Η μάχη των βιβλίων του Johannes Reuchlin (1455-1522)
Με την ευκαιρία της πέμπτης εκατονταετηρίδας από τον θάνατο του Reuchlin, ενός από τους μεγαλύτερους ανθρωπιστές της Αναγέννησης, οι εκδόσεις Les Belles Lettres κυκλοφόρησαν φέτος μια θαυμάσια έκδοση των Besicles του (στα γερμανικά: Augenspiegel).
Pierre Vesperini
Mediapart - 26 Δεκεμβρίου 2022
"Όπου καίγονται βιβλία, κάποτε θα καούν και άνθρωποι".
Heine, Almansor (1821).
Τα Ματογυάλια (γερμανικός τίτλος: Augenspiegel). Πίσω από αυτόν τον αλλόκοτο τίτλο κρύβεται ένα από τα εγκόλπια του αγώνα των Μοντέρνων για την αλήθεια, τη λογική και την ελευθερία.
Ωστόσο, τίποτα δεν προόριζε τον Reuchlin να παίξει ρόλο σε αυτή την πανάρχαια ιστορία. Κατ' αρχάς, ήταν νομικός, και γνωρίζουμε πόσο πολύ οι νομικοί, τότε ακόμη περισσότερο απ' ό,τι σήμερα, σέβονται τις αρχές. 'Επειτα, τίποτα δεν τον έκανε πιο ευτυχισμένο από το να βρίσκεται ανάμεσα στα βιβλία και τα χειρόγραφά του, από τα οποία διέθετε μια εξαιρετική συλλογή. Επιπλέον ήταν ένας ήρεμος στοχαστής, σχεδόν μυστικιστής, που αναζητούσε τον Θεό με νεφελώδη και προσωπικούς διαλογισμούς. Τέλος, και για να τα πούμε όλα, ήταν ένας καλός αστός του "μακρού Μεσαίωνα" (Le Goff) που διήρκεσε μέχρι τον 19ο αιώνα, και ως καλός αστός επιθυμούσε να υπηρετεί τις αρχές, υπό την προϋπόθεση ότι δεν θα του ζητούσαν τίποτα που να αντιβαίνει στην τιμή του. Προερχόμενος από ταπεινό περιβάλλον, είχε αναρριχηθεί σε μια αξιοζήλευτη θέση: δύο καλοί γάμοι τον έκαναν γαιοκτήμονα, ενώ τα αξιώματα και οι αποστολές του στην υπηρεσία της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας τον έχρισαν παλατινό κόμη. Εν ολίγοις, όλα πήγαιναν καλά, ώσπου μια ωραία μέρα του 1509, η μοίρα του χτύπησε την πόρτα.
Εκείνη την ημέρα τον επισκέφθηκε κάποιος Johannes Pfefferkorn. Αυτός ο Pfefferkorn ήταν ένας Εβραίος προσηλυτισμένος που εδώ και τρία χρόνια είχε ξεκινήσει μία πολύ βίαιη εκστρατεία εναντίον των Εβραίων. Είχε την ενεργό υποστήριξη των Δομινικανών και των Φραγκισκανών, οι οποίοι, εδώ όπως και αλλού, ενθάρρυναν τον πληθυσμό και τους άρχοντες να εκδιώξουν τους Εβραίους ή να επιβάλουν τον αναγκαστικό προσηλυτισμό τους.
Εκτός από τις παραδοσιακές συκοφαντίες και τα παραδοσιακά μέτρα προσηλυτισμού των Εβραίων - εξαναγκαστικές βαπτίσεις, απειλές απέλασης, υποχρέωση παρακολούθησης των κηρυγμάτων ή εκτέλεσης εξευτελιστικών εργασιών, όπως ο καθαρισμός των δρόμων, των καμινάδων και των βόθρων ή το μάζεμα των περιττωμάτων των σκύλων - ο Pfefferkorn υποστήριξε ένα πρωτότυπο μέτρο: την κατάσχεση και καταστροφή "όλων των βιβλίων" των Εβραίων: των εβραϊκών Βιβλίων, του Ταλμούδ, των βιβλίων της Καμπάλα και του μυστικισμού, των ραββινικών σχολίων, των βιβλίων της κοσμικής λογοτεχνίας (φιλοσοφικές και επιστημονικές πραγματείες, ποιήματα, σάτιρες) και, τέλος, όλων των βιβλίων με τραγούδια και λειτουργίες.
Η ιδέα του Pfefferkorn πρέπει να γίνει κατανοητή στο ευρωπαϊκό πλαίσιο και στη μεγάλη διάρκεια: οι Εβραίοι είχαν εκδιωχθεί από την Αγγλία (1290), από τη Γαλλία (1394), είχαν μόλις εκδιωχθεί από την Ισπανία (1492) και από την Πορτογαλία (1497). Όμως, αν είχαν βιώσει αρκετές απελάσεις εντός της ίδιας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ο δικαστικός κατακερματισμός της κατέστησε αδύνατη την έκδοση μιας γενικής διαταγής απέλασης.
Ωστόσο, η στέρηση των βιβλίων από τους Εβραίους θα καταργούσε de facto τον ιουδαϊσμό στην αυτοκρατορία. Γιατί μετά την καταστροφή του Ναού και αυτό που ο Guy G. Stroumsa αποκαλεί "τέλος της θυσίας", ο Ιουδαϊσμός είχε γίνει μια "θρησκεία του βιβλίου". Αν καταστρέφονταν τα βιβλία τους, οι Εβραίοι δεν θα μπορούσαν πλέον να ασκήσουν τη θρησκεία τους. Οι Εβραίοι είχαν επιβιώσει από την καταστροφή του Ναού ζώντας στα βιβλία τους, σ' αυτή την πανπνευματική πατρίδα που μπορούσαν να πάρουν μαζί τους παντού, σύμφωνα με τα λόγια του Χάινε. Έτσι, με ένα νέο μέσο - τη συστηματική καταστροφή όλων των βιβλίων - επιδιώχθηκε ο ίδιος στόχος: η εξάλειψη των Εβραίων.
Οι Φραγκισκανοί και Δομινικανοί φίλοι του Pfefferkorn ενθουσιάστηκαν με την ιδέα και τον σύστησαν στην ίδια την αδελφή του αυτοκράτορα, μια χήρα και θεούσα, η οποία χειροκρότησε και με τα δύο χέρια και τον συνέστησε στον αδελφό της, τον οποίο ο Pfefferkorn πήγε να βρει στην Ιταλία, όπου πολεμούσε εναντίον των Βενετών. Ο αυτοκράτορας με τη σειρά του πείστηκε για τον σκοπό αυτό και ο Pfefferkorn επέστρεψε από την Ιταλία με ένα ένταλμα που τον εξουσιοδοτούσε να κατάσχει και, αν χρειαστεί, να καταστρέψει όσα βιβλία των Εβραίων θα ήθελε. Τότε ήταν που πήγε να δει τον Reuchlin.
Γιατί τον Reuchlin; Επειδή ο Reuchlin ήταν ο μόνος χριστιανός σε ολόκληρη την αυτοκρατορία που γνώριζε εβραϊκά. Αυτός ο εξαιρετικός ανθρωπιστής δεν ήταν μόνο ο πρώτος Γερμανός που γνώριζε αρχαία ελληνικά, αλλά είχε δημοσιεύσει και ένα μνημειώδες εγχειρίδιο της εβραϊκής γλώσσας. Γι' αυτόν - και η ιδέα δεν ήταν αυτονόητη - οι ανθρωπιστές δεν έπρεπε να γνωρίζουν μόνο λατινικά και ελληνικά, αλλά και εβραϊκά. Εκτός αυτού, ο Reuchlin είχε δημοσιεύσει και μια γερμανική επιστολή (Tütsch Missive) στην οποία, απαντώντας στην ερώτηση ενός ευγενούς σχετικά με τους λόγους που οδήγησαν τον Θεό να καταδικάσει τους Εβραίους να περιπλανώνται στη γη, εξηγούσε ότι η διασπορά είχε έρθει ως τιμωρία για την άρνησή τους να αναγνωρίσουν τη θεότητα του Χριστού. Κομφορμισμός στην απόλυτη εκδοχή του: οι Εβραίοι, ο εκλεκτός λαός του Θεού αρχικά, είχαν αρνηθεί να αναγνωρίσουν τον Ιησού ως Μεσσία. Αυτή ήταν η αιτιολόγηση του διωγμού τους και η επιβεβαίωση της πτώσης τους. Επιπλέον, ισχυριζόταν ότι οι Εβραίοι, σε ορισμένα από τα βιβλία τους, βλασφημούσαν κατά του Ιησού και της Παρθένου Μαρίας.
Ο Pfefferkorn ήταν επομένως πεπεισμένος ότι θα έβρισκε στο πρόσωπο του Reuchlin έναν πολύ αποτελεσματικό και έγκυρο υποστηρικτή. Δεν είναι σαφές τι ειπώθηκε μεταξύ των δύο τους εκείνη την ημέρα, καθώς ο καθένας τους έδωσε αργότερα αντιφατικές εκδοχές, αλλά είναι βέβαιο, όπως θα δούμε, ότι ο Reuchlin δεν αποδοκίμασε το σχέδιο του Pfefferkorn. Το πολύ-πολύ, ως καλός νομικός, να του επισήμανε τα προβλήματα που δημιουργούσε η εντολή του.
Ο Pfefferkorn τρέχει στη Φρανκφούρτη, τη μεγαλύτερη εβραϊκή κοινότητα της αυτοκρατορίας, όπου κατάσχει αμέσως όλα τα βιβλία της συναγωγής, δίνοντας στους Εβραίους ένα περιθώριο τριών ημερών για να παραδώσουν τις προσωπικές τους βιβλιοθήκες. Αυτοί προσφεύγουν αμέσως στον Αρχιεπίσκοπο του Μάιντς, ο οποίος εξοργίζεται επειδή δεν είχε ερωτηθεί, καθώς διαχειριζόταν όλα τα θέματα κανονικού δικαίου στη Φρανκφούρτη, και αναστέλλει αμέσως το μέτρο της κατάσχεσης. Ο καημένος ο Pfefferkorn έπρεπε να επιστρέψει στην Ιταλία για να ξαναβρεί τον αυτοκράτορα, ο οποίος του δίνει ωστόσο νέα εντολή, θέτοντάς την τώρα υπό την εποπτεία του αρχιεπισκόπου. Αυτή τη φορά, ο άξιος ιεράρχης είναι περιχαρής και οι κατασχέσεις μπορούν να συνεχιστούν. Ο Pfefferkorn και οι μοναχοί του επιτέθηκαν στις πόλεις Worms, Mainz, Bingen, Lorch, Lahnstein και Deutz. Τον Μάρτιο του 1510, επιστρέφοντας στη Φρανκφούρτη, ο Pfefferkorn κατάσχει σχεδόν 1500 βιβλία. Οι Εβραίοι της πόλης δεν είχαν πια κανένα βιβλίο, εκτός από τη Βίβλο. Απευθύνονται στις αρχές της πόλης, οι οποίες μεσολαβούν στον αυτοκράτορα, που πείθεται να αναστείλει και πάλι τις κατασχέσεις, υπό τον όρο ότι οι Εβραίοι θα έκαναν απογραφή των βιβλίων τους και θα τα υπέβαλαν σε μια επιτροπή "ειδικών" για εξέταση.
Η έκβαση αυτής της "εξέτασης" δεν αφήνει καμία αμφιβολία. Εύκολο να το κρίνουμε: εκτός από τον Pfefferkorn, η επιτροπή απαρτίζεται κι από έναν άλλο προσηλυτισμένο Εβραίο - έναν πρώην ραβίνο που έγινε Δομινικανός - τον Victor von Karben, ακαδημαϊκούς από την Κολωνία, το Mainz, την Erfurt και τη Χαϊδελβέργη, και ως αποκορύφωμα όλου, από τον μεγάλο Γερμανό Ιεροεξεταστή, Jacob Hoogstraeten...
Ναι, αλλά υπάρχει και ο Reuchlin, τον οποίο ο Pfefferkorn είχε διορίσει στην επιτροπή, προφανώς επειδή η επίσκεψή του το 1509 του είχε αφήσει τις καλύτερες εντυπώσεις. Μοιραίο λάθος του Pfefferkorn! Ενώ όλοι ομόφωνα εξέδιδαν εκθέσεις που υποστήριζαν την καταστροφή των βιβλίων (συμπεριλαμβανομένων, μερικές φορές, και των εβραϊκών Βιβλίων), ο Reuchlin δούλεψε επί τρεις μήνες πάνω σε μία έκθεση που ήταν μία πραγματική βόμβα, και αυτή η βόμβα αποτελούνταν από τρία εκρηκτικά: το δίκαιο, τη φιλολογία και τη διαλεκτική.
Το δίκαιο πρώτα. Ο Reuchlin υπενθύμισε ότι, εφόσον οι Εβραίοι ήταν υπήκοοι του αυτοκράτορα, η περιουσία τους προστατευόταν από αρχές που ανάγονταν στο Digeste [Πανδέκτης -λατινικά Digesta seu Pandectae- ονομάζεται η σύνοψη νομικών κειμένων του Ρωμαϊκού Δικαίου -σ.σ.]. Και οι αρχές αυτές καθόριζαν ότι κανείς δεν μπορεί να στερηθεί την περιουσία του με βία, "ακόμη και αν είναι κλέφτης"! Με τον τρόπο αυτό, ο Reuchlin έβγαλε τους Εβραίους από τη θρησκευτική σφαίρα όπου ο Pfefferkorn και οι επαίτες μοναχοί ήθελαν να τους περιορίσουν. 'Οντας έξω από τη "χριστιανική τάξη" (cristenliche ordnung), δεν μπορούν να κατηγορηθούν για αίρεση. Είναι μόνο υποκείμενα δικαίου.
'Επειτα, η φιλολογία: ο Reuchlin έδειξε ότι χωρίς τη γνώση των γλωσσών, της εβραϊκής, αλλά και αυτής της ιδιαίτερης γλώσσας του Ταλμούδ, την οποία οι ίδιοι οι Εβραίοι δυσκολεύονταν να κατανοήσουν, ήταν αδύνατο να ισχυριστεί κανείς ότι δικαιούται να καταδικάζει βιβλία. Προχωρώντας παραπέρα, έδειξε ότι ο Pfefferkorn στην πραγματικότητα δεν καταλάβαινε τα εβραϊκά. Και κατήγγειλε την οκνηρία των κληρικών, οι οποίοι αρνούνταν να ασχοληθούν με αυτή τη μελέτη.
Η διαλεκτική: υιοθετώντας τη μέθοδο της συζήτησης με τα υπέρ και τα κατά, που χρησιμοποιούνταν στα μεσαιωνικά πανεπιστήμια αλλά ανάγεται στις πρακτικές των αρχαίων σχολών φιλοσοφίας και ρητορικής, εξέταζε τις αντιρρήσεις που μπορούσαν να του προβάλλονται και διέλευε όλα τα επιχειρήματα των αντιπάλων του.
Μερικές φορές τα τρία αυτά εκρηκτικά συνδυάζονταν: για παράδειγμα, εξέτασε το αντίθετο (διαλεκτικό) επιχείρημα ότι οι Εβραίοι, στην "ευλογία τους κατά των αποστατών" (Velameschumadim), καταριούνταν τους Χριστιανούς. Έδειξε ότι η λέξη Meshumad δεν αναφέρεται ποτέ σε χριστιανούς, αλλά στην πραγματικότητα σημαίνει "αυτοί που καταστρέφουν" (φιλολογία). Στη συνέχεια εξέτασε την ακόλουθη (διαλεκτική) ένσταση: "Ναι, αλλά εμάς σκέφτονται." Υπενθύμισε τότε μια στοιχειώδη αρχή του δικαίου: κανείς δεν μπορεί να τιμωρηθεί για ό,τι μπορεί να έχει στο μυαλό του.
Ο Reuchlin στέλνει την έκθεσή του στον αυτοκράτορα. Ο αυτοκράτορας παρατείνει την αναστολή των κατασχέσεων και την παρατείνει, στην πραγματικότητα, sine die. Αυτό ήταν το τέλος του σχεδίου του Pfefferkorn. Έξω φρενών, δημοσίευσε ένα τρομερό λίβελο κατά του Reuchlin, στο οποίο τον κατηγορούσε για αποστασία: τον Καθρέφτη χειρός (Handspiegel), που στρεφόταν κατά των Εβραίων και των ταλμουδικών συγγραμμάτων. Τυπώθηκαν χίλια αντίτυπα, αριθμός εξαιρετικά μεγάλος για την εποχή, τα οποία εξαντλήθηκαν εν ριπή οφθαλμού. Ο Reuchlin απευθύνεται στον αυτοκράτορα, ο οποίος υπεκφεύγει. Αποφάσισε τότε να υπερασπιστεί μόνος του την τιμή του και δημοσίευσε τα Ματογυάλια (Augenspiegel), όπου δημοσιοποίησε την έκθεσή του, με μια εισαγωγή στην οποία υπενθύμιζε το ιστορικό της υπόθεσης και ένα συμπέρασμα στο οποίο απαντούσε στις συκοφαντίες του Pfefferkorn απαριθμώντας τις "τριάντα τέσσερις αναλήθειές" του.
Αυτή τη φορά ο κύβος ερρίφθη: ο Reuchlin είχε γίνει δημόσιο πρόσωπο. Δεν ανήκει πλέον στον εαυτό του. Γίνεται ο Ευρωπαίος ήρωας των ανθρωπιστικών αξιών, ενάντια στον σκοταδισμό και τον φανατισμό των μοναχών. Όλα τα επεισόδια και οι ανατροπές αυτής της καταπληκτικής υπόθεσης, που συγκλόνισε ολόκληρη την Ευρώπη λίγο πριν τον σεισμό της Μεταρρύθμισης, βρίσκονται στην έκδοση των Belles Lettres, η οποία μας παραδίδει πάλι, μέσω της αυστηρότητας και της σαφήνειας της εισαγωγής, της μετάφρασης και των σημειώσεων, ένα από τα αριστουργήματα του ευρωπαϊκού πολιτισμού, στην καλύτερη εκδοχή του.
Ο Pierre Vesperini είναι ερευνητής στο Centre national de la recherche scientifique (CNRS), Παρίσι.
