Documents of Breathing
Πάσκουα Βοργιά & Παύλος Φυσάκης
Έκθεση | 20 Απριλίου - 17 Μαΐου | Αίθουσα Τέχνης - Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός (Πλ. Αγίου Γεωργίου, Καρύτση 8) | Είσοδος ελεύθερη
Ωράριο:
Δευτέρα - Τετάρτη 11:00-15:00
Πέμπτη - Παρασκευή 11:00-20:00
Σάββατο 11:00-19:00
Κυριακή 11:00-15:00
*Εγκαίνια: Πέμπτη 20 Απριλίου στις 19:00 - 22:30
Μια παραγωγή της Στέγης Ιδρύματος Ωνάση
Φωτογραφίες από την εγκατάσταση: Πάσκουα Βοργιά, Κατερίνα Φυσάκη, Παύλος Φυσάκης
Speak, Mnemosyne
Μια προσέγγιση του Documents of Breathing
Η πρόσφατη τραγωδία στα Τέμπη σόκαρε το πανελλήνιο. Ανέδειξε τις χρόνιες αδυναμίες της πολιτείας αλλά και την κρυφή δύναμη των πολιτών, την ικανότητα ενσυναίσθησης και αντίστασης. Παράλληλα, τροφοδότησε ακόμα περισσότερο τον επικρατούντα κοινωνικό πεσιμισμό, υπενθυμίζοντάς μας ότι "ο κόσμος είναι διαποτισμένος από τον θάνατο και το πένθος και ταυτόχρονα παραδομένος στο αίσχος της βλακείας, της μικρότητας, της μετριότητας και της χυδαιότητας των ανθρώπων".[i] Ήταν ένα συμβάν που δεν θέλεις να πιστέψεις ότι έγινε, ένα συμβάν βγαλμένο από τις σελίδες ενός βιβλίου του Don DeLillo, από μια ταινία του Atom Egoyan (έρχεται στον νου το Γλυκό Πεπρωμένο) ή από ένα πρώιμο διήγημα του Gustave Flaubert, "όπου το θέμα δεν είναι ο θάνατος αυτός καθαυτόν, αλλά οι διαδοχικοί εσωτερικοί μας θάνατοι, η διάψευση και η κατάρρευση των ελπίδων και των ονείρων μας, οι αποτυχίες μας, αυτό που μέσα μας τελειώνει για να μην ξαναρχίσει ποτέ".[ii] Το σιδηροδρομικό δυστύχημα στα Τέμπη επιβεβαιώνει για μία εισέτι φορά ότι το πνεύμα του Walter Benjamin συνεχίζει να μας στοιχειώνει: ζούμε και πορευόμαστε με "μια παράδοξη διαλεκτική αισιοδοξίας και απαισιοδοξίας, λύτρωσης και καταστροφής". Αν έχουμε ακόμη ελπίδα είναι μόνο χάρη σε εκείνους που είναι απελπισμένοι, γράφει ο φιλόσοφος.[iii] Παραφράζοντας τη σκέψη του, θα λέγαμε πως, αν έχουμε ακόμη ζωή, είναι μόνο χάρη σε εκείνους που είναι νεκροί. Και η Virginia Woolf, που "σχοινοβατούσε ανέκαθεν ανάμεσα στη ζωή και στον θάνατο", θέτει το ίδιο ζήτημα με άλλα λόγια: "Ήθελα να μιλήσω για τον θάνατο αλλά, ως συνήθως, μπήκε στη μέση η ζωή". Στο τελευταίο της κείμενο, λίγες μέρες προτού αυτοκτονήσει, η συγγραφέας παρατηρεί μια νυχτοπεταλούδα που ψυχορραγεί. "Η ενατένιση του θανάτου την οδηγεί στον θάνατο. Επιμηκύνει και διαστρέφει τον χρόνο και διαβλέπει το τέλος ως απελευθέρωση του χρόνου που περνάει αλλά φαντάζει αιώνιος" γράφει η Georgina Tacou.[iv] Στην αυτοβιογραφία του Vladimir Nabokov με τίτλο Speak, Memory (αρχική του πρόθεση ήταν να τιτλοφορήσει την αγγλική έκδοση Speak, Mnemosyne), ο συγγραφέας εντοπίζει τη δυσκολία ανασύστασης των γεγονότων της παιδικής του ηλικίας και παραδέχεται ότι "η φυλακή του χρόνου είναι σφαιρική, δίχως εξόδους". Όπως χαρακτηριστικά γράφει: "Στην αρχή δεν είχα σαφή αντίληψη του γεγονότος ότι ο χρόνος, τόσο απέραντος εκ πρώτης όψεως, ήταν φυλακή. Αναδιφώντας τα παιδικά μου χρόνια (το πλησιέστερο πράγμα στην αναδίφηση της αιωνιότητας) βλέπω το ξύπνημα της συνείδησης σαν σειρά διαδοχικών σπιθισμάτων: τα διαστήματα μεταξύ τους μικραίνουν βαθμιαία, ώσπου σχηματίζονται φωτεινές δέσμες αντίληψης που παρέχουν στη μνήμη ακροσφαλή στηρίγματα".[v]
Αυτά τα επισφαλή στηρίγματα της μνήμης αναζητούν η Πάσκουα Βοργιά και ο Παύλος Φυσάκης με το Documents of Breathing. Οι ίδιοι περιγράφουν το έργο τους ως "μια συλλογή από θραύσματα μνημοσύνης (αρχειακά ίχνη, οικογενειακά κειμήλια, ιστορικά ντοκουμέντα) που ανευρίσκονται και δομούνται με τρόπο συνειρμικό, προσωπικό και συλλογικό". Αυτό το "ανοιχτό αρχείο", όπως το ονομάζουν, χωρίζεται σε δέκα κεφάλαια (The Last Version, Chronos, Dream City, Denkraum, Logos, Pathos, Sacred & Profane, Pothos, Θάνατος, The Afterlife) και αναφέρεται σε δύο ανολοκλήρωτα πρότζεκτ του μοντερνισμού: το Passagen-Werk (1927-40) του Walter Benjamin, μια εργασία για την αστική ζωή στο Παρίσι του 19ου αιώνα αποτελούμενη από αυτούσια και σχολιασμένα παραθέματα, και το Bilderatlas Mnemosyne (1925-29) του Aby Warburg, μια οπτική εγκυκλοπαίδεια που αποσκοπούσε στην ενεργοποίηση της μνήμης και της φαντασίας του θεατή, καθώς και στην κατανόηση της "μεταθανάτιας ζωής της αρχαιότητας".[vi]
Τα Τεκμήρια Αναπνοής είναι μια ασυνήθιστη έκθεση φωτογραφίας. Είναι ευμετάβλητη, χαμαιλεοντική, προσαρμόζεται στους χώρους που την υποδέχονται. Κάθε φορά παρουσιάζεται διαφορετικά, αλλά πάντα σαν ανοιχτό βιβλίο, σαν μια "συνάντηση με κομμάτια του εαυτού μας που είχαμε ξεχάσει ή ακόμα δεν γνωρίζουμε".[vii] Ο τίτλος της έκθεσης, δανεισμένος από ένα αρχαίο αιγυπτιακό ταφικό κείμενο, ένα ξόρκι δηλαδή που δίνει στον νεκρό το δικαίωμα στη μεταθανάτια ζωή, δηλώνει την αρχειακή διάσταση του έργου [viii] αλλά και μια εσωτερική αντίφαση. Ενώ τα Τεκμήρια Αναπνοής είναι τεκμήρια πνοής (απόδειξη ζωής) και δημιουργούν –όπως τα βιβλία– "ένα άνοιγμα προς τη ζωή", ταυτόχρονα συνομιλούν με τους νεκρούς. Στις επιβιώσιμες εικόνες που συλλέγουν και υπομνηματίζουν η Βοργιά και ο Φυσάκης, το παρόν και το παρελθόν, το προσωπικό και το συλλογικό είναι αδιαχώριστα. "Κάθε ιστορία μετασχηματίζει αυτό που προηγείται, καμιά ιστορία, όμως, δεν είναι “τελειωμένη”, διότι πολύ απλά αυτό που έπεται παραμένει στοιχειωμένο, για το καλύτερο ή το χειρότερο, από την ίδια τη μνήμη του. Έτσι, το παρελθόν –ακόμα και απαρχαιωμένο, ακόμα και “ξεπερασμένο”, ακόμα και “απονεκρωμένο”– δεν παύει να περνάει μέσα μας" γράφει ο Georges Didi-Huberman.[ix] Ο γνωστός ιστορικός τέχνης και φιλόσοφος, ο οποίος έχει μελετήσει σε βάθος τόσο τον Benjamin όσο και τον Warburg, θα μπορούσε να εξηγήσει καλύτερα από κάθε άλλον τη λειτουργία και τη δύναμη των εικόνων σε ένα πρότζεκτ όπως το Documents of Breathing. Σύμφωνα με τον Didi-Huberman, οι εικόνες είναι πεπρωμένο και αντιπεπρωμένο· είναι φασματικές, ευκίνητες και νομαδικές. Όπως γράφει: "Η εικόνα γυρίζει πίσω τον χρόνο, προτείνοντας μια άλλη δυνατότητα, μια διακλάδωση στην Ιστορία. Αυτό σημαίνει ότι εκφέρει μια καινούρια υπόθεση. […] Οι εικόνες είναι πεπρωμένο, με την έννοια ότι φέρουν μια μνήμη ανθεκτική. Με μια ελάχιστη πνοή φτιάχνουν ένα κινούμενο απολίθωμα. Ο Aby Warburg, όπως ξέρουμε, αντιλαμβανόταν την ιστορία των εικόνων ως “μια ιστορία φαντασμάτων για ενήλικες”. Δηλαδή μια ιστορία όπου οι εικόνες είναι ικανές να “επιστρέφουν” από χρόνους εντελώς ετερογενείς, να διαπερνούν τα τείχη της ιστορικής περιοδολόγησης, να αιωρούνται με την αρχαία αίγλη τους στους χώρους της νεωτερικότητάς μας. Αυτή τη δύναμη των εικόνων ο Warburg διάλεξε να την ονομάσει επιβίωση".[x]
Τα Τεκμήρια Αναπνοής είναι έργο θεωρητικά τεκμηριωμένο, που δεν σου επιτρέπει να αμφισβητήσεις τις προθέσεις και τις γνώσεις των δημιουργών του. Αναρωτιέσαι, μάλιστα, αν μπορείς να συμβάλεις ουσιαστικά στη θεωρητική του πλαισίωση, αν υπάρχει κάτι διαφορετικό να καταθέσεις, που δεν το έχουν ήδη σκεφτεί ή διερευνήσει η Βοργιά και ο Φυσάκης. Από μία άποψη, η ιδανική ανάγνωση του έργου κρύβεται στην ίδια τη θραυσματική δομή του, στην κατασκευαστική λογική που το διέπει, στις αναφορές στον Benjamin και στον Warburg, στο κολλάζ και στο μοντάζ αντίστοιχα. Δεν είναι τυχαίο ότι ανάμεσα στις εικόνες της έκθεσης περιλαμβάνεται και ένα υπερκείμενο, που λειτουργεί κι αυτό ως φωτογραφία. Με άλλα λόγια, το κείμενο που θα ερμηνεύει αποτελεσματικά και ευφάνταστα τα Τεκμήρια Αναπνοής δεν είναι παρά μια συλλογή από παραθέματα, αποσπάσματα κειμένων από διάφορους συγγραφείς, που δημιουργούν μια πολυφωνική ανάγνωση. Ένα από αυτά τα κείμενα θα μπορούσε να είναι η Επίσκεψις Λειψάνων, η μπενγιαμινική περιπλάνηση του Ιταλού περιηγητή Κυριακού Αγκωνίτη, όπως μας τον επανασυστήνει ο Νικήτας Σινιόσογλου. Παραδομένος στην ελκτική δύναμη λειψάνων και σπαραγμάτων, ο ερειπιογράφος Κυριακός περιγράφει τη χθόνια διάσταση της αρχαιότητας, επιδιώκοντας με την τέχνη του την επαναφορά των νεκρών: "επιχειρούσε να ανασύρει στο παρόν ψυχικά φορτία αλλιώς αμετάκλητα αποθεμένα στη νέκρα του παρελθόντος".[xi]
Τα Τεκμήρια Αναπνοής είναι ένα κατεξοχήν αφομοιωτικό έργο. Δεν αναφέρεται σε τετελεσμένα γεγονότα. Έτσι, μια τραγωδία όπως αυτή στα Τέμπη (και το συλλογικό τραύμα που τη συνοδεύει), παρότι δεν περιλαμβάνεται στα εκτιθέμενα φωτογραφικά θραύσματα που μνημονεύουν, μεταξύ άλλων, το περιβαλλοντικό έγκλημα στις Σκουριές Χαλκιδικής, την καταστροφική φωτιά στο Μάτι, τους πρόσφυγες που θαλασσοπνίγονται στη Μεσόγειο, τη δολοφονία του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου (μέσω της κατάθεσης του φίλου του και μάρτυρα Νίκου Ρωμανού) και τις ταραχές του Δεκεμβρίου 2008 στην Ελλάδα, τη δικτατορία των συνταγματαρχών και τον εμφύλιο, κατά έναν περίεργο τρόπο αφομοιώνεται και στοιχειώνει την έκθεση. Και το ίδιο ισχύει και για άλλα γεγονότα του παρελθόντος ή του μέλλοντος, τα οποία έρχονται να συμπληρώσουν το ανοιχτό αρχείο της Βοργιά και του Φυσάκη. Ο θεατής καλείται να περιηγηθεί στα δέκα κεφάλαια της έκθεσης φτιάχνοντας με αυτές τις ετερόκλητες εικόνες "μια πειστική συνάφεια",[xii] μια αφήγηση που να τον αφορά και με την οποία να ταυτίζεται. Μολονότι δεν είναι άμεσα εμφανές, το παιχνίδι ενυπάρχει στα Τεκμήρια Αναπνοής και στον τρόπο που μπορούμε να τα προσεγγίσουμε και να συσχετιστούμε μαζί τους.
Ένα μεγάλο μέρος των εικόνων του Documents of Breathing είναι σε μαύρο φόντο, το οποίο υποστηρίζει τον αρχειακό τους χαρακτήρα και υποδηλώνει τον παρελθόντα χρόνο. Στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Κρήτης στο Ρέθυμνο, όπου πρωτοπαρουσιάστηκε η έκθεση το 2022, ο θεατής ακολουθούσε μια διαδρομή ανακαλύπτοντας σταδιακά τις εικόνες κατά την περιήγησή του στις αίθουσες του μουσείου. Στον "Παρνασσό" παρουσιάζεται μια εναλλακτική εκδοχή, που λαμβάνει υπόψη την αισθητική και την ιστορία του εκθεσιακού χώρου (αξίζει να σημειωθεί ότι η πρώτη έκθεση φωτογραφίας στην Ελλάδα πραγματοποιήθηκε σε αυτή την αίθουσα). Τώρα πια έχεις την ευκαιρία να δεις τις εικόνες συγκεντρωμένες, ως μέρος μιας ιδιωτικής πινακοθήκης, που αποτελεί "κατάλοιπο ενός ονειρικού κόσμου".[xiii] Εδώ, οι εικόνες σε περιβάλλουν και σε κοιτάζουν, δεν τις αναζητάς. Ένα πρόσθετο δωμάτιο, που κατασκευάστηκε ειδικά για την έκθεση, διατηρεί την αίσθηση της ανακάλυψης, κλιμακώνοντας έτσι την εκθεσιακή εμπειρία. Στο εσωτερικό του δωματίου ο θεατής θα συναντήσει μια προθήκη που περιέχει το βιβλίο με τις εικόνες της έκθεσης. Δεν είναι ο κατάλογος του Documents of Breathing, αλλά μια συμπυκνωμένη, ερμητική έκθεση, ένα ακόμη αυτοτελές έργο. Όπως στο Ρέθυμνο, έτσι και εδώ το βιβλίο σηματοδοτεί το τέλος της αφήγησης, ή την αρχή της – εξαρτάται από τη σκοπιά που κανείς θα το δει. Μπροστά σε αυτόν τον μικρό τάφο, θυμάσαι τη γνωστή ρήση του Stéphane Mallarmé, ότι όλα υπάρχουν για να καταλήξουν σε ένα βιβλίο. Και, συγχρόνως, ξανασκέφτεσαι τον Benjamin, ο οποίος, όπως ορθά επισημαίνει ο Eduardo Cadava, μας διδάσκει ότι κάθε έργο είναι πένθιμο: "φέρει αναπόδραστα το χαρακτήρα του πεπερασμένου ενώ κατορθώνει να επιβιώνει μόνο στον βαθμό που εκθέτει τον θάνατό του".[xiv]
Χριστόφορος Μαρίνος
Ιστορικός τέχνης και επιμελητής
[i] Ε. Χ. Γονατάς, "Εισαγωγή", στο: Γουσταύος Φλωμπέρ, Βιβλιομανία και ένα σχεδίασμα μυθιστορήματος: Η Σπείρα, εισαγ.-μτφρ. Ε. Χ. Γονατάς, εκδ. Στιγμή, Αθήνα, 2001 [1985], σ. 12.
[ii] Στο ίδιο, σ. 14.
[iii] Γιώργος Σαγκριώτης, "Εισαγωγή", στο: Βάλτερ Μπένγιαμιν, Η αποστολή του μεταφραστή και άλλα κείμενα για τη γλώσσα, εισαγ.-μτφρ. Γιώργος Σαγκριώτης, εκδ. Πατάκη (Σειρά: Πολύτιμοι λίθοι), Αθήνα, 2011, σ. 10.
[iv] Virginia Woolf, Ο θάνατος της νυχτοπεταλούδας, μτφρ. Παλμύρα Ισμυρίδου, εκδ. Άγρα, Αθήνα, 2020, σ. 9-11.
[v] Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ, Μίλησε, μνήμη, μτφρ. Γιώργος Βάρσος, εισαγ. Μισέλ Φάις, εκδ. Πατάκη (Σειρά: Σύγχρονοι κλασικοί), Αθήνα, 2013, σ. 34-35.
[vi] Mnemosyne: Meanderings through Aby Warburg’s Atlas, Cornell University / The Warburg Institute. https://warburg.library.cornell.edu.
[vii] Massimo Recalcati, Με ανοιχτό βιβλίο: Μια ζωή είναι τα βιβλία της, μτφρ. Χρήστος Πονηρός, εκδ. Κέλευθος, Αθήνα, 2022.
[viii] Ωστόσο, όπως επισημαίνει ο επιμελητής Okwui Enwezor στο “Archive Fever: Photography Between History and the Monument”, κάθε φωτογραφία είναι a priori ένα αρχειακό αντικείμενο. Βλ. Okwui Enwezor, Archive Fever: Uses of the Document in Contemporary Art, International Center of Photography / Steidl Publishers, Νέα Υόρκη, 2008, σ. 12.
[ix] Νίκη Γιάνναρη Steidl – Ζωρζ Ντιντί-Ουμπερμάν, Να περνάς με κάθε κόστος, μτφρ. Γιάννης Χονδρός, εκδ. Νήσος (Διαδρομές 12), Αθήνα, 2022, σ. 41.
[x] Στο ίδιο, σ. 49-51.
[xi] Νικήτας Σινιόσογλου, Αλλόκοτος ελληνισμός: Δοκίμιο για την οριακή εμπειρία των ιδεών, εκδ. Κίχλη, Αθήνα, 2019, σ. 22.
[xii] Βάλτερ Μπένγιαμιν, "Νοητικές εικόνες", στο: Η αποστολή του μεταφραστή και άλλα κείμενα για τη γλώσσα, ό.π., σ. 171.
[xiii] Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Φιλολογικός Σύλλογος "Παρνασσός", που ιδρύθηκε το 1865, συμβολίζει τη δική μας (υπο)νεωτερικότητα. Αναφερόμενος στους ονειρικούς χώρους της νεωτερικότητας, ο Benjamin γράφει: "οι στοές και οι εσωτερικοί χώροι, οι εκθεσιακοί χώροι και τα πανοράματα… είναι κατάλοιπα ενός ονειρικού κόσμου". Βλ. Εντουάρντο Καντάβα, Λέξεις φωτός: Θέσεις για τη φωτογραφία της ιστορίας, μτφρ.-επίμ. Μανόλης Αθανασάκης, εισαγ. Αριστείδης Μπαλτάς, εκδ. Νήσος (Τέχνες 8), Αθήνα, 2014, σ. 121.
[xiv] Στο ίδιο, σ. 77.
Ο Φιλολογικός Σύλλογος "Παρνασσός" είναι ο παλαιότερος πολιτιστικός σύλλογος της Αθήνας. Ιδρύθηκε στις 24 Ιουνίου 1865 και σύντομα έγινε το κέντρο της πνευματικής και κοινωφελούς δραστηριότητας της εποχής, διοργανώνοντας διαλέξεις, εκθέσεις, διαγωνισμούς, συναυλίες και χορευτικές εσπερίδες. Ο ετήσιος χορός του Παρνασσού αποτελούσε το κοσμικό γεγονός της πόλης, και γινόταν υπό την αιγίδα της βασιλικής οικογένειας. Στον Παρνασσό έγινε το 1885 η πρώτη καλλιτεχνική έκθεση στην Ελλάδα, ενώ εδώ οργανώθηκε το 1898 και η πρώτη έκθεση φωτογραφίας. Το κοινωνικό έργο του Παρνασσού συνεχίστηκε και κατά τη διάρκεια των βαλκανικών αλλά και Α' και Β' Παγκοσμίου Πολέμων, φιλοξενώντας θύματα πολέμου, ορφανά παιδιά, μοιράζοντας συσσίτια σε μεγάλο μέρος πολιτών. Όλα αυτά σταμάτησαν το 1943 όταν το κτίριο παραδόθηκε στους Γερμανούς, οι οποίοι το μετέτρεψαν σε στρατοδικείο. Ο Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός υπήρξε επί της ουσίας η πρώτη Ακαδημία Γραμμάτων και Τεχνών της Ελλάδας έως το 1926, οπότε ιδρύθηκε η Ακαδημία Αθηνών. Μεταξύ άλλων, τον Οκτώβριο του 2014 ο Παρνασσός φιλοξένησε σε συναυλία τον κιθαρίστα τον Sonic Youth Lee Ranaldo, ενώ το Νοέμβριο του 2022 πραγματοποίησε εικαστική έκθεση εδώ ο ζωγράφος Ηλίας Παπαηλιάκης.
Δείτε επίσης στο Αλμανάκ:
Τεκμήρια Αναπνοής
