Ο Μισέλ Φουκώ στη Βαρσοβία
Remigiusz Ryzinski, Foucault à Varsovie, Εκδ. Globe, 240 σελ., Παρίσι, 2024
[...] Από τα πολωνικά χρόνια του Φουκώ απέμειναν ελάχιστα ίχνη, με εξαίρεση, σε μία μικρή κόκκινη ατζέντα, ένα μικρό όνομα, "Jurek", με μια διεύθυνση στη Βαρσοβία και έναν αριθμό τηλεφώνου, καθώς και μερικές φωτογραφίες αυτού του νεαρού άνδρα. Αυτό που έμεινε κυρίως ήταν οι αναμνήσεις του Daniel Defert για τις επισκέψεις των Πολωνών φίλων του φιλοσόφου, αλλά και αυτό επισκιάστηκε από την άλλη πολωνική στιγμή του Φουκώ, αυτή της Solidarnosc, που μοιράστηκε με τον Pierre Bourdieu και τον Bernard Kouchner. Τα αρχεία του Εθνικού Παιδαγωγικού Ινστιτούτου (IPN) ήταν αυτά που έδωσαν ταυτότητα στον άνθρωπο που "κάρφωσε" τον Φουκώ: κάποιον Jerzy Tadeusz Stachura, γεννημένο το 1934 σε μια οικογένεια "προλετάριων αγροτών-εργατών", τη βιογραφία του οποίου ο Ryzinski μπόρεσε να ανασυνθέσει: δεν πήγε ποτέ στο πανεπιστήμιο, ήταν βιβλιοθηκάριος στο αρχηγείο του πολωνικού στρατού. Παντρεύτηκε μια γυναίκα ονόματι Wieslawa, δεν απέκτησαν παιδιά και πέθανε το 2011. Υπήρξε ένας πρακτορίσκος από τους χιλιάδες που υπήρχαν στην κομμουνιστική Πολωνία. Με άλλα λόγια, αυτή η "υπόθεση Φουκώ" δεν ήταν στην πραγματικότητα καθόλου υπόθεση. Ο φιλόσοφος δεν ήταν εχθρός του πολωνικού λαού, παρά τα "ανήθικα ήθη" του- είχε επιστρέψει για να επισκεφθεί πάλι τη Βαρσοβία το 1962. Οι εχθροί ήταν όλοι αυτοί οι νεαροί Πολωνοί ομοφυλόφιλοι. Είχαν γίνει αντικείμενο πολυάριθμων αναφορών.
Το ενδιαφέρον του βιβλίου του Remigiusz Ryzinski έγκειται στο ωραίο "μνημόσυνο" που αφιερώνει στα αγόρια της Βαρσοβίας, σ' εκείνα που συναντιόντουσαν σε δημόσια ουρητήρια αλλά και σε underground μπαρ. Με αυτή την έννοια, το κείμενο αποκαλύπτει παράλληλες ζωές στο περιθώριο της βιογραφίας του "μεγάλου φιλοσόφου" και με αυτό τον τρόπο, ίσως άθελά του, γίνεται κατεξοχήν φουκωικό. Η γενική εικόνα είναι ιδιαίτερη στο βαθμό που βασίζεται τόσο στις αναμνήσεις ορισμένων από ταους πρωταγωνιστές, όσο και σε σημειώσεις και παρατηρήσεις της αστυνομίας (με τις ανακρίβειές τους και αυτές). Αφενός, ο συγγραφέας ανασχεδιάζει μια γεωγραφία της γκέι ζωής στη Βαρσοβία, με επίκεντρο την αλησμόνητη Sauna Diana στην οδό Rutkowski και το θρυλικό καφέ Alhambra, στο 32 της Λεωφόρου Ιερουσαλήμ, που σήμερα τυχαίνει να είναι τράπεζα. Κυρίως, περιγράφει έναν κόσμο που δεν διαφέρει πολύ από εκείνους που έφεραν στο φως οι ιστορικοί σε πολλές πρωτεύουσες του κόσμου τη δεκαετία του 1950. 'Οπως ένας αρχαιολόγος, ανασταίνει αυτή την θαμμένη πόλη, υπογραμμίζοντας το γεγονός ότι οι ομοφυλόφιλοι εξακολουθούν συχνά να στιγματίζονται και να υφίστανται ακόμη διακρίσεις στη σημερινή Πολωνία. [...]
Philippe Artières - En attendant Nadeau - 02.02.2024
"Ο Foucault στη Βαρσοβία". Ο Γάλλος φιλόσοφος έζησε ένα χρόνο στην πρωτεύουσα τη δεκαετία του 1950.
Arkadiusz Gruszczyński
Gazeta Wyborcza - 06.05.2017
Μία συνομιλία με τον συγγραφέα Remigiusz Ryziński
"Τη δεκαετία του 1950, υπήρχαν πολλές πολύχρωμες επιγραφές νέον στο κέντρο της Βαρσοβίας, και η ζωή στο εστιατόριο Kameralna κοντά στην οδό Foksal έδινε την εντύπωση ότι βρισκόσουν σε έναν άλλο κόσμο. Αλλά αυτό ήταν μία μικρή νησίδα ανάμεσα στα ερείπια μιας κατεστραμμένης πόλης. Σε μια τέτοια πόλη ήρθε ο Γάλλος φιλόσοφος."
Arkadiusz Gruszczyński: Γιατί ο Μισέλ Φουκώ ήρθε στη Βαρσοβία το 1958;
Remigiusz Ryziński, συγγραφέας του βιβλίου Ο Φουκώ στη Βαρσοβία: Ο Φουκώ έγινε διευθυντής του Κέντρου Γαλλικού Πολιτισμού, το οποίο δημιουργούνταν εκείνη την εποχή.
Τον συνδέουμε περισσότερο ως φιλόσοφο παρά ως κρατικό υπάλληλο. Από πού προήλθε αυτή η πρόταση;
Είχε πολλούς γνωστούς με επιρροή. Λίγο πριν έρθει στην Πολωνία, είχε ζήσει στη Σουηδία, όπου ασκούσε πιέσεις για την απονομή του βραβείου Νόμπελ στον Αλμπέρ Καμύ.
'Ηταν επομένως και αποτελεσματικός. Το "λιώσιμο των πάγων" ίσχυε εκείνη την εποχή και για την Πολωνία, ο Wladyslaw Gomulka ήταν στην εξουσία, είχαν εκδοθεί απαγορευμένα βιβλία. Αυτό επηρέασε την απόφαση για τη δημιουργία του Κέντρου;
Ναι, η Πολωνία ήθελε σίγουρα να βελτιώσει την εικόνα της διεθνώς, και η Γαλλία είχε τη φιλοδοξία να διαδώσει τον πολιτισμό της και να συγκεντρώσει τους διανοούμενους γύρω της. Το κέντρο άρχισε πολύ γρήγορα να αποκαλείται "πολωνική Σορβόννη".
'Ηθελε ο Φουκώ να έρθει εδώ;
Υποθέτω ότι ήθελε να φύγει μακριά από το Παρίσι.
Γιατί;
Το Παρίσι τον έπνιγε. Ήθελε να ξεφύγει από την οικογένειά του και τη συγκεκριμένη περσόνα που είχε αρχίσει να γίνεται.
Ένας αναγνωρισμένος διανοούμενος;
Ήταν 33 ετών και είχε αρχίσει να κινείται στον ακαδημαϊκό κόσμο, οπότε έπρεπε να είναι σοβαρός.
Στο εξωτερικό δεν χρειαζόταν να είναι;
Είχε την πολυτέλεια να μήν είναι τόσο, παρά το γεγονός ότι κατείχε δημόσιο αξίωμα.
Στην πρώιμη νεότητά του, ο Φουκώ είχε προβλήματα με τη σεξουαλικότητά του. Μήπως ήθελε να ξεφύγει και από αυτό;
Ενώ ήταν ακόμα φοιτητής ψυχολογίας, δεν αποδεχόταν την ομοφυλοφιλία του και αποπειράθηκε να αυτοκτονήσει δύο φορές. Δεν έγραψε κάτι ξεκάθαρο γι' αυτό, αλλά για τη συγκεκριμένη σκοτεινή περίοδο της ζωής του έχουν μιλήσει οι συμφοιτητές του. Ούτε ο Φουκώ, ούτε η επί χρόνια σύντροφός του, είπαν ποτέ κάτι διαφορετικό. Άλλωστε, υπάρχουν ενδείξεις ότι υποβλήθηκε σε ψυχοθεραπεία, κατά τη διάρκεια της οποίας αντιμετωπίστηκε αυτό το πρόβλημά του. Δεν νομίζω όμως ότι ξεκίνησε να πάει στην Πολωνία για να το αποφύγει. Ίσως απλώς ήθελε να ταξιδέψει για λίγο σε ένα μέρος της Ευρώπης που λίγοι γνώριζαν. Η Βαρσοβία εκείνη την εποχή ήταν ένας ανεξερεύνητος κόσμος που τον γοήτευε.
Ας προσπαθήσουμε να φανταστούμε την Πολωνία του 1958. Είχε εκδοθεί ο έκτος τόμος του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, χτιζόταν η πέμπτη γέφυρα στη Cytadela, ο "νέος και σύγχρονος" Κάρολ Βοϊτίλα χριζόταν βοηθός επίσκοπος της Κρακοβίας και το "Przekrój" [εβδομαδιαίο περιοδικό ποικίλης ύλης -σ.σ.] διαφημιζόταν με το πατριαρχικό σλόγκαν: "Αγοράστε στη γυναίκα σας το "Przekrój" - θα την απασχολείτε για 114 λεπτά". Και πώς ήταν η Βαρσοβία τότε;
Θλιβερή και γκρίζα.
Όλοι το λένε αυτό, μήπως μπορείτε να πείτε κάτι περισσότερο;
Αυτό προκύπτει από πολλές διηγήσεις.
Και το ντανσίνγκ, η νυχτερινή ζωή και η ξέφρενη ζωή των καλλιτεχνών;
Μιλάτε μόνο για μία πτυχή της ζωής. Ένας από τα πρόσωπα που συνάντησα ομολογουμένως μιλάει για το πώς στη Βαρσοβία εκείνη την εποχή έπινες βότκα μέχρι το ξημέρωμα. Υπήρχαν πολλές πολύχρωμες επιγραφές νέον στο κέντρο της Βαρσοβίας, και η ζωή στο εστιατόριο Kameralna κοντά στην οδό Foksal έδινε την εντύπωση ότι βρισκόσουν σε έναν άλλο κόσμο. Αλλά αυτό ήταν μία μικρή νησίδα ανάμεσα στα ερείπια μιας κατεστραμμένης πόλης.
Με ένα τεράστιο Παλάτι του Πολιτισμού στη μέση.
Το οποίο ήταν λευκό σχεδόν σαν το χιόνι. Αναμφίβολα, ήταν το "μάτι του Σάουρον", το οποίο τραβούσε την προσοχή και με τη σκιά του κάλυπτε τα πάντα εκείνη την εποχή. Είμαι πεπεισμένος ότι αυτός ο πύργος στη μέση της πόλης χρησιμοποιήθηκε από τον Φουκώ για να δημιουργήσει τη θεωρία του πανοπτικού.
Λίγο μετά την άφιξή του, ο Φουκώ εγκαταστάθηκε στο ξενοδοχείο Bristol και στη συνέχεια σε ένα διαμέρισμα στην οδό Rutkowskiego, τη σημερινή Chmielna. Τι έκανε μετά τη δουλειά του;
Ζούσε με τον τρόπο της Βαρσοβίας.
Τι σημαίνει αυτό;
Το ίδιο με σήμερα: εύκολη επαφή με άλλους ανθρώπους, πολλές δραστηριότητες αναψυχής, επισκέψεις σε μπαρ, κινηματογράφους, μουσεία και θέατρα, συναυλίες και φεστιβάλ. Επιπλέον, η Chmielna ήταν το κέντρο της κοινωνικής ζωής: κλαμπ, σάουνες, καταστήματα. Όλοι συναντιόντουσαν στη γωνία Nowy Świat και Rutkowski και πήγαιναν στην πόλη.
Αλλά πιο συγκεκριμένα, τι θα μπορούσε να κάνει ένας Γάλλος στη Βαρσοβία;
Όσο ζούσε στο Bristol, ζούσε μια πιο εύκολη ζωή, επειδή του διέθεταν τα πάντα. Από τον πρωινό του καφέ μέχρι τα άπλυτά του. Το Bristol λειτουργούσε όπως τα καλύτερα ξενοδοχεία της Δύσης, οι πελάτες του μπορούσαν, χωρίς να βγουν από το δωμάτιό τους, να ζητήσουν αεροπορικά εισιτήρια, να κανονίσουν μια επίσκεψη σε ένα μουσείο ή να παραγγείλουν ένα δείπνο για πολλά άτομα. Όταν μετακόμισε στην οδό Ρουτσκόφσκι, σίγουρα ζούσε μια λίγο καλύτερη ή πιο κοσμική ζωή από τους υπόλοιπους Βαρσοβίτες.
Είχε μεγάλο διαμέρισμα;
Όχι, δύο δωμάτια, μια κουζίνα και ένα μπάνιο. Του άρεσε να τρώει καλά, δεν έπινε πολύ αλκοόλ και έπρεπε να ξοδεύει χρήματα επειδή δεν μπορούσε να βγάλει στο εξωτερικό όσα κέρδιζε στην Πολωνία. Επιπλέον, δεν μπορούσε να αγοράσει τα βιβλία που τον ενδιέφεραν γιατί απλά δεν υπήρχαν. Ως εκ τούτου, ήταν ευτυχής που διοργάνωνε πάρτι στο σπίτι και ταξίδευε σε όλη τη χώρα.
Γρήγορα γνώρισε την γκέι κοινότητα της Βαρσοβίας. Πώς συνέβη αυτό;
Γνώρισε κυρίως νέους ανθρώπους που γοητεύονταν από αυτόν σε κάποιο βαθμό.
Το γεγονός ότι ήταν ξένος;
'Ηταν ένας όμορφος Γάλλος που είχε πολλά χρήματα. Δεν είχε όρια, ήθελε να περνάει ευχάριστα, οπότε προσέλκυε νέους ανθρώπους που γενικά ενδιαφέρονταν για τα ίδια πράγματα. Εκείνη την εποχή, οι Πολωνοί δυσκολεύονταν να προμηθεύονται βασικά προϊόντα, και εκείνος τα είχε απλόχερα - είτε από καταστήματα που ήταν αποκλειστικά για τη διπλωματική υπηρεσία είτε από το εξωτερικό.
Ακόμα δεν ξέρω, όμως, πώς γνωρίζονταν οι ομοφυλόφιλοι τότε;
Δεν ήταν πρόβλημα. Υπήρχαν αρκετές καφετέριες, εστιατόρια, κλαμπ και πάρκα στη Βαρσοβία που χαρακτηρίζονταν ως τόποι συνάντησης για ομοφυλόφιλους ή για άτομα που αναζητούσαν μια περιπέτεια και δεν ήταν απαραίτητα γκέι. Η συνάντηση με έναν στρατιώτη που έκανε σκοπιά στον τάφο του Άγνωστου Στρατιώτη ήταν εύκολη. Το να τον προσκαλέσεις για βότκα και να τον αποπλανήσεις - επίσης. Κατά διαστήματα, οι στρατιώτες ξεκουράζονταν στα παγκάκια και τότε τους πλησίαζες και τους κατάφερνες. Ή έβαζες διακριτικά ένα σημείωμα στην τσέπη της στολής τους. Σήμερα τέτοιες ιστορίες είναι εξωπραγματικές, αλλά τότε ήταν συνηθισμένες. Κάθε ένας από τους συνεντευξιαζόμενούς μου, και πρόκειται για ομοφυλόφιλους άνδρες που γνώριζαν προσωπικά τον Φουκώ, το τόνιζε αυτό. Διηγήθηκαν ότι τον είχαν γνωρίσει σε αυτά ακριβώς τα μέρη, και κάποιοι είχαν γνωριστεί μαζί του μέσω γνωστών.
Ποια ήταν η γκέι τοπογραφία της Βαρσοβίας εκείνη την εποχή;
Υπήρχε το επονομαζόμενο "μονοπάτι των αδερφών".
Των αδερφών;
Είναι ένας περιβαλλοντικός όρος, σε αυτό το πλαίσιο δεν είναι υποτιμητικός. Σ' αυτό το μονοπάτι γινόταν κάτι σαν προσκύνημα, δεν καθόσουν σε ένα μέρος όλο το βράδυ.
Ακριβώς όπως σήμερα.
Έτσι έχουμε ένα άλλο χαρακτηριστικό της ζωής στη Βαρσοβία. Το 1958, η βραδιά άρχιζε στο μικρό τουρκικό καφέ Alhambra στη λεωφόρο Jerozolimskie. Στη θέση του σήμερα βρίσκεται μια τράπεζα. Στη συνέχεια πήγαινες στο Roxana - στη γωνία Bracka και Aleje, όπου υπάρχει τώρα μια ιρλανδική παμπ. Εκείνες τις μέρες, ο ηθοποιός Karol Hanusz, που αποκαλούνταν "Βασίλισσα της Roxana", συνήθιζε να κάθεται στη βεράντα. 'Οταν έβλεπε κάποιο όμορφο αγόρι το προσκαλούσε για έναν καφέ. Λίγο πιο μακριά, θα μπορούσες να πεταχτείς στη Niespodzianka, να στρίψεις στη Rutkowski και να μπείς στη σάουνα Diana. Είναι ενδιαφέρον ότι στην Chmielna ζούσαν πολλοί ομοφυλόφιλοι άνδρες που διατηρούσαν καταστήματα ανδρικής μόδας. Ο Zygmunt Mycielski [Πολωνός συνθέτης και ακτιβιστής -σ.σ.] ζούσε εκεί με τον σύντροφό του Stas, όπως και ένας συγκεκριμένος γιατρός που δεχόταν άνδρες σε επείγοντα περιστατικά.
Στη Nowy Swiat έχουμε το Amatory.
Με τους θρυλικούς καθρέφτες στους οποίους μπορούσες να δεις τους άνδρες να μπαίνουν. Και μετά υπάρχει στην πλατεία Trzech Krzyży το Lajkonik, το Antique και το θρυλικό μανιτάρι.
Αυτές ήταν οι τουαλέτες της πόλης, σωστά;
Ναι. Όλοι συναντιόντουσαν εκεί, ανεξάρτητα από την ταξική τους θέση. Ανταλλάσσονταν πληροφορίες, κανονίζονταν ραντεβού, συνάπτονταν ερωτικές σχέσεις που διαρκούν μέχρι και σήμερα, ή πολύ απλά πήγαινες για το σεξ. Στην κομμουνιστική Πολωνία, όλοι γνώριζαν πού μπορούσαν να βρεθούν οι γκέι, αλλά κανείς δεν μιλούσε γι' αυτό δυνατά.
Ωστόσο, η Υπηρεσία Ασφαλείας διεξήγαγε μαζική παρακολούθηση αυτής της κοινότητας ήδη από τη δεκαετία του 1950. Αυτό το θέμα είναι πολύ σημαντικό στο βιβλίο σας. Δεν είχατε ενδοιασμούς στο να συμβουλευτείτε τα αρχεία;
Γνώρισα τους πρωταγωνιστές τους, οπότε είχα την ευκαιρία να τα επαληθεύω. Αναζητώντας πληροφορίες για τον Michel Foucault, πήγα πρώτα στο Ινστιτούτο Εθνικής Μνήμης. Γρήγορα διαπίστωσα ότι ο φάκελός του έλειπε, αν και πρέπει να υπήρχε κανονικά επειδή ήταν υπάλληλος της διπλωματικής υπηρεσίας μιας ξένης χώρας. Κατά τη διάρκεια του επόμενου ενάμιση έτους, έψαξα τους φακέλους των ανθρώπων που μπορεί να είχαν συναντήσει τον Φουκώ. Είναι ενδιαφέρον ότι ο SB [μυστική αστυνομία -σ.σ.] συνέλεγε πληροφορίες όχι μόνο για δημόσια πρόσωπα που ήταν ομοφυλόφιλοι, όπως ο Jarosław Iwaszkiewicz ή ο Jerzy Andrzejewski, αλλά και για απλούς πολίτες. Οι φάκελοι αυτοί περιγράφονται με την κατηγορία "homo". Αυτή η κατηγοριοποίηση των ανθρώπων με βάση την προσωπική τους ζωή με τρόμαξε. Όχι μόνο επειδή συλλέγονταν πληροφορίες για ανθρώπους που δεν το γνώριζαν, αλλά κυρίως επειδή η ίδια η ζωή τους αποτελούσε αντικείμενο έρευνας. Ωστόσο, στο τέλος, δεν μπόρεσα να τους κλείσω και να τους βάλω στο ράφι.
Γιατί όμως; Αφορά κάτι πολύ ιδιωτικό.
Είναι ωστόσο αδιάσειστα στοιχεία, τα οποία για έναν δημοσιογράφο είναι ζωτικής σημασίας.
Τι ακριβώς αποδεικνύουν;
Πρώτον, το γεγονός ότι οι αρχές της εποχής θεωρούσαν θεμιτή τη συλλογή πληροφοριών αυτού του είδους, και δεύτερον, το γεγονός ότι ο Μισέλ Φουκώ βρισκόταν εκείνη την εποχή στη Βαρσοβία. Από μια κλωστή σε έναν κόμπο, χάρη στα αρχεία, βρήκα τους ανθρώπους που συνάντησαν τον συμπαθή Γάλλο το 1958. Είναι σημαντικό - στο βιβλίο δεν δίνω τα ονόματα των πρωταγωνιστών μου. Δεν υιοθέτησα τους κανόνες που ίσχυαν στον SB. Με ενδιαφέρει η ανωνυμία των ανθρώπων για τους οποίους αφηγούμαι ιστορίες.
Ένα χρόνο αργότερα, ο Φουκώ αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Βαρσοβία επειδή έμπλεξε εξαιτίας μιας σχέσης με έναν φίλο του.
Τον οποίο είχε παγιδεύσει ο SB. Μια παγίδα που στήθηκε στο Bristol, όπου συναντήθηκαν οι εραστές.
Αλλά η ομοφυλοφιλία δεν ήταν απαγορευμένη στην κομμουνιστική Πολωνία. Σε ποια βάση, λοιπόν, ο επιστήμονας απελάθηκε από την Πολωνία;
Ο ποινικός κώδικας απαγόρευε την ανδρική πορνεία. Το αγόρι κατέθεσε ότι πληρωνόταν για το σεξ. Μετά από λίγες ημέρες, ο πρέσβης ενημερώθηκε ότι ο Μισέλ Φουκώ έπρεπε να φύγει αμέσως από τη Βαρσοβία.
Πώς θυμόταν μετά εκείνη την εποχή;
Πιθανώς καλά. Στην εισαγωγή της Ιστορίας της τρέλας, σημαντικά μέρη της οποίας γράφτηκαν στη Βαρσοβία, έγραψε για τη "μεγάλη πεισματική λιακάδα της πολωνικής ελευθερίας". Θυμήθηκε επίσης τη χώρα μας κατά την περίοδο της Αλληλεγγύης. Ήταν ένας από τους διανοούμενους χάρη στους οποίους οι άνθρωποι άρχισαν να μιλούν στη Γαλλία για όσα συνέβαιναν στην Πολωνία και να υποστηρίζουν τους αντιπολιτευόμενους, παρά την αρνητική στάση του Μεγάρου των Ηλυσίων. Ο Φουκώ έβγαλε τον κόσμο στους δρόμους σε μια χειρονομία αλληλεγγύης στην Αλληλεγγύη. Ήρθε εδώ με τους Γιατρούς του Κόσμου, φέρνοντας πάνω απ' όλα τη λογοτεχνία. Θα μπορούσε να φέρει τρόφιμα, αλλά πίστευε ότι σε μια στιγμή γεωπολιτικού αποκλεισμού, το πιο σημαντικό πράγμα ήταν η γνώση και η πληροφόρηση.
Του έλειψε η Βαρσοβία;
Αυτό δεν είναι γνωστό. Σίγουρα δεν είχε παράπονα ούτε για το σύστημα, ούτε για τους ανθρώπους, ούτε για τη χώρα, ούτε καν για το αγόρι που τον ανάγκασε να εγκαταλείψει το Γαλλικό Πολιτιστικό Κέντρο. Σε μια τηλεοπτική του συνέντευξη, μίλησε πολύ για τη δύναμη των Πολωνών και για το γεγονός ότι η Δύση, ιδίως η Γαλλία, δεν μπορούσε να τους αφήσει στο έλεος ενός καταστροφικού συστήματος.
* Ο Remigiusz Ryzinski είναι φιλόσοφος και μελετητής πολιτισμικών σπουδών
