Sam Apple
Liveright Publishing, Νέα Υόρκη, 2021.
"Ravenous: ο Otto Warburg, οι Ναζί και η έρευνα πάνω στη σύνδεση του καρκίνου με την διατροφή"
Γεννημένος το 1883, ο Warburg προοριζόταν για μια λαμπρή καριέρα στην επιστήμη. Ο πατέρας του, Emil, ήταν ένας από τους κορυφαίους φυσικούς της Γερμανίας και πολλοί από τους μεγαλύτερους επιστήμονες του κόσμου, συμπεριλαμβανομένων των Albert Einstein και Max Planck, ήταν στενοί φίλοι της οικογένειας. Ο Warburg σπούδασε χημεία υπό τον βραβευμένο με Νόμπελ Emil Fischer και αργότερα συνεργάστηκε με τον Albrecht Ludolf von Krehl, έναν διάσημο Γερμανό παθολόγο και φυσιολόγο.
Κατά τη διάρκεια του ναζιστικού καθεστώτος, ο Warburg και ο σύντροφός του, ο Jacob Heiss, ζούσαν σε ένα ανάκτορο στο Dahlem, μια ήσυχη γειτονιά με κομψές βίλες στη νοτιοδυτική πλευρά του Βερολίνου, όπου κατοικούσαν και άλλοι Νομπελίστες, και όπου βρισκόταν το ινστιτούτο που διηύθυνε. Το πολυτελές αρχοντικό χτίστηκε σύμφωνα με τις λεπτομερείς οδηγίες του για να διαθέτει οροφές ύψους 4 μέτρων, διάδρομο με πέτρινα πλακάκια και παρκέ δάπεδο. 'Εχοντας πάθος με την ιππασία, είχε επίσης σχεδιάσει ένα σταύλο για τα άλογά του και ένα αρκετά μεγάλο χώρο ιππασίας. Οι γείτονες, που τον συναντούσαν συχνά στους δρόμους με τις μπότες και τα σπιρούνια που φορούσε κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής του θητείας, τον αποκαλούσαν "αυτοκράτορα του Dahlem".
Ο Warburg ανέφερε στην αδερφή του Lotte ότι υποψιαζόταν πως κάποιοι παρατρεχάμενοι του Χίτλερ είχαν τοποθετήσει ένα σημείωμα δίπλα στο όνομά του που έγραφε "να διατηρηθεί για άλλα 10 χρόνια για προπαγάνδα προς τα έξω". Επιλέγοντας να παραμείνει στην πατρίδα του τη Γερμανία για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα, ειδικά όταν πολλοί άλλοι Εβραίοι επιστήμονες, όπως ο Αϊνστάιν, είχαν φύγει από τη χώρα, φοβόταν ότι είχε κάνει "ένα σύμφωνο με τον διάβολο", με τους Ναζί. Αυτές οι επιλογές, τις οποίες ο Apple εξετάζει προσεκτικά στο βιβλίο του Ravenous, θα στοιχειώσουν τον Warburg και θα δυσχεράνουν την επιστημονική του πρόοδο στην έρευνα για τον καρκίνο.
"Δεν είναι αλήθεια ότι ο Warburg έμεινε στη Ναζιστική Γερμανία επειδή ήταν υπέρ των Ναζί κατά κάποιον τρόπο", λέει ο Apple. "Σίγουρα πήρε πολλές κακές αποφάσεις, που αμαύρωσαν τη φήμη του, αλλά μισούσε τους Ναζί όσο κανένας." Παρενοχλούσαν αδιάκοπα τον Warburg, πιέζοντάς τον να υπογράψει μια "δήλωση αρειανής καταγωγής", και τον παρότρυναν συνεχώς να ανταποκρίνεται στο ναζιστικό χαιρετισμό, μια χειρονομία που δεν έκανε ποτέ.
Christopher Johnston, The Hub, Johns Hopkins University, 04.06.2021
Ο ομοφυλόφιλος, Εβραίος επιστήμονας που απολάμβανε την ανοχή των Ναζί
Ογδόντα χρόνια αφότου οι Ναζί επέτρεψαν στον Otto Warburg να συνεχίσει την έρευνά του για τον καρκίνο την περίοδο του Ολοκαυτώματος, οι ανακαλύψεις του Νομπελίστα προσελκύουν νέο επιστημονικό ενδιαφέρον.
Rich Tenorio
*
Πριν από ογδόντα χρόνια, στις 21 Ιουνίου 1941, μία ασυνήθιστη συνάντηση πραγματοποιήθηκε στην έδρα του Κόμματος των Ναζί. Ο Otto Warburg, ένας Γερμανός επιστήμονας που διηύθυνε ένα τμήμα του Kaiser Wilhelm Institute, κλήθηκε να συναντήσει τους ηγέτες των SS Heinrich Himmler και Viktor Brack. Παρά το γεγονός ότι ήταν βραβευμένος με Νόμπελ, ο Warburg είχε εκδιωχθεί από το ινστιτούτο και η καριέρα του διακινδύνευε επειδή ήταν Εβραίος και πιθανολογούμενος ομοφυλόφιλος. Ωστόσο, οι SS επέτρεψαν στο Warburg να συνεχίσει να εργάζεται. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η έρευνά του επικεντρώθηκε σε κάτι που τρομοκρατούσε τους Ναζί - τον καρκίνο. Τώρα η επιστήμη επανεξετάζει τις ανακαλύψεις του Warburg σχετικά με τη φοβερή ασθένεια, όπως περιγράφεται λεπτομερώς σε ένα νέο βιβλίο του Αμερικανό-Εβραίου συγγραφέα Sam Apple, Ravenous: Otto Warburg, the Nazis, and the Search for the Cancer-Diet Connection.
"Επιχειρώ να περιγράψω τον Warburg ως περίπλοκο ήρωα", είπε ο Apple στην τηλεφωνική μας συνέντευξη. "Από τη μία πλευρά, ήταν ένας λαμπρός επιστήμονας που έκανε σημαντικές ανακαλύψεις. Τον θαύμαζα επίσης γιατί μισούσε τους Ναζί". Ωστόσο, ο Apple προσθέτει: "Δεν ήταν εξαιρετικός άνθρωπος. Ήταν ένας εγωιστής, ναρκισσιστής που πάντα ενεργούσε για το δικό του συμφέρον."
Κατά τη διάρκεια του Β 'Παγκοσμίου Πολέμου, τα ενδιαφέροντα του Warburg και των Ναζί συγκλίνουν στο θέμα του καρκίνου. Οι Ναζί τον άφησαν να δουλεύει πάνω σε μια θεραπεία την ώρα που σκότωναν έξι εκατομμύρια Εβραίους στο Ολοκαύτωμα. Απόδειξη του πόσο σοβαρά το Τρίτο Ράιχ αντιμετώπιζε την ασθένεια, είναι πως οι ηγέτες των SS συναντήθηκαν με τον Warburg λίγες ώρες πριν από την επιχείρηση Barbarossa και την εισβολή στην ΕΣΣΔ. Αργότερα την ίδια εκείνη ημέρα, ο Αδόλφος Χίτλερ - που είχε χάσει τη μητέρα του από καρκίνο του μαστού - συζητούσε για τον καρκίνο με τον ενορχηστρωτή της προπαγάνδας του Γιόζεφ Γκέμπελς, σύμφωνα με το ημερολόγιο του Γκέμπελς.
Μετά την συνάντησή τους με τον Warburg, οι ηγέτες των SS τον άφησαν να μετακομίσει σε ένα νέο χώρο εργασίας - ένα αρχοντικό όπου ο Κάιζερ είχε συζητήσει κάποτε για τον Σιωνισμό με τον Θίοντορ Χέρζλ. Ο Warburg έζησε εκεί και δούλεψε μαζί με τον φημολογούμενο εραστή του, τον Jacob Heiss. Ωστόσο, με την μεταπολεμική ανακάλυψη του DNA, η επιστήμη εγκατέλειψε τη θεωρία του Warburg, σύμφωνα με την οποία η θεραπεία για τον καρκίνο θα πρέπει να βασίζεται στον μεταβολισμό, με τη βοήθεια της γενετικής. Τώρα, το εκκρεμές πηγαίνει πάλι πίσω, υπέρ του, καθώς πιο πρόσφατα ευρήματα φαίνεται πως συνδέουν τον καρκίνο με τον διαβήτη, την παχυσαρκία και την κατανάλωση ζάχαρης - όλα αυτά εξερευνώνται από τον Apple στην αφήγησή του.
Ο Apple έμαθε για πρώτη φορά για τον Warburg όταν ερευνούσε το θέμα του μεταβολισμού. Βρήκε μια αναφορά για την ανακάλυψη του μεταβολισμού των καρκινικών κυττάρων από τον Warburg το 1923 και έγραψε ένα άρθρο γι' αυτόν στο περιοδικό των New York Times το 2016. Οι εκδόσεις Liveright τον κάλεσαν τότε να γράψει κι ένα βιβλίο για το ίδιο θέμα.
Καθηγητής επιστημονικής συγγραφής και συγγραφής προγραμμάτων MA στο Πανεπιστήμιο Johns Hopkins, ο Apple έχει ασχοληθεί με την εβραϊκή ιστορία και το Ολοκαύτωμα στα έργα του, όπως φαίνεται κι από το προηγούμενο βιβλίο του, Schlepping Through the Alps: My Search for the Jewish Past Past with the Last Wandering Shepherd. Με τον Warburg, ανακάλυψε μία ιστορία που συνδυάζει το ενδιαφέρον του για τα εβραϊκά θέματα και την επιστήμη. Για την ανεκτίμητη βοήθειά τους στο έργο του αναφέρει δύο Γερμανίδες ιστορικούς, την Petra Gentz-Werner και την Karin Nickelsen.
Ο Warburg ήταν γιος ενός Εβραίου πατέρα και μιας μη Εβραίας μητέρας, και συγγενής της διάσημης οικονομικής δυναστείας των Warburg. Ο απαιτητικός πατέρας του ήταν σύγχρονος του Αϊνστάιν. Ο νεότερος Warburg υπηρέτησε με το φημισμένο Πρωσικό ιππικό κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου και εστίασε την έρευνά του σε ένα θέμα που απασχόλησε τη Δύση στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα.
"Ο καρκίνος γινόταν όλο και περισσότερο μια σημαντική ασθένεια στη Γερμανία", μας λέει ο Apple. "Ο Warburg είχε ένα τεράστιο "εγώ". Ήθελε πραγματικά να κάνει ανακαλύψεις που θα άλλαζαν τον κόσμο. Ήρωας του ήταν ο Louis Pasteur, ο οποίος άλλαξε ολόκληρο τον κόσμο με μια επαναστατική ανακάλυψη, μια νέα κατανόηση μιας ασθένειας. Ήθελε να είναι ο επόμενος στη σειρά."
Το 1923, ο Warburg ανακάλυψε τον μεταβολισμό των καρκινικών κυττάρων - συγκεκριμένα, ότι καταβροχθίζουν γλυκόζη. Ο μηχανισμός που οδηγεί σε αυτό έγινε γνωστός ως το φαινόμενο Warburg. Τη στιγμή που κέρδισε το βραβείο Νόμπελ το 1931, το βιογραφικό του εμπλουτίστηκε ακόμη περισσότερο.
"Θεωρήθηκε ο μεγαλύτερος βιοχημικός της γενιάς του", είπε ο Apple, "και όχι μόνο για τον καρκίνο. Έκανε εξαιρετικά σημαντικές ανακαλύψεις στην κυτταρική αναπαραγωγή και την κατανόηση των ενζύμων, διαπιστώνοντας πώς τα κύτταρα απορροφούν και συγχρόνως διασπούν θρεπτικά συστατικά, καθώς και σημαντικές ανακαλύψεις στη φωτοσύνθεση. Ήταν πραγματικά μία ιδιοφυΐα."
Ωστόσο, το 1933, ο Χίτλερ έγινε καγκελάριος της Γερμανίας και δύο χρόνια αργότερα οι Ναζί θέσπισαν τους αντισημιτικούς νόμους της Νυρεμβέργης. Το καθεστώς του Warburg ως Mischling ή Εβραίος κατά το ήμισυ του παρείχε κάποια προσωρινή προστασία, αλλά αυτό φάνηκε σε λίγο να μην αρκεί. Με τρόπο αμφιλεγόμενο, ο Warburg προσπάθησε να "αρειανοποιηθεί", να γίνει πλήρως Γερμανός.
"Δεν είναι σαφές εάν [οι Ναζί] άλλαξαν επίσημα το καθεστώς του, αλλά σίγουρα το εξέτασαν", λέει ο Apple.
Τελικά, εν μέρει λόγω της εργασίας του Warburg που επικεντρωνόταν στον καρκίνο, και εν μέρει λόγω των διασυνδέσεών του με υψηλόβαθμους Ναζί, διατήρησε τη θέση του για όσο διάστημα η έρευνά του παρέμεινε εστιασμένη στον καρκίνο. Σε όλη αυτήν την περίοδο, ο Heiss έμεινε στο πλευρό του.
"Ο [Warburg] ήταν τόσο ανοιχτά γκέι όσο θα μπορούσε να είναι κανείς εκείνη την εποχή σε ορισμένους τομείς της γερμανικής ζωής", λέει ο Apple. "Δεν προσπάθησε να κρύψει τη σχέση του με τον Heiss… Νομίζω ότι ήταν μια πραγματικά ερωτική σχέση."
Ο Warburg και ο Heiss πέρασαν κάποιες δύσκολες στιγμές. Ο Warburg όχι μόνο επέζησε της συνάντησής του με τους SS τη μέρα της επιχείρησης Barbarossa, αλλά αρκετά χρόνια αργότερα κατηγορήθηκε και ως εχθρός του κράτους.
"Και στις δύο αυτές περιστάσεις, θα μπορούσε πολύ εύκολα να σκοτωθεί", είπε ο Apple. "Ιδιαίτερα στη δεύτερη περίπτωση, κοντά στο τέλος του πολέμου. Δεν το είχαν σε τίποτα τότε οι Ναζί να δολοφονούν τον οποιοδήποτε, πόσο μάλλον αν επρόκειτο για κάποιον που ήταν μισός Εβραίος και gay. "
Ο Warburg επέζησε για να δει τις ανακαλύψεις του να επισκιάζονται στα μεταπολεμικά χρόνια, ειδικά όταν ανακαλύφθηκε το DNA από τους Rosalind Franklin, James Watson και Francis Crick.
"Μέχρι τη δεκαετία του '70, όλοι οι επιστήμονες που δούλευαν πάνω στον καρκίνο ενδιαφέρονταν απλώς για τις μεταλλάξεις στο DNA, τη μοριακή βιολογία", αναφέρει ο Apple. "Το είδος των πραγμάτων που μελέτησε ο Warburg, η βιοχημεία, θεωρήθηκε "επιστήμη του Παλαιού Κόσμου".
Το βιβλίο περιγράφει πως σταδιακά αποκαθίσταται η φήμη του Warburg, μέσα από πιο πρόσφατες έρευνες για τον καρκίνο που ενσωματώνουν όχι μόνο τη βιοχημεία του, αλλά και ορισμένες πτυχές που είχε παραβλέψει, όπως ο διαβήτης, η παχυσαρκία και η ζάχαρη.
Καθώς η συζήτηση αναβιώνει, ο Otto Warburg γνωρίζει μία νέα ζωή μετά το θάνατο.
"Πιστεύω πως αυτό που συνέβη μετά τον πόλεμο είναι ότι ξεθώριασε η φήμη του", λέει ο Apple. "Ο κόσμος πίστεψε πως έκανε λάθος για τον καρκίνο. Η ιστορία που διηγούμαι στο βιβλίο μου είναι πώς ανακαλύπτεται εκ νέου το έργο του για τον καρκίνο. Είναι λίγο ήρωας ξανά."
Μτφ. Σ.Σ.
