ΤΟΝ ΚΑΛΑΜΑΤΙΑΝΟ ΚΙΘΑΡΙΣΤΑ ΚΑΙ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗ Αριστείδη Σαϊσανά ή Aris San (1940-1992) τον έμαθα τελείως τυχαία, στις αρχές του ’90, όταν είχαν πέσει στα χέρια μου δύο ισραηλινές κασέτες της CBS, από τα χρόνια του ’70. Η μία ήταν η “Dam-Dam” (1972) και η άλλη η “Greatest Hits” (1974).
Τις κασέτες τις είχα αγοράσει, επειδή ήταν φτηνές (100 δραχμές η μία ή και λιγότερο) και ακόμη, επειδή έβλεπα έναν τύπο στα εξώφυλλα, να κρατάει μία κιθάρα Gibson ES-335, αποδίδοντας ελληνικά τραγούδια (τους τίτλους των οποίων διάβαζα στο χαρτί της κασέτας).
Για τον ίδιο λόγο είχα αγοράσει εκείνη την εποχή και τον δίσκο του ηπειρώτη κιθαρίστα Κώστα Σούκα «Μερακλομπερδέματα» [Intersound, 1979] –κι εκείνος κρατούσε ηλεκτρική κιθάρα στο εξώφυλλο– και δεν με είχε απογοητεύσει. Όπως δεν θα με απογοήτευε και ο Aris San εξάλλου…
Ακούω τις κασέτες, παθαίνω πλάκα από την πενιά, από το ηλεκτρικό σόλο στο “Dam-dam” –τραγούδι γραμμένο από κάποιον... Mikel Nemidiates, που δεν ήταν άλλος από τον Μιχάλη Μενιδιάτη φυσικά–, το οποίο έφερνε στη μνήμη μου κάτι από το “East-west”, το εκπληκτικό ψυχεδελικό track των Michael Bloomfield-Νίκου Γκραβενίτη, της Butterfield Blues Band, αλλά τις αφήνω στην άκρη (τις κασέτες), έτσι, ως μία «ανακάλυψη», την οποία, όμως, αδυνατούσα να την τοποθετήσω ιστορικά και κοινωνικά, παρά μόνο αισθητικά. Άρα... μισή δουλειά.
Ο Aris San αντί να παίζει ελληνικά τραγούδια με μπουζούκι, τα έπαιζε με ηλεκτρική κιθάρα – αυτή ήταν η διαφορά– έχοντας δίπλα του, βεβαίως, και ρυθμική κιθάρα και μπάσο-ντραμς. Άρα, είχαμε να κάνουμε μ’ ένα κλασικό ροκ σχήμα, που ρόκαρε φανταχτερά, κάποιες φορές, αλλά, κάποιες άλλες, όχι και τόσο, γιατί το ρεπερτόριο ήταν διεθνικό και ποικίλο.
Ο Aris San αντί να παίζει ελληνικά τραγούδια με μπουζούκι, τα έπαιζε με ηλεκτρική κιθάρα – αυτή ήταν η διαφορά– έχοντας δίπλα του, βεβαίως, και ρυθμική κιθάρα και μπάσο-ντραμς. Άρα, είχαμε να κάνουμε μ’ ένα κλασικό ροκ σχήμα, που ρόκαρε φανταχτερά, κάποιες φορές, αλλά, κάποιες άλλες, όχι και τόσο, γιατί το ρεπερτόριο ήταν διεθνικό και ποικίλο.
Το υβρίδιο, γενικώς, «μέτραγε», αλλά από τη στιγμή όπου δεν μπορούσα να μάθω κάτι άλλο γι’ αυτόν τον απίθανο τύπο, τον Aris San (τότε δεν υπήρχε ακόμη διαδίκτυο) –πώς και γιατί είχε βρεθεί στο Ισραήλ, αν είχε κάποια σχέση πριν με Ελλάδα κ.λπ. ή αν ήταν Έλληνας σε τελευταία ανάλυση, κάτι για το οποίο ήμουν σχεδόν σίγουρος, ακούγοντας την προφορά του στα ελληνικά τραγούδια– σταμάτησα να ασχολούμαι με την περίπτωσή του και πήγα παρακάτω...
Στο τέλος του 1995 διαβάζω στο περιοδικό «Ντέφι» (τεύχος #19, Νοέμβρης-Δεκέμβρης 1995) μία συνέντευξη του ισραηλινού παραγωγού και παρουσιαστή ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών προγραμμάτων Simon Parnas, αρχίζοντας σιγά-σιγά να βάζω σε μια τάξη τα διάφορα κομμάτια του παζλ. Έλεγε ο Parnas, ανάμεσα σε άλλα πολλά κι ενδιαφέροντα:
«Γύρω στο ’60 (σ.σ. στην πραγματικότητα το 1956-57) ένα νέο παιδί, 17 χρονώ, ήρθε απ’ την Ελλάδα στο Ισραήλ ψάχνοντας για δουλειά. Ονομαζόταν Άρης Σαν και βρήκε δουλειά σ’ ένα μικρό ελληνικό κέντρο στη Χάιφα (σ.σ. πιθανώς στην Τζάφα) στο οποίο σύχναζαν μόνο Έλληνες Εβραίοι για ν’ ακούσουν μουσική. Αυτός ο Άρης Σαν, στην διάρκεια της δεκαετίας του ’60, έκανε μια επανάσταση…
Ήρθε στο Ισραήλ, τραγούδησε όλες τις ελληνικές επιτυχίες του ’60 και πολλοί Ισραηλίτες άρχισαν ν’ ακούν τη μουσική του. Ξαφνικά τους άρεσε ο ήχος του μπουζουκιού, γιατί είναι πολύ γλυκός, πολύ μελωδικός. Ο Άρης Σαν έπαιζε ηλεκτρική κιθάρα, αλλά τη χρησιμοποιούσε με τον τρόπο που παίζει κάποιος το μπουζούκι και ξαφνικά δημιούργησε έναν καινούριο ήχο, γιατί η ηλεκτρική κιθάρα τραβάει τους νέους. Ήταν η εποχή του Έλβις Πρίσλεϋ, του ροκ εν’ ρολ, των Σάντοους και του Κλιφ Ρίτσαρντ. Έπαιζε ελληνικά τραγούδια στην ηλεκτρική κιθάρα, σαν υποκατάστατο του μπουζουκιού και δημιούργησε ένα καινούριο στυλ κι έναν καινούριο ήχο, αλλά μ’ αυτό τον τρόπο έκανε την ελληνική μουσική και τις μελωδίες προσιτές στ’ αυτιά των Ισραηλινών. Στην αρχή έδινε παραστάσεις μόνο σ’ ένα μικρό κέντρο, που ονομάζεται Ariana, στην Τζάφα. Ο πατέρας του Νταλάρα, ο Λουκάς Νταράλας, έπαιζε εκεί στη δεκαετία του ’60. Ο Άρης Σαν ήταν ένας πρωτοπόρος.(…)».
Μπορεί τα τραγούδια του Aris San να μην άρεσαν στους Έλληνες-Εβραίους, οι οποίοι γνώριζαν τα πρωτότυπα ελληνικά, θεωρώντας τις δικές του διασκευές κάπως σαν... φτηνές απομιμήσεις, όμως άρεσαν στους Ισραηλινούς, στους Τούρκους, στους Αρμένιους, ακόμη και στους Άραβες.
Ιδίως οι Ισραηλινοί θα τα αγκάλιαζαν απ’ άκρη σ’ άκρη στη χώρα, ανακαλύπτοντας σ’ αυτά μία δική τους φόρμα – την οποία σχεδόν θα... εθνικοποιούσαν.
Θέλοντας να ξεφύγουν από το αραβικό μέλος, που ακουγόταν ολούθε και τριγύρω, βρίσκουν ξαφνικά, στα τραγούδια του Aris San, μια σύνδεση με μια κουλτούρα (την ελληνική), που πολύ την εκτιμούσαν (από την Ιστορία) και η οποία θα μπορούσε (αυτή η νέα φόρμα) να αποτελέσει μία αισθητική γέφυρα προς την Δύση (γενικότερα).
Φτιάχνουν, δηλαδή, μέσω του έλληνα κιθαρίστα και τραγουδιστή, ένα δικό τους ύφος λαϊκής μουσικής, το οποίο θα βάθαιναν σε όλες τις επόμενες δεκαετίες – μετά την αναχώρηση του Aris San για την Αμερική, στα τέλη των σίξτις.
Τότε ήταν (1971), όταν θα σκάσουν μύτη ο ελληνοκύπριος μπουζουξής και τραγουδιστής Τρύφωνας Νικολαΐδης ή απλώς Trifonas (με ίδιο ρεπερτόριο με τον Aris San, αλλά περασμένο στο μπουζούκι), ο Ισραηλινός Levi Muallem ή επί το... ελληνικότερον Levitros (1972), o Spiro Katsaros ή απλώς Spiro (1972), o Michalis (1972), ο Statatos (1973) και ο Nino Nikolaidis (1974).
Όλοι αυτοί ηχογραφούσαν στα σέβεντις (και) ελληνικά τραγούδια σε μιαν εταιρεία από την Τζάφα (ιστορική περιοχή στα νότια του Τελ-Αβίβ, καμία σχέση με την Χάιφα), την Koliphone Records, στην οποία ήδη είχε ηχογραφήσει ο Aris San από το 1967.
Η Koliphone είχε ανοιχτό πνεύμα σαν εταιρεία, βγάζοντας ακόμη και δίσκους Αράβων (Oum Kalthoum, Asmahan, Farid El Atrache κ.ά.), Τούρκων (Orhan Gencebay, Zeki Müren κ.ά.) και φυσικά Ελλήνων (Στέλιος Καζαντζίδης, Φωτεινή Μαυράκη κ.ά.), αλλά το μεγάλο μπαμ θα το έκανε με το LP του Aris San “Boumpam / Hit Parade”, το 1968 (είχε προηγηθεί το σχετικό δισκάκι με το “Boumpam” το 1967, σε ετικέτες A.Z.R. και Koliphone).
Bum Pam Μπρός γρεμός και πίσω ρέμα
Αυτό το άλμπουμ πούλησε δεκάδες χιλιάδες αντίτυπα στο Ισραήλ και ήταν εκείνο, που ουσιαστικά οριοθετεί τον «ήχο της Τζάφα», έναν συνδυασμό (αμερικάνικου) rock, Ray Charles, surf, ελληνικού «λαϊκού», oriental, ροκ της Ανατολίας, αραβικού τραγουδιού κ.λπ. Όλα αυτά ανακατεμένα μέσω της μπάντας του Aris San, βασικά μέλη της οποίας ήταν ο επίσης κιθαρίστας (ρυθμικός) Moshe Oralevich, ο μπασίστας Moty Morad και ο ντράμερ Avi Farin (αν και από την θέση αυτή είχαν περάσει διάφοροι μουσικοί).
Το “Boumpam”, που άνοιγε το άλμπουμ και διαρκούσε σχεδόν επτά λεπτά, δεν ήταν άλλο από το «Μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα» (Στέλιος Ζαφειρίου-Πάνος Γαβαλάς), που είχαν πει οι Πάνος Γαβαλάς-Ρία Κούρτη το 1966.
Ο Aris San, που είχε εν τω μεταξύ πολύ καλή φωνή, διασκευάζει αληθινά το ελληνικό τραγούδι δίνοντάς του μια... ψυχεδελική προοπτική. Το σόλο του στην κιθάρα, μετά το τρίτο λεπτό, είναι όντως εντυπωσιακό, γιατί δεν είναι μόνο μακρύ (πάνω από τρία λεπτά), αλλά και θαυμαστό, γιατί περνάει από αλλεπάλληλες μελωδίες, τις οποίες ενοποιεί με αίσθημα και δεξιοτεχνία, προσφέροντας κάτι μοναδικό (ή σχεδόν μοναδικό).
Το “Boumpam” ή και “Boom pam” o Aris San θα το τραγουδήσει και στα τούρκικα, το 1969 (ως “Eğlen oyna”), ενώ το τραγούδι θα περάσει στην Ινδία (ως “Bum pam, bum pam, pa ra ra” θα το τραγουδήσουν οι Kishore Kumar & Asha Bhosle, το 1971, για το σάουντρακ της ταινίας “Hamara Adhikar”), θα φθάσει στην Περσία (θα το τραγουδήσει ο Aref, το 1973) και ποιος ξέρει πού αλλού στην Ανατολή και το Μαγκρέμπ. Στην Ελλάδα όμως;
Παίζεται... καθώς ο Aris San μπορεί να το είχε πει σε μία από τις λιγοστές παρουσίες του στην Αθήνα, στην 5η Ολυμπιάδα Τραγουδιού, στο Παναθηναϊκό Στάδιο, στις 8 Ιουλίου 1972 (όταν ο καλαματιανός κιθαρίστας θα ερχόταν να τραγουδήσει ως guest, μαζί με τους Nicola Di Bari, Lally Stott & Black Jacks, Ντέμη Ρούσσο, Shocking Blue και Βίκυ Λέανδρος), αν κι εμείς δύσκολα θα αντιλαμβανόμασταν, τότε, τι ακριβώς επιχειρούσε να κάνει με τα ελληνικά τραγούδια ο Aris San στην Ανατολή – και συνεπώς θα του δίναμε (όπως και συνέβη) μικρή σημασία.
Έτσι, όταν τον Δεκέμβριο του 2002 αποφάσισα να γράψω, για πρώτη φορά, κάτι για τον Aris San (και μάλιστα για το LP του “Boumpam / Hit Parade”), στο περιοδικό «Jazz & Τζαζ» (τεύχος #117) με τίποτα δεν θα μπορούσα να φανταστώ τι θα γινόταν τα επόμενα χρόνια – όχι μόνο με το ξανακοίταγμα των ξεχασμένων τραγουδιών του, τις επανακυκλοφορίες των ηχογραφήσεών του, αλλά και με την γενικότερη επιρροή του στον σημερινό «ήχο της Τζάφα», απ’ όπου κι αν αυτός προέρχεται (από το Ισραήλ ή πέρα απ’ αυτό).
αι κάπως έτσι, το 2004, σκάει, στο Ισραήλ, συγκρότημα ονόματι Boom Pam(!), οι οποίοι συνεργάζονται με τον κιθαρίστα Berry Sakharof (των περίφημων Minimal Compact!), διασκευάζοντας το ελληνικό τραγούδι (των Στέλιου Ζαφειρίου-Πάνου Γαβαλά), αποδίδοντας, φυσικά, φόρο τιμής στον Aris San.
Ο Berry Sakharof συνεργαζόταν, όμως, και με άλλους μουσικούς, που είχαν αφομοιώσει το ρεπερτόριο του Aris San, ανάμεσά τους δε και οι κιθαρίστες Yehuda Caesar (από τους Lehakat Tzliley Ha'oud, που ηχογραφούσαν για την Koliphone στην δεκαετία του ’70) και Haim Romano (από τα διάσημα ισραηλινά συγκροτήματα Churchill’s και Jericho Jones, των σίξτις-σέβεντις). Τρεις ηλεκτρικοί κιθαρίστες στη σκηνή λοιπόν, για να αποδώσουν το «Ένα τεφαρίκι» (1970) των Μιχάλη Μενιδιάτη- Μίμη Θειόπουλου, που είχε διασκευάσει ως “Dam-dam” ο Aris San το 1972.
Όμως, ακόμη και το 2010, όταν επανήλθα στο blog μου «Δισκορυχείον» με νέο κείμενο για τον Aris San, με την συμμετοχή στα σχόλια και ισραηλινών αναγνωστών, επίσης από πουθενά δεν διαφαινόταν το τι θα επακολουθούσε.
Και αναφέρομαι, βασικά, στην ομάδα των DJs και παραγωγών Maor Anava, Zack Bar και Ariel Tager, της (ισραηλινής) Fortuna Records, οι οποίοι βάζοντας μπροστά την εταιρεία τους το 2012 αρχίζουν να επανεκδίδουν, το ένα μετά το άλλο, τα «διαμάντια» της Koliphone Records.
Οι τύποι αυτοί, που θα έρχονταν αρκετές φορές στην Ελλάδα τα επόμενα χρόνια, για DJ-sets, μα και για ψάξιμο-ανακάλυψη ελληνικών δίσκων (digging, όπως το λένε τώρα) έκαναν και κάνουν, ομολογουμένως, πολύ καλή δουλειά.
Βασικά, επανεκδίδοντας ξεχασμένους ισραηλινούς δίσκους και τραγούδια από τα σίξτις έως και τα έιτις, ρίχνοντας, έτσι, στην αγορά το άλμπουμ της Grazia, του Ισραηλ-ο-μαροκινού Koko (που τραγουδούσε στα ελληνικά!), εγγραφές του Nino Nikolaidis και του Levitros, χαράζοντας, περαιτέρω, σ’ ένα 10ιντσο, και τα δύο πιο «ψυχεδελικά» tracks του Aris San, τα “Boumpam / Dam-dam” (2016).
Ε... από το 2016, έως και το 2022 δεν έχουν μεσολαβήσει και τόσο πολλά χρόνια, με τον «ήχο της Τζάφα» να εξακολουθεί να απασχολεί στο Ισραήλ, όπως βλέπουμε από τα πάμπολλα βίντεο στο YouTube (στα οποία συμμετέχουν μεγάλες μορφές της τοπικής μουσικής, όπως ο Yehuda Poliker, o Berry Sakharof κ.ά.), και με νέα συγκροτήματα να αναδύονται, σε πιο σύγχρονες dance παραλλαγές (Moontribe) ή σε πιο... παραδοσιακές – ακόμη και πέραν του Ισραήλ.
Και κάπως έτσι φθάνουμε, σήμερα, στην περίπτωση των Deli Teli, τεσσάρων τύπων (Arthur Bacon σύνθια, όργανο, φωνή, Tassos Tsitsivakos μπουζούκι, φωνή, Christos Karypidis μπάσο, François Rossi ντραμς), που έχουν για βάση τους την Μασσαλία και που αρέσκονται να αποδίδουν ελληνικά και ελληνοπρεπή τσιφτετέλια, στηριγμένα στον «ήχο της Τζάφα».
Βασικές επιρροές τους είναι, φυσικά, οι Έλληνες που έκαναν μεγάλη επιτυχία στο Ισραήλ, στα σίξτις-σέβεντις (Aris San και λοιποί), o Koko και ακόμη ο συνθέτης-μπουζουξής Λεονάρδος Μπουρνέλλης και ο συνθέτης-ακορντεονίστας-οργανίστας (φαρφίζα) Βασίλης Βασιλειάδης (Βήτα-Βήτα), συνθέσεις και τραγούδια των οποίων διασκευάζουν οι Deli Teli σ’ ένα παράξενο καινούριο 12ιντσο, με τρία tracks ανά πλευρά, που γυρίζει στις 45 στροφές. Τίτλος του; «Τσιφτετέλι Κλαμπ» [Catapulte Records / Rebel Up Records, 2021/2022].
Η τρέλα που (ξανα)δημιουργήθηκε από τινες Ισραηλινούς με τον Aris San, την τελευταία δεκαπενταετία, δεν είναι τυχαία.
Στη Δύση, σε συγκεκριμένα κυκλώματα, ξέρουν πλέον απ’ έξω και ανακατωτά τις groovy διασκευές του San σε τραγούδια ελληνικά, που έλεγαν ο Στέλιος Καζαντζίδης, ο Πάνος Γαβαλάς, ο Μιχάλης Μενιδιάτης, ο Γιώργος Κοινούσης κ.ά., ενώ την ίδια ώρα μάλλον αγνοούνται οι πρωτότυπες εκτελέσεις και περαιτέρω οι έλληνες οργανοπαίκτες και ερμηνευτές – παρότι κάποιοι... Βέλγοι (του label Radio Martiko), προσπαθούν τα τελευταία χρόνια (2021) να κάνουν γνωστό τον ελληνικό groovy λαϊκό ήχο παγκοσμίως, με περιποιημένες εκδόσεις του τύπου “Ena Tefariki / Oriental Shake, Farfisa Madness & Rocking Bouzoukis From The Greek Laika Movement (1961-1973)”.
Κάπως έτσι είχε συμβεί και με το «Έφυγε έφυγε» (Βασίλης Βασιλειάδης – Πυθαγόρας), που είχε πρωτοπεί ο Στέλιος Καζαντζίδης το 1966, όταν ακούστηκε στην αμερικάνικη σειρά του HBO “The Wire”, στα 00s, για να το μάθει, από ’κει και πέρα, όλος ο (δυτικός) κόσμος, γνωρίζοντας απειράριθμες διασκευές.
Θέλω να πω ή μάλλον να ξαναπώ πως έχουμε θησαυρούς στα χέρια μας, τους οποίους αν δεν τους αγνοούμε, τους αφήνουμε σίγουρα ανεκμετάλλευτους. Και αυτό δεν συμβαίνει μόνο με τα τσιφτετέλια από τα μέσα του ’60 και τα πρώτα χρόνια του ’70, αλλά και με διάφορα άλλα στυλ ή υπο-στυλ.
Τέλος πάντων, και για να επανέλθουμε στους Deli Teli, οι τέσσερις «Γάλλοι» διασκευάζουν εδώ το “Boumpam”, δηλαδή το «Μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα» (Στέλιος Ζαφειρίου - Πάνος Γαβαλάς) αποδίδοντας τιμή στον Aris San, συμπληρώνοντας την πλευρά μ’ ένα medley τσιφτετελιών του μαιτρ Λεονάρδου Μπουρνέλλη και κλείνοντας με το “Chily chily” του Koko (από το LP του 1977, που προσφάτως επανεκδόθηκε κι αυτό από την Fortuna Records).
Τα ίδια, δε, ακολουθούνται και στην Side B, με το «Έξω ντέρτια και καϋμοί» του Στέλιου Καζαντζίδη (η ωραιότερη από τις διασκευές, με πολύ ωραίο ντεμαράζ από τα πλήκτρα) και βεβαίως με το περίφημο «Τσιφτετέλι 1969» του Βήτα-Βήτα, με το mini-LP να ολοκληρώνεται με το μοναδικό πρωτότυπο, που αποκαλείται «Ταξίμι ντέλι» και είναι, και αυτό, αρκετά καλό.
Σαν πρόταση γνωριμίας το «τσιφτετέλι κλαμπ» των Deli Teli είναι ευχάριστο, δεν υπάρχει ουδεμία αμφιβολία περί τούτου – αν και... Δύο «αν και». Το πρώτο... Αν δεν βρουν καλύτερη φωνή οι Deli Teli καλύτερα να βγαίνουν ως σκέτοι... ινστρουμενταλίστες. Και το δεύτερο... Ωραίες οι διασκευές, αλλά καλό θα ήταν σε επόμενη δουλειά τους να το πάνε παρακάτω, το πράμα, με πρωτότυπα οργανικά (αν όχι και με τραγούδια). Για να δούμε...
Tsiftetelli 1969
Info: https://catapulterecords.bandcamp.com/album/tsifteteli-club
