Μια ιδιότυπη σύγχρονη «Εξόδιος Λειτουργία», αφιερωμένη στον μεγάλο κινηματογραφιστή Αντρέι Ταρκόφσκι, τον δημιουργό που απέδωσε τις σκέψεις και τα αισθήματά του με εικόνες απαράμιλλης ομορφιάς και διανοητικού σφρίγους, αποτελεί το νέο έργο της Δήμητρας Τρυπάνη «Αντρέι: Ρέκβιεμ σε οκτώ σκηνές» που θα παρουσιαστεί στην Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος της ΕΛΣ στο ΚΠΙΣΝ για τρεις παραστάσεις, στις 25, 27 και 28 Σεπτεμβρίου 2022.
Δεκαοκτώ διακεκριμένοι ηθοποιοί, χορευτές και μουσικοί ερμηνεύουν επί σκηνής ισάριθμες εκδοχές του «Αντρέι», πρόσωπα υπαρκτά ή φανταστικά, κομβικούς χαρακτήρες από τις επτά ταινίες του.
Οι Σαβίνα Γιαννάτου, Φάνης Ζαχόπουλος, Νίκος Ζιάζιαρης, Χρήστος Θάνος, Μαριάννα Καβαλλιεράτου, Βάλια Καράγιωργα, Γιώργος Κασαβέτης, Δήμητρα Κοκκινοπούλου, Νάντια Κοντογεώργη, Χαρά Κότσαλη, Χριστίνα Μαξούρη, Ηρώ Μπέζου, Ειρήνη Μπιλίνη-Μωραΐτη, Γιώργος Νικόπουλος, Καλλιόπη Σίμου, Αλίκη Σιούστη, Φώτης Σιώτας και Αλέξανδρος Ψυχράμης αρθρώνουν τον ποιητικό, κινηματογραφικό και μουσικό λόγο του έργου είτε ως μονάδες είτε ως ενιαίο «χορικό» σύνολο.
Με επιρροές από τη λογοτεχνία και τη ζωγραφική, ο Ταρκόφσκι μάς παρέδωσε ένα έργο που χαρακτηρίζεται από έντονα προσωπικά και μεταφυσικά στοιχεία με εικόνες εξαιρετικής αισθητικής και σταθερά πλάνα μακράς διαρκείας.
Πρόκειται για μια «παράσταση ήχου», καθώς, σύμφωνα με τη συνθέτρια Δήμητρα Τρυπάνη, ο ήχος –κείμενο και μουσική αυστηρά συνδεδεμένα μέσα στην παρτιτούρα– είναι το κατεξοχήν αφηγηματικό μέσο. Στη σύνθεση της Τρυπάνη σημαντικό ρόλο παίζουν οι χρωματικές ετεροφωνικές και πολυφωνικές δομές, η πολυστυλιστικότητα και τα σωματικά κρουστά. Επιπλέον, πολυγλωσσικά στοιχεία και διαλογικά θραύσματα από τις ταινίες του Ταρκόφσκι εγκιβωτίζονται στο συνολικό λειτουργικό κείμενο με τη χρήση της τεχνικής του κολάζ.
Το έργο, που αποτελεί ανάθεση της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, διαρθρώνεται σε οκτώ ενότητες: την εισαγωγή και επτά σκηνές που αντιστοιχούν στα επτά μέρη του κειμένου του γερμανικού ρέκβιεμ αλλά –κυρίως– στις επτά ταινίες που δημιούργησε ο Ταρκόφσκι στη διάρκεια της σύντομης ζωής του.
Η συνθέτρια Δήμητρα Τρυπάνη ασχολείται με τη δημιουργία διαθεματικών μουσικών παραστάσεων χρησιμοποιώντας ως κύρια μέσα τα αυστηρά δομημένα πολυρρυθμικά σχήματα και την ετεροφωνία τόσο στη μουσική όσο και στον λόγο.
To ποιητικό κείμενο, που το υπογράφει ο Παντελής Μπουκάλας, συνδιαλέγεται με το γερμανικό κείμενο του λουθηρανικού ρέκβιεμ, αλλά και με θραύσματα διαλόγων από τις επτά ταινίες του Ρώσου δημιουργού.
«Για τον Ταρκόφσκι, στη δική μου ακοή, το ερώτημα για το τι ο Θεός, τι ο άνθρωπος και τι το ανάμεσό τους συγκαταλέγεται στα τρέχοντα και τα απολύτως εγκόσμια». «Ο άνθρωπος», λέει, «“η κορωνίς της φύσεως”, έφτασε στη γη με σκοπό να μάθει γιατί γεννήθηκε ή γιατί τον έστειλαν εδώ. Και με τη βοήθεια του ανθρώπου γνωρίζει κι ο Δημιουργός τον εαυτό του. Αυτή η πορεία ονομάστηκε “εξέλιξη” και τη συνοδεύει πάντοτε η οδυνηρή διαδικασία της αυτογνωσίας».
Βλέπεις για να νιώσεις. Και για να σκεφτείς. Για το μείζον. Δηλαδή για το τρέχον: τη μοίρα του ανθρώπου. Για να μοιραστείς απορίες και αγωνίες, όχι για να δανειστείς καθησυχαστικές απαντήσεις, τέτοιες δεν έχει να σου δώσει ο Ταρκόφσκι.
«Το μεγαλείο και η αμφισημία της τέχνης», λέει ο σκηνοθέτης στο «Σμιλεύοντας τον χρόνο» πάντα «έγκειται στο ότι δεν αποδεικνύει, δεν εξηγεί και δεν απαντά σε ερωτήματα, ακόμα κι όταν στήνει προειδοποιητικές επιγραφές, όπως “Προσοχή! Κίνδυνος ακτινοβολίας!” Η επιρροή της έχει σχέση με μια έκρηξη ηθικής και ήθους».
«Σκοπός κάθε τέχνης, εκτός αν απευθύνεται στον “καταναλωτή”, σαν εμπορεύσιμο αγαθό, είναι να εξηγήσει στον ίδιο τον καλλιτέχνη και στους γύρω του γιατί ζει ο άνθρωπος, ποιο είναι το νόημα της ύπαρξής του· να εξηγήσει στους ανθρώπους για ποιο λόγο εμφανίστηκαν σ’ αυτό τον πλανήτη – ή τουλάχιστον να τους θέσει το ερώτημα» λέει ο Παντελής Μπουκάλας.
Η Δήμητρα Τρυπάνη και ο Παντελής Μπουκάλας συνεργάζονται για δεύτερη φορά, μετά από την παράσταση «Αμίλητη» στην Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής που ανέβηκε παράλληλα με την έκδοση του βιβλίου του Παντελή Μπουκάλα «Μηλιά μου Αμίλητη», μια αναψηλάφηση ενός συνταρακτικού συμβάντος, μιας γυναικοκτονίας που έλαβε χώρα σε κάποιο χωριό της Μάνης.
Μετά την πρώτη τους κοινή δουλειά, τον έπεισε να παιδευτεί και πάλι με τον Ταρκόφσκι· να ζήσει δηλαδή το ρήμα «παιδεύομαι» αχώριστα διττό. Ώστε η «δίχως ραφές» συμπλοκή των δύο λόγων, του μουσικού και του ποιητικού, να αποτελέσει μια όσο το δυνατόν περισσότερο απτή μορφή της κοινής τους αγάπης για έναν σπουδαίο καλλιτέχνη.
Γεννημένος το 1932, γιος του ποιητή Αρσένι Ταρκόφσκι, ο Αντρέι Ταρκόφσκι σπούδασε μουσική, ζωγραφική, γλυπτική και αραβικά και φοίτησε για τέσσερα χρόνια στην κινηματογραφική σχολή VGIK. Η διεθνής αναγνώριση ήρθε με την πρώτη του μεγάλου μήκους ταινία, «Τα παιδικά χρόνια του Ιβάν» (1962), η οποία κέρδισε τρεις Χρυσούς Λέοντες στο Κινηματογραφικό Φεστιβάλ της Βενετίας, μεταξύ των οποίων το βραβείο σκηνοθεσίας και καλύτερης ταινίας.
Επόμενη κινηματογραφική ταινία του Ταρκόφσκι αποτέλεσε η επική παραγωγή «Αντρέι Ρουμπλιόφ» (1969), η οποία αντιμετώπισε τον εξονυχιστικό έλεγχο και πολλές παρεμβάσεις εκ μέρους των σοβιετικών αρχών, με αποτέλεσμα η δημόσια προβολή της στη Ρωσία να καθυστερήσει για αρκετά χρόνια, μέχρι το 1971.
Ο Ταρκόφσκι σκηνοθέτησε τις περισσότερες ταινίες του στη Ρωσία. Το 1983 πραγματοποίησε για πρώτη φορά γυρίσματα εκτός της Ρωσίας, στην Τοσκάνη της Ιταλίας, για τις ανάγκες της ταινίας «Νοσταλγία» και στη συνέχεια εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Ιταλία και αργότερα στη Γαλλία, ενώ η τελευταία του ταινία «Η θυσία» γυρίστηκε τη χρονιά του θανάτου του, στη Σουηδία το 1986, κερδίζοντας τέσσερα βραβεία στις Κάννες.
Με επιρροές από τη λογοτεχνία και τη ζωγραφική, ο Ταρκόφσκι μας παρέδωσε ένα έργο που χαρακτηρίζεται από έντονα προσωπικά και μεταφυσικά στοιχεία, με εικόνες εξαιρετικής αισθητικής και σταθερά πλάνα μακράς διαρκείας. Η προσωπική του θεωρία για τον κινηματογράφο αποκαλείται συχνά γλυπτική του χρόνου και σύμφωνα με τον σκηνοθέτη καταγράφει την αληθινή ανθρώπινη εμπειρία του χρόνου μέσα από ποιητικούς συνειρμούς.
Ο Παντελής Μπουκάλας δοκίμασε να ψηλαφήσει το ταρκοφσκικό ερώτημα σε αυτή την παράσταση ήχου με γνωρίσματα «εξόδιας λειτουργίας» που ετοίμαζε. Είδε και ξανάδε τις ταινίες του βίαια εκπατρισμένου Ρώσου σκηνοθέτη, στη μικρή οθόνη πια, του υπολογιστή, διάβασε τα βιβλία του, τα βιβλία που συζητούν το έργο του, καθώς και όσα ποιήματα του πατέρα του, του Αρσένι Ταρκόφσκι, έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά, με τα οποία ο διάλογος του γιου είναι έντονος και αδιάλειπτος.
Ο ίδιος ο αριθμός των ταινιών, εφτά, και βέβαια η θεολογική –και στην ουσία της ανθρωπολογική– αγωνία του Ταρκόσφκι τού υπαγόρευσαν αφενός τον αριθμό των κεφαλαίων της «αναπαράστασής» του, αφετέρου τον βιβλικό τόνο ορισμένων παραγράφων του κειμένου και την ενσωμάτωση βιβλικών χωρίων.
Έτσι, παράλληλα με την παράσταση «Αντρέι» θα κυκλοφορήσει και το βιβλίο του Παντελή Μπουκάλα «Ο Χριστός στα Χιόνια», όπου το μερίδιο της φαντασίας είναι ισοδύναμο με το μερίδιο των εξακριβωμένων στοιχείων, δεν είναι μια εκλογοτεχνισμένη βιογραφία ή εργογραφία του Ταρκόφσκι.
«Είναι η βιογραφία της δικής μου ανάγνωσης ενός έργου που το οργάνωσε η βαθιά αγωνία για τα ανθρώπινα, δηλαδή για τον άνθρωπο ως δυνατότητα: δυνατότητα ήθους, προσφοράς, αυτοθυσίας, καλοσύνης, ποιότητας. Ερωτήματα έχει να καταθέσει η ανάγνωσή μου, ερωτήματα διατυπωμένα και από ήρωες του καλλιτέχνη, που δεν διστάζουν, με όλο το σέβας, να δουν με λοξή ματιά τον ίδιο τους τον ρόλο ή την αποστολή που τους ανατέθηκε.
Για τη δική του αποστολή πάντως δεν είχε καμία αμφιβολία ο Ταρκόφσκι. ως προς αυτό δηλώνει κατηγορηματικά στο "Μαρτυρολόγιό" του (εγγραφή 2.7.1979): "Νομίζω πως αν με ρωτούσαν ποια είναι η αποστολή μου, θα απαντούσα ως εξής: Να επιτύχω το Απόλυτο, καταβάλλοντας διαρκώς προσπάθειες για την ανύψωση του επιπέδου των ικανοτήτων μου. Του κύρους του καλλιτέχνη-τεχνίτη. Της στάθμης της ποιότητας.
Πρόκειται για κάτι που όλοι παραβλέπουν, επειδή δεν το απαιτεί κανείς και για το λόγο αυτό αντικαταστάθηκε από μια πλαστή επιφάνεια, από το ομοίωμα της ποιότητας. Εγώ επιθυμώ να διατηρήσω το επίπεδο της ποιότητας. Σαν τον Άτλαντα που κουβαλάει τον ουράνιο θόλο στους ώμους του.
Θα μπορούσε λόγω της μεγάλης κούρασης να τον πετάξει και να απαλλαγεί – όμως δεν το κάνει. Για κάποιο συγκεκριμένο λόγο τον κρατάει σφιχτά επάνω του. Το εκπληκτικό σ’ αυτό το μύθο είναι ακριβώς το ότι ενώ ο Άτλας έχει πικραθεί και εξαπατηθεί, συνεχίζει να τον κουβαλάει· πως δεν τον πετάει ποτέ από πάνω του"» γράφει ο Παντελής Μπουκάλας.
«Τα παιδικά χρόνια του Ιβάν», «Αντρέι Ρουμπλιόφ», «Σολάρις», «Ο καθρέφτης», «Στάλκερ», «Νοσταλγία», «Η θυσία». Οι επτά ταινίες του Ταρκόφσκι, με εικόνες που συχνά θεωρούνται από τους κριτικούς εξαιρετικής ομορφιάς, για τον ίδιο έχουν μεγάλη δύναμη και χρησιμοποιούνται για τη φωτογενετική τους αξία και το μαγικό ανεξήγητο.
Το νερό, τα σύννεφα και οι αντανακλάσεις χρησιμοποιήθηκαν από τον ίδιο για τη σουρεαλιστική ομορφιά και τη φωτογενετική τους αξία, καθώς και για τον συμβολισμό τους, όπως τα κύματα ή οι μορφές των ρυακιών ή του τρεχούμενου νερού. Αυτά είναι σύμβολα του κινηματογράφου, της όρασης και του ήχου, και οι ταινίες του Ταρκόφσκι έχουν συχνά θέματα αναστοχασμού.
Τι πίστευε ο Αντρέι Ταρκόφσκι για την τέχνη; «Πριν ορίσουμε ο,τιδήποτε πρέπει να απαντήσουμε με μια ευρύτερη ερώτηση: Ποιο νόημα έχει η ζωή του ανθρώπου στη γη; Ίσως να βρεθήκαμε εδώ για να ανυψωθούμε πνευματικά. Αν η ζωή μας τείνει σε έναν πνευματικό πλούτο, ίσως η τέχνη να είναι ένας από τους τρόπους προσέγγισης αυτού του σκοπού. Αυτό πιστεύω με τον τρόπο που ορίζω τη ζωή.
Η τέχνη πρέπει να βοηθά τον άνθρωπο στην πνευματική του εξύψωση. Δεν ξέρω. Μερικοί λένε ότι η τέχνη βοηθάει τον άνθρωπο να κατανοήσει τον κόσμο. Ότι είναι γνώση, όπως και κάθε διανοητική δραστηριότητα. Δεν πείθομαι με την εκδοχή της γνώσης. Με αυτή την έννοια είμαι σχεδόν αγνωστικιστής. Η γνώση μάς απομακρύνει όλο και περισσότερο από τον βασικό σκοπό της ζωής μας. Όσο πιο πολλά μαθαίνουμε τόσα λιγότερα ξέρουμε. Αφού όσο εμβαθύνουμε ο ορίζοντας στενεύει. Η τέχνη εξυψώνει τον άνθρωπο για να ξεπεράσει τον εαυτό του και να φτάσει σε αυτό που θα ονομάζαμε ελεύθερη βούληση» έχει πει σε μια συνέντευξη που θεωρείται από τις πιο σημαντικές του.
«Όπως γυρνάμε και ξαναγυρνάμε στους μεγάλους ποιητές για να δούμε την προσωπικότητα εκτός του εργαστηρίου τους –ποιητής που προσπαθεί με κάθε τρόπο, όχι μόνο με την ποίησή του, να ενισχύσει και να διακονίσει την ανθρώπινη δυνατότητα για κάτι καλύτερο, όχι για να δώσει οδηγίες–, έτσι και στον κινηματογράφο έχουν μεν αλλάξει πολλά πράγματα και στον λεγόμενο ρεαλιστικό και στον λεγόμενο ποιητικό κινηματογράφο, αξίζει να επιστρέψουμε στις ταινίες του που είναι τα απαιτητικά τεκμήρια της αντοχής ενός δημιουργού που πικράθηκε και εξαπατήθηκε από κάθε είδους λογοκριτές και εξουσιαστές, ιδιοκτήτες της μίας και μόνης Αλήθειας, από "μικρονοϊκούς, ανυποψίαστους καλλιτεχνικά, κοντόφθαλμους και αστοιχείωτους γραφειοκράτες που καταδυνάστευσαν τη ζωή του", όπως γράφει ο Αλέξανδρος Ίσαρης ("Μαρτυρολόγιο"). Και αυτό είναι το απαιτητικό του δώρο σ’ εμάς» λέει ο Παντελής Μπουκάλας.
Αντρέι: Ρέκβιεμ σε οκτώ σκηνές
25, 27, 28 Σεπτεμβρίου 2022
Ώρα έναρξης: 19:30 (Κυριακή: 18:30)
Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος Εθνικής Λυρικής Σκηνής – ΚΠΙΣΝ
Σύλληψη, σύνθεση, μουσική διδασκαλία, σκηνοθεσία, μουσική διεύθυνση: Δήμητρα Τρυπάνη
Πρωτότυπο ποιητικό κείμενο: Παντελής Μπουκάλας
Σκηνικά: Έλενα Σταυροπούλου
Κοστούμια: Νίκος Κόκκαλης
Χορογραφία, κινησιολογία: Ερμίρα Γκόρο
Φωτισμοί: Βαλεντίνα Ταμιωλάκη
Σχεδιασμός ήχου: Κώστας Μπώκος
Ερμηνεύουν (αλφαβητικά): Σαβίνα Γιαννάτου, Φάνης Ζαχόπουλος, Νίκος Ζιάζιαρης, Χρήστος Θάνος, Μαριάννα Καβαλλιεράτου, Βάλια Καράγιωργα, Γιώργος Κασαβέτης, Δήμητρα Κοκκινοπούλου, Νάντια Κοντογεώργη, Χαρά Κότσαλη, Χριστίνα Μαξούρη, Ηρώ Μπέζου, Ειρήνη Μπιλίνη-Μωραΐτη, Γιώργος Νικόπουλος, Καλλιόπη Σίμου, Αλίκη Σιούστη, Φώτης Σιώτας, Αλέξανδρος Ψυχράμης
Με τη συμμετοχή εννεαμελούς μουσικού συνόλου.
