«Όλοι οι θάνατοι είναι ίδιοι, μόνο οι ζωές αλλάζουν». Είναι μια φράση του Δημοσθένη Παπαμάρκου που σε στοιχειώνει, που κουβαλάς μαζί σου φεύγοντας από την εξαιρετική παράσταση που έχει στήσει η Γεωργία Μαυραγάνη στην κεντρική σκηνή της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση, πάνω στο κείμενο του Δημοσθένη, όπως και μία φράση που ακούγεται λίγο πριν το τέλος και σε σημαδεύει: «Τα προνόμια και η καταδίκη των νεκρών είναι να είναι ο καθένας».
Η «Εξημέρωση», που είναι μία παράσταση για τον θάνατο, τους πρόσφυγες και το πένθος είναι δύσκολο να περιγραφεί, είναι μια εμπειρία λόγου και εικαστικών που ξεφεύγει από τα όρια του συμβατικού θεάτρου. Είναι σαν μια σύγχρονη τραγωδία με στοιχεία εξπρεσιονιστικά που θυμίζουν σκηνές από ταινίες του Murnau, με ένα παιχνίδι σκιών που είναι καθηλωτικό, με κινήσεις που είναι σαν να ξεπήδησαν από αφίσες της κομμουνιστικής προπαγάνδας στην Κορέα ή στις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ, με τα σηκωμένα χέρια και τις συμμετρίες.
Η «Εξημέρωση» είναι σαν μια σύγχρονη τραγωδία με στοιχεία εξπρεσιονιστικά που θυμίζουν σκηνές από ταινίες του Murnau, με ένα παιχνίδι σκιών που είναι καθηλωτικό, με κινήσεις που είναι σαν να ξεπήδησαν από αφίσες της κομμουνιστικής προπαγάνδας στην Κορέα ή στις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ, με τα σηκωμένα χέρια και τις συμμετρίες.
Εκτός από την πρώτη συνεργασία του Δημοσθένη με τη Στέγη, είναι το πρώτο θεατρικό έργο που γράφει. «Το έργο, βασικά, ξεκίνησε λόγω της Γεωργίας» λέει. «Η αφορμή ήταν μία παράσταση που ήταν να κάνουμε μέσω της πειραματικής του Εθνικού Θεάτρου για ένα θέατρο στην Στουτγάρδη. Μου είχε τηλεφωνήσει και μου είχε πει ότι θα συνεργαζόταν σε έργο με θέμα το προσφυγικό και μου είχε προτείνει να γράψω το κείμενο. Αυτή είναι η αρχή. Ένα κομμάτι του κειμένου ανέβηκε στη Στουτγάρδη, αλλά εκείνο ήταν μόνο ένα 24λεπτο και πολύ διαφορετικό και στον βασικό του άξονα και στην αισθητική του από αυτό που ανεβαίνει τώρα. Ήταν ένα άλλο έργο στην ουσία».
Το πιο δυνατό χαρακτηριστικό στοιχείο της παράστασης είναι ο τρόπος που αφηγείται κάποια γεγονότα μέσα από ένα συναρπαστικό παιχνίδι με το φως και την σκιά, και τις φιγούρες που γεμίζουν την μεγάλη λευκή οθόνη με εικόνες τρυφερές αλλά και απίστευτης δύναμης. «Το κομμάτι των σκιών έχει από πίσω την σκέψη του πολύ απλού πράγματος» εξηγεί η Γεωργία, «Νέκυια, σκιές, το οποίο, όμως, τελικά λειτούργησε πάρα πολύ, δεδομένου ότι στην ουσία στο κείμενο του Δημοσθένη δεν υπάρχει οποιαδήποτε αναπαράσταση του θανάτου που φτιάχνουν οι ζωντανοί». Μέσα στις σκιές ακούγεται και μια μικρή επαναλαμβανόμενα που είναι ανατριχιαστική: «μαμά!».
«Η αλήθεια είναι ότι είχα την αίσθηση ότι αυτή η φωνή έχει κάτι ταυτόχρονα μητρικό» συνεχίζει η Γεωργία, «αλλά κάποια στιγμή μου αφηγήθηκε και ο Δημοσθένης ένα περιστατικό με τον ανιψιό του που ρωτούσε τον μπαμπά του, “μπαμπά ποιοι μένουν στα σπίτια των πεθαμένων”; Έτσι και η σκιά, επειδή περνάς κάπως από το παιδικό στοιχείο, βγήκε αυθόρμητα».
Το έργο ξεπερνάει τα όρια του απλού θεάτρου και γίνεται μια multimedia παράσταση με μόνιμη συνοδεία το ασταμάτητο drone του Χάρη Νείλα και ηχογραφημένη αφήγηση που δημιουργούν συνεχώς έντονα συναισθήματα. «Θα έλεγα ότι η Εξημέρωση περιέχει πολλά στοιχεία ποίησης, με την έννοια της πραγματικής σημασίας της ποίησης, της δημιουργίας πραγμάτων μέσω του λόγου, εικόνων, συναισθημάτων» λέει η Γεωργία Μαυραγάνη. «Δεν είναι μόνο αυτό όμως, έχει και πολύ έντονα ιστορικά στοιχεία. Είναι ένα αρκετά απαιτητικό κείμενο και στην αρχή, όταν επιχειρήθηκε να αποδοθεί σε πρώτο πρόσωπο ήταν πολύ δύσκολο. Αντιλαμβανόσουν ότι θέλει έναν άλλον τρόπο για να μπορέσεις και ως θεατής να χαλαρώσεις και να μην έχεις άγχος, να παρακολουθείς αυτό που ακούς. Είναι πολύ διαφορετικό από αυτό που λέμε “ένα ρεαλιστικό έργο”, οπότε το ηχογραφημένο κομμάτι βοηθάει σε πολύ μεγάλο βαθμό. Ταυτόχρονα δουλεύει πολύ και νοηματικά, δηλαδή σου δημιουργεί και αυτή την απόσταση από το εδώ και το τώρα της ζωής που έχει και ο ίδιος ο αφηγητής. Μου αρέσει ο σοβαρός τόνος που έχει γιατί δεν είναι εύκολο να δεις και να ακούσεις κάτι και να σου μιλήσει κάπως πιο σοβαρά. Μπορεί να τον φοβήθηκα πάρα πολύ αυτόν τον σοβαρό τόνο, αλλά μου αρέσει γιατί έτσι μπορεί να σηκώσει και την ελαφρότητά του. Και παρότι είναι τεχνικά μια πολύ απαιτητική δουλειά, εμένα με ανάγκασε να ανέβω επίπεδο, να ξεφύγω ακόμη και στην άποψη του ντοκουμέντου, ποια φωτογραφία θα έρθει, ποιο βίντεο, να ξεφύγω και από αυτή την φόρμα των παραστάσεων που παίρνεις απλώς συνεντεύξεις και χρησιμοποιείς αποσπάσματα. Ήθελα να μιλήσει αυτό πιο ανοιχτά, πιο γενικά».
«Αυτόν τον κόσμο που πάμε να αναπαραστήσουμε και να σχολιάσουμε, την εμπειρία δηλαδή του προσφυγικού ως την εμπειρία του τραύματος, δεν μπορούμε να τον διαπεράσουμε ούτε στο πρώτο επίπεδο. Συζητούσαμε πώς θα μπορούσε αυτό να περιγραφεί και κάποια στιγμή πέσαμε πάνω σε ένα απόσπασμα που έλεγε για το πώς ουσιαστικά η επαναφήγηση του τραύματος το εξημερώνει. Έτσι προέκυψε η εξημέρωση.» ― Δημοσθένης Παπαμάρκος
Ρωτάω ποια είναι η Εξημέρωση που αναφέρει ο τίτλος. Πώς προέκυψε; «Ο τίτλος προέκυψε λίγο δύσκολα» λέει ο Δημοσθένης, «ήρθε αφού είχε γραφτεί εκείνο το πρώτο κείμενο στο οποίο βασίστηκε το θεατρικό, ψάχνοντας να βρούμε τι είναι αυτό που περιγράφει καλύτερα αυτό που κάνουμε. Γιατί βασική μας αρχή ήταν ότι, ούτως ή άλλως, αυτόν τον κόσμο που πάμε να αναπαραστήσουμε και να σχολιάσουμε, την εμπειρία δηλαδή του προσφυγικού ως την εμπειρία του τραύματος, δεν μπορούμε να διαπεράσουμε ούτε στο πρώτο επίπεδο. Ή, αν πάμε παρακάτω, ουσιαστικά κάνουμε μια αφήγηση, η οποία βασίζεται στις αφηγήσεις αυτών των ανθρώπων που βασίζονται στο βίωμα και στο τραύμα τους. Και συζητούσαμε πώς θα μπορούσε αυτό να περιγραφεί και κάποια στιγμή πέσαμε πάνω σε ένα απόσπασμα που έλεγε για το πώς ουσιαστικά η επαναφήγηση του τραύματος το εξημερώνει. Δηλαδή, αμβλύνει την εικόνα του de facto. Είτε η αφήγηση είναι του ανθρώπου που το έχει βιώσει, είτε ενός δεύτερου αφηγητή που έχει ακούσει την πρώτη αφήγηση κλπ. Και όταν το λέγαμε αυτό, ήταν αποκαλυπτικό. Έτσι προέκυψε η εξημέρωση. Ουσιαστικά, στο κείμενο και στην παράσταση γίνεται αυτό, δηλαδή οικειοποιούμαστε αφηγήσεις τρίτων, είτε είναι από τον Ηρόδοτο η αναφορά στην καταστροφή της Μιλήτου, είτε από τον Πλούταρχο ο θάνατος του Κίμωνα, είτε τα ηχητικά ντοκουμέντα των προσφύγων, το μετασχηματίζουν σε κάτι άλλο, ταυτόχρονα όμως αμβλύνοντάς το πολύ. Κι από τη στιγμή που μεταφέρεται σε μία σκηνή, πλέον μιλάμε για έργο.
Ήταν ένας προβληματισμός ο οποίος προέκυψε πολύ έντονα, όταν στην πρώτη φάση μιλήσαμε με πρόσφυγες και ήταν ένα ηθικό δίλημμα: εμείς πού στεκόμαστε απέναντι σε αυτό; Ναι μεν έχουμε κληθεί να κάνουμε ένα έργο για το προσφυγικό, κάτι με το οποίο ήμασταν και οι δύο φοβερά αμήχανοι και είχαμε πρόβλημα εξ αρχής. Η πρώτη κουβέντα που είπα στη Γεωργία στο τηλέφωνο όταν μου είπε την ιδέα ήταν “με ζορίζει, είναι κάτι που εγώ το νιώθω σαν εκμετάλλευση” και μου λέει “ακριβώς το ίδιο αισθάνομαι κι εγώ” και αυτό ουσιαστικά μας οδήγησε σε ιστορίες που είναι πολύ απομακρυσμένες από την σημερινή εμπειρία αυτού του πράγματος και οδήγησε κι εμένα σε έναν λόγο κειμενικά που είναι πολύ απομακρυσμένος και από το καθημερινό. Έτσι γίνεται και η εξημέρωση σε πολλαπλά επίπεδα, όλη αυτή η εμπειρία που αποτελεί το έναυσμα και τον πυρήνα του έργου. Εξημερώνεται, δηλαδή αισθητικοποιείται είτε σαν εικόνα είτε σαν λόγος αλλά συνειδητά πια, δηλαδή λέμε δείτε τις ραφές αυτού που κατασκευάζουμε».
Εκτός από τους τρεις ηθοποιούς που παίζουν τους βασικούς ρόλους (Νίκο Γιαλέλη, Κωνσταντίνα Τάκαλου και Μάνο Πετράκη) εμφανίζονται ως guest οι Ξένια Καλογεροπούλου, Ηλίας Κατέβας και Ελίνα Ρίζου σε μερικές από τις πιο δυνατές στιγμές της παράστασης.
«Η ηλικία τους, η εμπειρία και ο τρόπος τους είναι κάπως σαν ντοκουμέντα» λέει η Γεωργία, «και οι ίδιοι με έναν τρόπο. Και ποτίζουν ο έργο με πολλή αλήθεια. Όλοι οι χαρακτήρες στο έργο είναι αληθινοί άνθρωποι…».
Ιnfo:
Εξημέρωση
Κείμενο: Δημοσθένης Παπαμάρκος
Σκηνοθεσία: Γεωργία Μαυραγάνη
Δραματουργία-Βοηθός Σκηνοθέτης: Ράνια Κελαϊδίτη
Πρωτότυπη Μουσική-Σχεδιασμός Ήχου: Χάρης Νείλας
Σκηνικά-Κοστούμια: Άρτεμις Φλέσσα
Φωτισμοί: Εβίνα Βασιλακοπούλου
Κίνηση: Αλεξία Νικολάου
Βοηθός Σκηνοθέτη: Ναζίκ Αϊδινιάν
Βοηθός Σκηνογράφου-Ενδυματολόγου: Λίλη Κυριλή
Επεξεργασία Οπτικού Υλικού: Στάθης Γαλαζούλας
Ερμηνεύουν: Νίκος Γιαλελής, Μάνος Πετράκης, Κωνσταντίνα Τάκαλου
Συμμετέχουν: Ξένια Καλογεροπούλου, Ηλίας Κατέβας, Ελίνα Ρίζου
Συγγρού 107
16-26 Ιανουαρίου 2020
Κεντρική Σκηνή
Παραστάσεις: Τετάρτη, Πέμπτη, Παρασκευή, Σάββατο, Κυριακή 20:30