Το πέπλο* του Οδυσσέα
Marc Lebiez
En attendant Nadeau - 27 Ιουλίου 2022
Ο Οδυσσέας πέφτει στο νερό... ο θάνατος τον απειλεί. Γλιτώνει, όχι με το κολύμπι, αλλά χάρη σε ένα πέπλο, σύμφωνα με ένα θέμα που διατρέχει ολόκληρη την Οδύσσεια.
Η ραψωδία V της Οδύσσειας διηγείται την επιστροφή του Οδυσσέα από το νησί της Καλυψώς στο νησί των Φαιάκων, το οποίο βρίσκεται πολύ κοντά στην Ιθάκη, αν και σε έναν άλλο κόσμο, όπως ήταν ήδη το νησί της Καλυψώς. Αυτή η επιστροφή είναι επομένως και μια επιστροφή στον ανθρώπινο κόσμο. Αφού οι θεοί αποφάσισαν να αφήσουν τον Οδυσσέα να επιστρέψει, και το μήνυμά τους μεταφέρθηκε από τον Ερμή στη νύμφη, χρειάστηκε να οργανωθεί η αναχώρηση του ήρωα. Ο ίδιος έπρεπε να καταπιαστεί με την κατασκευή ενός μικρού πλεούμενου μέσα σε λίγες ημέρες, εξοπλισμένου με πρόστεγο και πηδάλιο, καθώς και με κατάρτι και πανί. Για δεκαεπτά μέρες και χωρίς καθόλου να κοιμηθεί, ο Οδυσσέας αρμένιζε ευθεία μπροστά του, με τη Μεγάλη Άρκτο στο αριστερό του χέρι. Αν και ο Όμηρος αναφέρεται στη Μεγάλη Άρκτο συνεκδοχικά σε σχέση με το πολικό αστέρι, η διαδρομή ακολουθεί μια σταθερή ανατολική κατεύθυνση. Τη δέκατη όγδοη μέρα, ο Οδυσσέας αντικρίζει τη χώρα των Φαιάκων και τα σκοτεινά της δάση. Επομένως έχει σχεδόν φτάσει. Εκείνη τη στιγμή, ο Ποσειδώνας, επιστρέφοντας από την Αφρική και βλέποντας την κατάσταση από το όρος των Σολύμων (που δεν βρίσκεται στην Ιερουσαλήμ!), συνειδητοποιεί ότι ο παλιός του εχθρός έχει σχεδόν καταφέρει να επιστρέψει σε καλές συνθήκες. Τότε ο θεός εξαπολύει μια καταιγίδα όπου οι άνεμοι πνέουν ταυτόχρονα από τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα.
Αν πνιγεί, ο ναυτικός φοβάται μια μοίρα πιο σκληρή απ' ό,τι αν πέθαινε στη στεριά, μπροστά στην Τροία, γιατί τότε θα του έκαναν μια κηδεία με όλες τις τιμές, υμνώντας τη δόξα του. Εκείνη τη στιγμή, ένα μεγάλο κύμα τον ρίχνει στη μανιασμένη θάλασσα και διαλύει το πλοίο του. Βρίσκεται με το κεφάλι μέσα στο νερό, πνίγεται, χωρίς να μπορεί να βγει στην επιφάνεια λόγω του βάρους των μουσκεμένων ρούχων του. Προσπαθεί να πιάσει ό,τι μπορεί από τα υπολείμματα της σχεδίας του. Μα τότε τον σπρώχνουν εδώ και εκεί οι τέσσερις άνεμοι, ο καθένας προς τη δική του κατεύθυνση. Στο σημείο αυτό, μια θεά, η Λευκοθέα, τον λυπάται και του προσφέρει έναν σίγουρο τρόπο για να σώσει τη ζωή του: ένα πέπλο (Ραψωδία V, στ. 184).
Μπορεί κανείς να φανταστεί το πέπλο αυτό (κρήδεμνον) στο σχήμα μιας μαντίλας [σαν την ισπανική mantilla - σ.σ.] που καλύπτει τις δύο πλευρές του προσώπου, και η οποία μπορεί να τραβηχτεί προς τα πάνω. Αναφέρεται στη ραψωδία Ι της Οδύσσειας (στ. 334) ότι η Πηνελόπη "την κατέβασε στα δύο της μάγουλα". Στην Ιλιάδα (XIV, στ. 184), η Ήρα φοράει ένα τέτοιο πέπλο για να αποπλανήσει τον Δία και να τον κοιμίσει. "Καλύπτεται" με αυτό (καλύπτειν). Το ίδιο ρήμα καλύπτειν χρησιμοποιείται κι εδώ. Προσφέροντας αυτό το πέπλο στον Οδυσσέα, η Λευκοθέα τον συμβουλεύει να κολυμπάει σταθερά απλώνοντάς το στο στήθος του. Αυτό το πέπλο είναι "αθάνατο" (ἄμβροτον), εφόσον προέρχεται από μια θεότητα και προστατεύει από τον θάνατο. Μετά από αυτό, η θεά βουτάει ξανά στη θάλασσα, η οποία την "σκεπάζει (καλύπτειν, στ. 353).
Ο Οδυσσέας δεν επαφίεται σε αυτή την υπόσχεση σωτηρίας και προτιμά να γραπωθεί απ' ό,τι έχει απομείνει από τη σχεδία του για όσο καιρό αυτή αντέχει. 'Οσο κι αν το πέπλο τον προστατεύει, θα αποφασίσει εν τέλει να κολυμπήσει μόνο όταν δεν θα μπορεί να κάνει διαφορετικά, δηλαδή σύντομα. Σε αυτό το σημείο, βγάζει τα ρούχα που του έδωσε η Καλυψώ, η "καλυμμένη" με πέπλο. Στη συνέχεια καλύπτει το στήθος του με το αθάνατο πέπλο και ρίχνεται στο νερό: "βουτάει με το κεφάλι, τα δύο χέρια ανοιχτά και αρχίζει να κολυμπάει". Ο Ποσειδώνας μπορεί να φύγει ήσυχος: ο Οδυσσέας δεν έχει καμία πιθανότητα να επιζήσει.
Ωστόσο, κολύμπησε δύο μέρες και δύο νύχτες. Το πρωί της τρίτης μέρας βρίσκεται πολύ κοντά στην ακτή, αλλά η δύναμη των κυμάτων που χτυπούν τα κοφτερά βράχια της ακτής τον εμποδίζει να φτάσει στη στεριά. 'Ενα ακόμη μεγάλο κύμα τον ρίχνει στον βράχο, από τον οποίο κρατιέται, γδέρνοντας τα δάχτυλά του. Κι έπειτα, καθώς το κύμα αποτραβιέται απότομα, παρασύρεται στο ανοιχτό πέλαγος και η θάλασσα τον καλύπτει (εδ. 435: καλύπτειν). Τότε η Αθηνά αποφασίζει να τον βοηθήσει και μπορεί έτσι και κολυμπάει πάλι, αναζητώντας μια προσβάσιμη ακτή. Όταν τελικά πατάει στεριά, βγάζει από πάνω του το πέπλο της Λευκοθέας και τον στέλνει πίσω στη θάλασσα, όπως είχε ζητήσει η θεά, και εκείνη το παραλαμβάνει. Ο Οδυσσέας μπορεί τότε να σκεφτεί ότι ήρθε η ώρα να ξεκουραστεί. Φτιάχνει ένα στρώμα από ξερά φύλλα και σκεπάζεται με αυτά (στ. 491: καλύπτειν). Η Αθηνά μπορεί να κλείσει τα βλέφαρά του - και αυτή τη φορά πρόκειται για το ρήμα ἀμφικαλύπτειν που χρησιμοποιείται και για το "πέπλο του θανάτου" (Ιλιάδα, XVI, στ. 350) και, γενικότερα, για οτιδήποτε μπορεί να καλυφθεί και να κρυφτεί.
Σε όλη αυτή τη σκηνή με το κολύμπι του Οδυσσέα ξεχωρίζει έτσι το σωτήριο πέπλο, το οποίο, φορεμένο γύρω από το στήθος του, θα τον γλιτώσει από το κύμα που θα μπορούσε να τον καλύψει, ή και να τον καταπιεί. Ρίχνεται στο νερό με αυτό το πέπλο μόνο πάνω του, σαν να το χρειάζεται οπωσδήποτε για να κολυμπήσει, δηλαδή για να μην καλυφθεί εντελώς από το νερό. Όταν φτάνει στη στεριά, φτιάχνει ένα κάλυμμα από φύλλα και το πέπλο του ύπνου τον σκεπάζει.
Σε αυτό το σύντομο απόσπασμα (λιγότερο από διακόσιους στίχους στη Ραψωδία V), διαφαίνεται ένα θέμα που διατρέχει όλη την Οδύσσεια: η εναλλαγή της κάλυψης και της αποκάλυψης. Το ταξίδι που διηγείται ο Οδυσσέας στους Φαίακες μπορεί να εκληφθεί ως ανακάλυψη της Μεσογείου. Όμως ολόκληρο το δεύτερο μισό του έπους, που αφηγείται την επιστροφή του στην Ιθάκη, χαρακτηρίζεται από το φόβο του μήπως αποκαλυφθεί και επομένως δολοφονηθεί από τους μνηστήρες που πολιορκούν την Πηνελόπη. Καλύπτεται λοιπόν με ένα πέπλο που τον κρύβει πρώτα από τους Φαίακες, στους οποίους φοβάται να αποκαλύψει ποιος είναι, μετά από τους πιστούς υπηρέτες του στο νησί του και μετά από την ίδια τη γυναίκα του, η οποία δεν τον αναγνωρίζει κάτω από το πέπλο του. Θα αποκαλυφθεί μόνο στο τέλος. Το κεφάλαιο είχε ξεκινήσει με την Καλυψώ, την Καλυμμένη, την οποία επρόκειτο να εγκαταλείψει. Το να φύγει μακριά από την Καλυμμένη ήταν μια ανα-κάλυψη. Όλα αυτά τα ταξίδια που διασφάλισαν τη μνήμη του, ο Οδυσσέας δεν επιθυμούσε να τα πραγματοποιήσει. Δεν ξεκίνησε να ανακαλύψει τον κόσμο, το έκανε παρά τη θέλησή του, βάζοντας και βγάζοντας ένα πέπλο. Το μικρό επεισόδιο με το κολύμπι είναι μια συμπύκνωση αυτής της θεματικής.
* Η αρχαία λέξη κρήδεμνον αποδίδεται ποικιλοτρόπως στις νεοελληνικές μεταφράσεις: συνήθως ως μαντίλι, μερικές φορές ως κεφαλόδεσμος, ακόμη και ως μαγνάδι στην μετάφραση του Δ. Ν. Μαρωνίτη. Προτιμήθηκε εδώ η λέξη πέπλος που είναι πιο κόντα στο νόημα του γαλλικού κειμένου.
κρήδεμνον: head-dress or veil, a kind of mantilla. Logeion (open-access database of Latin and Ancient Greek dictionaries hosted by the University of Chicago).
κρή-δεμνον, Δωρ. κρᾱ-, τό (κάρα, δέω), I. κεφαλόδεσμος, γυναικείο κάλυμμα κεφαλιού, που περνάει πάνω από το κεφάλι και κρεμιέται σε κάθε πλευρά. Liddell & Scott, Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας.
"Κι ωστόσο μόλις πήρε ανάσα κι ήρθε η ψυχή ξανά στον τόπο της, το μαγικό μαγνάδι λύνοντας το παραδίνει στου ποταμού το ρέμα που έσμιγε με τη θάλασσα·" (στ. 459) μετάφραση Δ. Ν. Μαρωνίτης)
"Μα ως πήρε ανάσα και στον τόπο της ήρθε η καρδιά του πάλε, επήρε κι έλυσε από πάνω του το θείο κεφαλοπάνι, και στο ποτάμι που κατέβαινε στη θάλασσα το αφήκε·" - (μετάφραση Νίκος Καζαντζάκης -σε συνεργασία με τον Ι. Κακριδή)
