρίνεται το σχέδιο «καθισμένης γυναίκας» του Ανρί Ματίς (1869-1954) ζωγράφου, γλύπτη, χαράκτη, σχεδιαστή και διακοσμητή, ο οποίος κυριάρχησε στο πρώτο μισό του αιώνα μας μαζί με τον Πικάσσο».
Γενικά τα έργα του τονίζονται με μια χρωματική έκρηξη. «Ο φωβισμός υπήρξε η δοκιμή των μέσων» θα πει ο καλλιτέχνης. «Ήταν το αποτέλεσμα μιας ανάγκης που ξεκινούσε από μέσα μου και όχι μια συνειδητή στάση… Πρέπει να αφήσει κανείς πίσω του όλα όσα έχει κατακτήσει και να κατορθώσει να κρατήσει τη φρεσκάδα του ενστίκτου». «Υμνεί στα έργα του ο Ματίς τη διαφάνεια του γαλάζιου, τα λουλούδια και τους καρπούς, το ανεξάντλητο γυναικείο σώμα, τον ήλιο», γράφει ο διευθυντής της Εθνικής Πινακοθήκης Δημήτρης Παπαστάμος στον κατάλογο της έκθεσης του 1980.
«Ο Ζορζ Μπρακ (1882-1963) αντιπροσωπεύεται με τη λιθογραφία "Σύνθεση με αρχαίο όραμα". Παρ' όλη τη στενή συνεργασία του με τον Πικάσο, έδωσε στους πειραματισμούς του προσωπικό τόνο, ακόμα κι όταν είχε προσχωρήσει στον φωβισμό, δεν παρασύρθηκε από τη μέθη του χρώματος. Ας αρκεστούμε να κάνουμε τους ανθρώπους να σκέφτονται κι ας μην προσπαθούμε να τους πείσουμε, έλεγε ο καλλιτέχνης. Νωρίς ο Μπρακ ελευθερώθηκε από την παραδοσιακή θεώρηση και αναπαράσταση των ορατών τα οποία ήταν αλλοιωμένα από συμβατικότητες αιώνων. Δεν ζωγράφιζε τα αντικείμενα αλλά τη "μορφή" των αντικειμένων».
«Σ’ αυτές τις καινούργιες γενιές ιδιαίτερα παραδίδω τούτη την ανθοδέσμη, που τη συλλέξαμε λουλούδι το λουλούδι απ’ όλες τις γωνιές, απ’ όλα τα κοινωνικά στρώματα, απ’ όλες τις ιδεολογικές παρατάξεις της πατρίδας μας» έγραφε ο Μιλιέξ περιγράφοντας και τις περιπέτειες που μεσολάβησαν μέχρι να παρουσιαστούν τα έργα στο κοινό και να υπάρξει και η έκδοση που θα περνούσαν τριάντα χρόνια μέχρι να δει το φως της ημέρας.
Ο Τύπος της εποχής για την έκθεση του 1949
Λίγα είναι τα σχετικά άρθρα που δημοσιεύονται σε εφημερίδες και περιοδικά. Η στάση που τηρούν οι κριτικοί απηχεί ακριβώς την αντίληψη που επικρατεί στη μεταπολεμική Ελλάδα σχετικά με την τέχνη της εποχής.
Η εφημερίδα «Εστία», στις 25 Απριλίου 1949, με το άρθρο της «Μία έκθεσις πουρ’ λ’ αριάν», που υπογράφεται με το αρχικό γράμμα Μ. και το οποίο αναδημοσιεύεται και στο περιοδικό «Ελληνική Δημιουργία» στο τεύχος του Μαΐου, επιτίθεται και χλευάζει τα έργα που αποτελούν τη δωρεά. Το άρθρο αντανακλά το λυσσαλέο κλίμα πολιτικής μισαλλοδοξίας, αφού ο συγγραφέας καταδικάζει τα έργα όχι μόνο για την καλλιτεχνική τους αξία αλλά και για τις πολιτικές πεποιθήσεις των δημιουργών τους.
Στο ίδιο τεύχος δημοσιεύονται και δύο από τα έργα της έκθεσης, το χαρακτικό του Γαλάνη και το έργο του Καρεγκά. «Δημοσιεύουμε», σχολιάζει ο αρθρογράφος, «από απλό χρέος ενημερότητας κάποιες εικόνες από την έκθεση του Γαλλικού Ινστιτούτου –τις μόνες που θα μπορούσαν να κρεμαστούν σε τοίχο– όχι βέβαια της Εθνικής Πινακοθήκης της Ελλάδας, αλλά σε καμιά ιδιωτική συλλογή. Οι άλλες είναι ντροπή που μας χαρίστηκαν». Η στάση αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως αγνωμοσύνη και απουσία ηθικών αρχών.
Θετική όμως είναι η κριτική του Δ. Ευαγγελίδη στο περιοδικό «Νέα Εστία». Η έκθεση χαρακτηρίζεται «σημαντικό καλλιτεχνικό γεγονός» και εξαίρεται η χειρονομία των Γάλλων καλλιτεχνών. Αναφέρει πως πιθανότατα το ελληνικό κοινό δεν είναι έτοιμο να δεχθεί παρόμοιες αισθητικές αντιλήψεις που απηχούν ένα «παγκόσμιο κίνημα». Υπενθυμίζει την ειρωνική αντίδραση του κοινού στα πρώτα χρόνια του ιμπρεσιονισμού και τονίζει τον δεξιοτεχνικό χειρισμό του χρώματος από τους ζωγράφους. Αναλύει και επαινεί τα έργα των Ματίς, Μαρκέ, Μπρακ, Μπιζέ, Μπριανσόν, Γκρομέρ, Μαρσάν και Σερβό, για να καταλήξει στις μεγάλες ζωγραφικές δυνατότητες του Φουζερόν στα πρώιμα έργα του.
Με αφορμή την έκθεση της συλλογής στην Εθνική Πινακοθήκη το 1980, υπογραμμίζεται από τον Τύπο η γενναιοδωρία και η ευγένεια της δωρεάς των Γάλλων καλλιτεχνών, τονίζονται οι φιλικοί δεσμοί της Ελλάδας και της Γαλλίας και για πρώτη φορά αναγνωρίζεται η προσφορά της Εθνικής Αντίστασης.
Τα έργα της συλλογής
Στα έργα των καλλιτεχνών που ακολουθούν τη γαλλική σχολή, όπως των Μπριανσόν, Μπονάρ, Μαρκέ, Μαρσάν, το ισοδύναμο του φωτός μεταφράζεται σε χρώμα.
Έργα που έχουν εξπρεσιονιστικό χαρακτήρα είναι αυτά του Γκρομέρ, του Ντενουαγέ και της Μπιζέ. Πολλά από τα έργα της δωρεάς επηρεάζονται από τον κυβισμό. Οι γεωμετρικές φόρμες κυριαρχούν, και σε αυτή την ομάδα συμπεριλαμβάνονται τα έργα των Μπεράρ, Μπορές, Εντμόν, Φουζερόν, Λοτ, Μοντανιέ, Μάριου Πράσινου.
Στο έργο που δωρίζει ο Πικάσο, το οποίο χρονολογείται από το 1939, στη δεξιά πλευρά του πίνακα κάτω από την υπογραφή ο ζωγράφος σημειώνει 9.11.39 και στην πίσω όψη του μουσαμά υπάρχει η εγγραφή 14.10.39, με τη χρονική διαφορά ανάμεσα στις ημερομηνίες να δηλώνει πιθανότατα την επεξεργασία του έργου. Πρόκειται για το κεφάλι της τότε συντρόφου του Ντόρα Μάαρ. Ο πίνακας κλάπηκε από την Εθνική Πινακοθήκη το 2012. Βρέθηκε το 2021, ενώ τα προηγούμενα χρόνια πολλοί αστικοί μύθοι που ακούγονταν οδηγούσαν σε μια περίπλοκη υπόθεση με πολλά σκοτεινά σημεία. Ο 50χρονος Γιώργος Σαρμαντζόπουλος, ελαιοχρωματιστής και κατά δήλωσίν του συλλέκτης, που κανένας δεν γνωρίζει τη συλλογή του, ούτε τον τρόπο απόκτησής της, και φιλότεχνος και λάτρης της τέχνης, όπως υποστήριξε, αφού κράτησε τον πίνακα για έντεκα χρόνια στο σπίτι του αποφάσισε να τον «κρύψει» σε ένα χαντάκι ρέματος. Ο ίδιος χαρακτήρισε την κλοπή «απλή και χαζή» και ενώ όλοι περίμεναν την παραδειγματική καταδίκη ενός ανθρώπου που αφαίρεσε από την πινακοθήκης της χώρας έναν «εθνικό θησαυρό», τον μοναδικό της Πικάσο, με συμβολική σημασία, του επιβλήθηκε ποινή έξι ετών και αφέθηκε ελεύθερος με βραχιολάκι – αν θυμάστε οι δυο Ιταλοί που έκλεψαν ένα πανάκριβο Ρόλεξ στη Μύκονο καταδικάστηκαν σε ποινή φυλάκισης έξι ετών χωρίς αναστολή.
Στη δωρεά, ο Πικαμπιά είναι ο μόνος που αντιπροσωπεύει το κίνημα του dada. Δεν έχει καμία σημείωση και είναι αχρονολόγητο. Ο Αντρέ Μασόν δωρίζει ένα από τα πιο σπαρακτικά έργα της δωρεάς, το σχέδιο «Η Αντίσταση», στα όρια της εξπρεσιονιστικής γραφής που αγγίζει την έννοια της αντίστασης, ταυτόσημης με την έννοια της ελευθερίας. Ο Ματίς δωρίζει ένα από τα χαρακτηριστικά σχέδιά του, που υποδηλώνει τους όγκους με πάλλουσα και ρέουσα γραμμή. Ο Δημήτρης Γαλάνης δωρίζει ένα χαρακτικό του, «Η Λήδα και ο Κύκνος», ενώ από την ελληνική μυθολογία είναι εμπνευσμένο και το χαρακτικό του Μπρακ. Ένα καθιστό γυμνό δωρίζει ο Μπονάρ, που διακρίνεται για τις φυσικές στάσεις του σώματος και τις έντονες φωτοσκιάσεις. Η σύζυγος του Μπουρντέλ χαρίζει το «Κεφάλι της Παλλάδος Αθηνάς», ενώ δυο κεφάλια δωρίζουν οι Κολαμαρίνι και Ζιμόντ και ένα πήλινο γλυπτό που αποκαλεί «Μικρή Μεταμόρφωση» ο Λοράνς.
Από τα κείμενα των Γάλλων διανοουμένων, «δώρα» στην Ελλάδα
«Από το 1942 κιόλας, ο Πιερ Μπουρντάν σφυγμομετρώντας στο μικρόφωνο του BBC προφητικά το ολοκαύτωμά της, αποκαλούσε την Ελλάδα: "η πιο αθώα χώρα στον κόσμο που πολέμησε για τον πιο δίκαιο και αγνό σκοπό" και συνέχιζε: "Με το πέρασμα του χρόνου θα φανεί πως ύστερα από την απελπισμένη αποφασιστικότητα της Αγγλίας το 1940, είναι τελικά το θάρρος του ελληνικού λαού που συνέβαλε περισσότερο από κάθε τι άλλο ώστε να σωθεί αυτός ο ευρωπαϊκός πολιτισμός που τον είχε δημιουργήσει 2.400 χρόνια νωρίτερα… Θα πρέπει να το έχουμε στο νου μας όταν θα ξαναφτιάξουμε την Ευρώπη. Κάθε αχαριστία απέναντι στην Ελλάδα θα ήταν προδοσία απέναντι στην Ευρώπη"» έγραφε ο Ροζέ Μιλιέξ.
Tristan Tzara - Σε μια ελληνική αυγή
Να η άμμος να το κορμί μου
να το μάρμαρο και το ρυάκι
πάνω στο τραπέζι όπου οι αριθμοί κρούουν
το κρασοπότηρο στην κουβέντα της σελήνης
και το χτύπο του κρύσταλλου που σας διαπερνάει
μα το κοράκι υπερασπίζεται το χώρο
το άηχο φαρμάκι της υπομονής
η γη είναι γεμάτη το θηρίο μισοκοιμάται
το λιόδεντρο στρεβλό κάτω απ’ τη φλόγα του μαύρου
γέλιου
όπου η θάλασσα σκληραίνει την καταφρόνια της
για το που πάντοτε νικάει και το ξέρει
μονάχα βότσαλα λησμονιά κρυφή
κι η καρβουνιασμένη πηγή των γερατειών
φλέβες στον ουρανό και φυλλωσιές στην περιπέτεια
ίσως υπήρχαν πια
μονάχα στο διχαλωτό σουραύλι
τ’ αγκαλιάσματα των ερωτευμένων κοριτσιών
ίσως ακόμα πήγαιναν ανάμεσα στις όλβιες φωτιές
να θρέψουν τα πράγματα που δεν άκουγαν τίποτα
να παροξύνουν τη σκληρή κενοδοξία τους
όμως τ’ όνειρο έχει σαπίσει
πήρε απ’ το αίμα των άλλων
τους φραγμούς τα ντουφέκια
και οι βράχοι της Ευρώπης
Elsa Triolet - Στην Ελλάδα
Τι ήταν για μένα η Ελλάδα; Ένας γεωγραφικός τόπος. Αναμνήσεις από την ιστορία, όπως τη μαθαίνουμε στο σχολείο; Η αρχαία Ελλάδα, η ωραία Αθήνα και η σκληρή Σπάρτη, οι πόλεμοι, το αρχαίο θάρρος, το θάρρος του περασμένου αιώνα, η αγάπη για την ελευθερία… η αρχιτεκτονική, η ιδέα της τελειότητας… Έλεγαν: Ωραίο σαν ελληνικός ναός, ωραίο σαν ένα ελληνικό γλυπτό.
Έπειτα, η Ελλάδα που ξεπετάχτηκε απότομα μέσα από το νεκρό γράμμα μού φάνηκε ζωντανή, κολυμπώντας μέσα στο αίμα· κι αυτοί οι μακρινοί Έλληνες που υπήρχαν μόνο στα χαρτιά ήταν τώρα αδερφοί μου και αδερφές μου, που με θάμπωνε το θάρρος τους και τους έκλαιγα σα συγγενείς μου. Τώρα όταν λέω: Δυστυχείς όπως ένα ελληνόπουλο, όταν λέω: Άδικο όπως η ελληνική μοίρα, όταν λέω: Σκληρό σαν το μαρτύριο του ελληνικού λαού, είναι μια πραγματικότητα, η δική μου πραγματικότητα, η κοινή μας πραγματικότητα.
Raoul Dufy Perpignan, 23 Δεκεμβρίου, 1945
Είναι τιμή για μένα το ότι συμμετέχω στον φόρο τιμής που θα αποδώσουν οι Γάλλοι καλλιτέχνες στην Ελλάδα. Θα λείψω για κάμποσο καιρό ακόμα από το Παρίσι. Γι' αυτό θα σας παρακαλούσα να περνούσατε από το σπίτι του φίλου μου Louis Carre, στην οδό Messine 10, απ' όπου θα μπορέσετε να πάρετε ένα σχέδιό μου, που θα εκφράζει στην Πινακοθήκη της Αθήνας τα αδερφικά αισθήματα ενός Γάλλου καλλιτέχνη για τον ηρωικό λαό της Ελλάδας…
Paul Eluard - Αθήνα, 27 Μαρτίου, 1946
Έζησα δυό πολέμους, ήμουνα στρατιώτης και στους δυό. Είχα τραυματιστεί στον πρώτο και κατάλαβα, όπως κι εσείς, πως οι εχθροί των χωρών μας ήταν οι εχθροί του ανθρώπου. Ο πόλεμος στράφηκε κατά της ελευθερίας. Αλλά οι ελεύθεροι άνθρωποι είναι εκείνοι που αγωνίστηκαν για να τη σώσουν.
Ο γαλλικός λαός θαυμάζει απεριόριστα τον ηρωισμό και το μεγαλείο του ελληνικού λαού. Αλλά είναι βέβαιος, όπως κι εσείς, πως οι αγώνες μας και τα βάσανά μας δεν υπήρξαν ανώφελα.
Θα οικοδομήσουμε έναν κόσμο εθελοντικά ευτυχισμένο, θα εξασφαλίσουμε την τελική νίκη των ανθρώπων πάνω στη μοίρα.
Να ζήσουν η Ελλάδα και η Γαλλία, ενωμένες, ελεύθερες, δίκαιες και ευτυχισμένες!
Le Corbusier - Παρίσι, 24 Ιουλίου 1947
Γύρισα από ένα πολύ μακρινό ταξίδι και δεν μπόρεσα παρά μόνο σήμερα ν’ απαντήσω στο γράμμα σας της 28 Απριλίου.
Οι πρώτες φράσεις είναι παρμένες από τον λόγο μου μέσα στην αυλή του Πολυτεχνείου της Αθήνας, στις 3 Αυγούστου 1933 (στο IV συνέδριο των Αρχιτεκτόνων).
«Πήγα στην Αθήνα πριν από είκοσι τρία χρόνια. Έμεινα 21 ημέρες πάνω στην Ακρόπολη, δουλεύοντας χωρίς ανάπαυση και απολαμβάνοντας το θαυμάσιο θέαμα. Τι μπόρεσα να κάνω μέσα σ’ αυτές τις 21 ημέρες; Αυτό αναρωτιέμαι. Αυτό που ξέρω είναι πως εκεί απόχτησα την έννοια της αναλλοίωτης αλήθειας. Έφυγα συντριμμένος από τον υπεράνθρωπο χαρακτήρα των πραγμάτων της Ακρόπολης. Συντριμμένος από μιαν αλήθεια που δεν είναι ούτε χαμογελαστή, ούτε ανάλαφρη, αλλά που είναι δυνατή, γυμνή, αδυσώπητη. Δεν ήμουνα ακόμα ώριμος και όφειλα, μπροστά στη ζωή που μου ανοιγότανε, ν’ αποχτήσω κάποια προσωπικότητα. Προσπάθησα να δουλέψω και να δημιουργήσω ένα έργο αρμονικό και ανθρώπινο.
Το έκανα μ’ αυτή την Ακρόπολη βαθιά μέσα μου. Η δουλειά μου υπήρξε τίμια, ηθική, επίμονη, ειλικρινής.
Σ’ αυτόν το τόπο, ένιωσα έτσι την αλήθεια, που αντιγνώμησα κι έγινα κάποιος, που προτείνει κάτι, κάτι που θα μπει στη θέση άλλου πράγματος, στη θέση του κατεστημένου.
Με κατηγόρησαν τότε πως είμαι επαναστάτης.
Όταν ξαναγύρισα στη Δύση, και θέλησα να ακολουθήσω αυτά που δίδασκαν στα σχολεία, είδα πως έλεγαν ψέματα στο όνομα της Ακρόπολης. Διαπίστωσα πως η Ακαδημία ψευδόταν κολακεύοντας την πνευματική οκνηρία. Είχα μάθει να σκέπτομαι, να παρατηρώ και να πηγαίνω στο βάθος του προβλήματος.
Η Ακρόπολη με έκανε επαναστάτη. Μου έμεινε αυτή η βεβαιότητα. Να θυμάσαι τον Παρθενώνα, που είναι διαυγής, καθαρός, έντονος, λιτός, βίαιος. Να θυμάσαι αυτή την κραυγή που εκπέμπεται σ’ ένα τοπίο χάρης και τρόμου. Δύναμης και καθαρότητας».
Ξαναείδα αργότερα τα τοπία της Ελλάδας κι εδώ κι εκεί τους χωρικούς στα χωριά τους.
Εκτός από τα λιμάνια, όπου εμπορεύονται και το χρήμα εξευτελίζει, η Ελλάδα μου φαίνεται η «εφεδρεία» της ανθρώπινης συνείδησης. Και η τωρινή σύγκρουση εκφράζει την τραγική μονομαχία της Αδηφαγίας ενάντια στο πνεύμα.
Henri Matisse - Vence, 3 Δεκεμβρίου 1945
Σαν δείγμα της βαθιάς συμπάθειας που με δένει με τη σύγχρονη Ελλάδα και του μεγάλου και τρυφερού μου θαυμασμού για τον αγώνα που έκανε για να υπερασπίσει την ελευθερία της, προσφέρω ένα έργο, το οποίο φιλοτέχνησα κατά τη διάρκεια της δοκιμασίας της. Πρόκειται για την «Πασιφάη» του Montherlant, που την ακολουθεί το «Τραγούδι του Μίνωα». Δούλεψα γι αυτό με πάθος προσπαθώντας να νιώθω σαν γέρος Κρητικός.
Σας παρακαλώ πολύ να διαβιβάσετε στον ελληνικό λαό τον χαιρετισμό μου μαζί με τα πιο θερμά μου αισθήματα, με όποιο τρόπο θεωρήσετε καλύτερο. Ελπίζω πως θα τα δεχτεί…
Υ.Γ. Πιστεύετε πως θα γινόταν δεκτό ένα σχέδιό μου για το σύγχρονο Μουσείο της Αθήνας;
Μπορείτε να δεχτείτε αυτή την πρόταση; Σας συνιστώ να ζητήσετε εκ μέρους μου από μερικούς γνωστούς καλλιτέχνες ένα σχέδιο για το Μουσείο της Αθήνας σα φόρο τιμής στους Έλληνες διανοούμενους.
Andre Maurois
Κάθε καλλιεργημένος Γάλλος νιώθει –και ξέρει– πως η Ελλάδα είναι λίγο πατρίδα του, γιατί χωρίς την ελληνική κουλτούρα η Γαλλία δεν θα ήταν ακριβώς η Γαλλία. Η Σαλαμίνα, οι Θερμοπύλες, αποτελούν κομμάτι του δικού μας παρελθόντος. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η υπόθεση της ελληνικής ανεξαρτησίας συσπείρωσε στο παρελθόν τόσους δικούς μας νέους ανθρώπους. Για τον ίδιο λόγο, σ’ αυτό τον πόλεμο αισθανθήκαμε όλοι εμείς οι Δυτικοί περήφανοι γι' αυτό το θαυμαστό θάρρος του ελληνικού λαού, που μας δίδαξε από παλιά να ζούμε, να σκεφτόμαστε και να αγωνιζόμαστε.
Jean-Paul Sartre
Ο ελληνικός λαός ήταν από τους πρώτους που ξεσηκώθηκαν ενάντια στον ιταλικό φασισμό και ενάντια στη φασιστική τυραννία. Για πέντε χρόνια όλες οι χώρες του κόσμου είδαν στην ελληνική Αντίσταση το ίδιο το σύμβολο του θάρρους και της πίστης. Η Ελλάδα απόδειξε πως μια ήττα οφειλόμενη στην αριθμητική υπεροχή του αντιπάλου μπορεί να μετατραπεί σε νίκη όταν δεν γίνεται αποδεκτή.
Πηγές: Αφιέρωμα στην Ελλάδα, κατάλογος έκθεσης ΕΛΙΑ 1980
Αφιέρωμα στην Ελλάδα, κατάλογος έκθεσης στη Δημοτική Πινακοθήκη Πατρών, 2003
Φόρος τιμής στην Ελλάδα, υπουργείο Εθνικής Άμυνας, 2017
