Το κάστρο των Ιωαννίνων
Κάστρο Ιωαννίνων. Αρχιτεκτονική και Ατμόσφαιρες.
Δήμητρα Δαβή
Επιβλέπων καθηγητής: Δημήτρης Φράγκος
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών
Ερευνητική Εργασία. Θεσσαλονίκη, Φεβρουάριος 2021
[...] Παρά το γεγονός ότι τα περισσότερα κτίρια του οικισμού αποτελούν κατοικίες, μετά από τις αναστηλώσεις που έγιναν από τη δεκαετία του ’70 και έπειτα, ορισμένες μετατράπηκαν σε μικρά ξενοδοχεία - ξενώνες, χώρους εστίασης και καφετέριες. Ακόμη, σημειακά λειτουργούν μικρά παντοπωλεία που εξυπηρετούν την ζήτηση ειδών πρώτης ανάγκης, καθώς και καταστήματα ειδών λαϊκής τέχνης. Παράλληλα, στο Κάστρο βρίσκονται τα γραφεία της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και ένα σχολείο, ενώ η βορειοανατολική ακρόπολη λειτουργεί ως δημοτικό μουσείο. Επίσης, το Ιτς Καλέ λειτουργεί ως οργανωμένος αρχαιολογικός χώρος, όπου τα ιστάμενα κτίρια αναστηλώθηκαν και φιλοξενούν πολιτιστικές λειτουργίες. Συγκεκριμένα, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, το Ιτς Καλέ περιλαμβάνει δύο μουσεία, το Βυζαντινό και της Αργυροτεχνίας, ενώ το Φετιχιέ τζαμί λειτουργεί ως μουσειακός χώρος και φιλοξενεί φωτογραφική έκθεση με θέμα την ιστορία της πόλης των Ιωαννίνων και τον Αλή Πασά. Επιπλέον, στο Ιτς Καλέ βρίσκεται η εκκλησία των Αγίων Αναργύρων, η Πυριτιδαποθήκη που φιλοξενεί εκπαιδευτικά προγράμματα, καθώς και το αναψυκτήριο του αρχαιολογικού χώρου, που στεγάζεται στα παλιά οθωμανικά μαγειρεία. Ακόμη, στην έκταση του Ιτς Καλέ, διοργανώνονται δράσεις, διαλέξεις, εκθέσεις, συναυλίες και θεατρικές παραστάσεις.
Τα περισσότερα σπίτια στο Κάστρο ανήκαν τυπολογικά στις λαϊκές κατοικίες, αποτελούμενα από ισόγειο και όροφο. Η αρχιτεκτονική τους είχε κυρίως βαλκανικές επιρροές, με μικρές επιρροές από ευρωπαϊκά ρεύματα του 19ου αιώνα, όπως ο νεοκλασσικισμός και ο εκλεκτικισμός, που περιοριζόταν κυρίως στα μορφολογικά στοιχεία.
Βασικά τους υλικά αποτελούσαν η πέτρα και το ξύλο, καθώς και οι άψητες, ξεραμένες στον ήλιο πλίνθοι. Ως πέτρα χρησιμοποιούταν κυρίως ο ασβεστόλιθος, διότι ήταν εύκολα κατεργάσιμος και αφθονούσε στην περιοχή. Τα ζευκτά, τα δοκάρια και τα πατώματα κατασκευάζονταν από ξύλο πλατάνου, φιλύρας και σφενδάμου, το οποίο το προμηθεύονταν από το Μέτσοβο και τα Ζαγόρια. Επιπλέον, η επικάλυψη των στεγών γινόταν με πλάκες από πλίνθους ή σχιστόλιθους. Τέλος, τόσο τα εσωτερικά, όσο και τα εξωτερικά επιχρίσματα των τοίχων, των οροφών, των τσατμάδων, κλπ., γινόταν από ασβεστοκονίαμα. Οι κατοικίες ήταν διώροφες και αποτελούνταν από λιθόκτιστο ισόγειο, ενώ ο όροφος συνήθως ήταν κατασκευασμένος από μπαγδατί, δηλαδή από ξύλινο σκελετό με οριζόντιες πήχεις, που επιχριόταν και στις 2 πλευρές από ασβεστοκονίαμα.
Ακόμη, βασικό στοιχείο του ορόφου αποτελούσε το σαχνισί, δηλαδή προεξοχή που στηριζόταν σε ξύλινα δοκάρια και βρισκόταν πέρα από τα όρια της τοιχοποιίας του ισογείου και προεκτεινόταν πάνω από το δρόμο. Συχνά οι κατοικίες στο Κάστρο διέθεταν και ημιυπόγειο, το οποίο χρησιμοποιούταν ως αποθηκευτικός χώρος, ενώ άλλες διέθεταν και στεγασμένους εξώστες (χαγιάτια ή κρεββάτες).
Παράλληλα, το γεγονός ότι τα Ιωάννινα αποτελούσαν μία αρκετά "κλειστή" κοινωνία, επηρέαζε και τη μορφή της κατοικίας. Για τον λόγο αυτό η γιαννιώτικη κατοικία ήταν στραμμένη προς εσωτερική αυλή, τα παράθυρά της προφυλασσόταν από κάγκελα, ενώ διέθεταν μεγάλες και συμπαγείς ξύλινες εξώπορτες. Επιπλέον, οι προσόψεις των κτιρίων περιβάλλονταν συνήθως από ψηλές λίθινες μάντρες, ώστε να κρύβονται οι εσωτερικοί χώροι από τους ξένους, ενώ υπήρχαν και ενδιάμεσοι λίθινοι τοίχοι, για την παρεμπόδιση της οπτικής επαφής με τους γείτονες.
Μέχρι και τις αρχές του 20ου αιώνα, ο οικισμός του Κάστρου διατηρούσε σχεδόν αναλλοίωτη τη μορφή που είχε κατά την οθωμανική περίοδο. Ωστόσο, από το 1970 μέχρι και σήμερα η εικόνα της Καστροπολιτείας έχει παραλλαχθεί αρκετά, λόγω της αύξησηςτων κατεδαφίσεων των παλιών κατοικιών και της ανέγερσης νέων στη θέση τους, καθώς και λόγω της μη τήρησης των κανονισμών της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας.
Έτσι, εισερχόμενος κανείς στο Κάστρο αντικρίζει πολλά κτίρια νεοπαραδοσιακής αρχιτεκτονικής, τα οποία, άλλα με περισσότερη και άλλα με λιγότερη επιτυχία, προσπαθούν να μιμηθούν την παραδοσιακή αρχιτεκτονική του Κάστρου. Η πλειοψηφία των κατοικιών διαθέτουν ισόγειο από εμφανή λιθοδομή, η οποία ωστόσο ποικίλλει και στις περισσότερες περιπτώσεις δεν πλησιάζει καν στην παραδοσιακή, και όροφο επιχρισμένο με ασβεστοκονίαμα. Παράλληλα, υπάρχουν κατοικίες οι οποίες είναι εξ ολοκλήρου επιχρισμένες και άλλες στις οποίες η λιθοδομή είναι εμφανής και στους δύο ορόφους. Τέλος, τα κουφώματα είναι είτε ξύλινα, είτε αλουμινένια στο χρώμα του ξύλου, ενώ οι περισσότερες στέγες είναι κατασκευασμένες από πλίνθους ή σχιστόπλακες.
Σε πολλούς από τους δρόμους της Καστροπολιτείας έχουν διατηρηθεί σε καλή κατάσταση μέχρι και σήμερα τα καλντερίμια, τα οποία αποτελούν λιθόστρωτες διαδρομές με κεντρικό αυλάκι για την απορροή των υδάτων. Μάλιστα, σε ορισμένα σημεία είναι εύκολα αντιληπτό ότι πρόκειται για τα αρχικά καλντερίμια, όπως στην κεντρική πύλη του Κάστρου, αφού οι πέτρες έχουν λειανθεί σημαντικά με την πάροδο του χρόνου, καθιστώντας τες ιδιαίτερα ολισθηρές, ειδικά σε περιόδους βροχοπτώσεων. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με το ότι τα καλντερίμια αποτελούν αρκετά ανώμαλες διαδρομές, τόσο λόγω κατασκευής, όσο και λόγω υλικού, δυσχεραίνουν σε σημαντικό βαθμό τον περίπατο του χρήστη.
Παράλληλα, πολλές διαδρομές, αλλά και πλατώματα, έχουν επιστρωθεί με φυσικές πλάκες σε ακανόνιστα σχήματα, ενώ οι πλατείες διαθέτουν είτε πλακόστρωση, είτε χαλικόστρωση, είτε γρασίδι. Με γρασίδι καλύπτεται και το μεγαλύτερο μέρος της βορειοανατολικής και νοτιοανατολικής ακρόπολης, οι διαδρομές των οποίων είναι λιθόστρωτες. Τέλος, οι λιγοστοί αυτοκινητόδρομοι του Κάστρου έχουν επιστρωθεί με άσφαλτο, για να διευκολυνθεί η δίοδος των οχημάτων. [...]
Ένα ακόμη βασικό χαρακτηριστικό που συνθέτει την ατμόσφαιρα της Καστροπολιτείας των Ιωαννίνων είναι η ανθρώπινη κλίμακά της. Παρά το γεγονός ότι το ύψος των τειχών που περικλείουν την πολιτεία φτάνει έως και τα 13.70 μέτρα, τα κτίριά του είναι κατά κύριο λόγο διώροφα με ύψος που δεν ξεπερνά τα 8.50 μέτρα. Επιπλέον, το Κάστρο αποτελείται κατά κύριο λόγο από στενές διαδρομές το πλάτος των οποίων ανέρχεται στα 2 με 3 μέτρα, ενώ οι ασφαλτοστρωμένοι αυτοκινητόδρομοι στα 4 με 5 μέτρα. Αυτή η μικρή απόσταση μεταξύ των κτιρίων, αλλά και οι στενομέτωπες όψεις τους, επιτρέπουν την αλληλεπίδραση των κατοίκων μεταξύ τους, ενισχύοντας την έννοια της γειτονιάς, αλλά και του ατόμου με το κτίριο, αφού πολλές φορές αναγκάζεται να έρθει πολύ κοντά σε αυτό, να αισθανθεί το υλικό του, να το αγγίξει, να το μυρίσει.
Ακόμη, με εξαίρεση τις απέραντες πράσινες εκτάσεις των ακροπόλεων, το Κάστρο αποτελείται από μικρής έκτασης πλατείες. Στις πλατείες αυτές συγκεντρώνονται χρήστες όλων των ηλικιών,καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας, οι οποίοι συνομιλούν μεταξύ τους, δραστηριοποιούνται, παρατηρούν, αλλά και αισθάνονται ασφάλεια και οικειότητα. Αυτό γίνεται ακόμη πιο εμφανές εάν παρατηρήσει κανείς την κίνηση στη νοτιοανατολική ακρόπολη του Ιτς Καλέ. Παρά το γεγονός ότι υπάρχει άπλετος χώρος για να καθίσει κανείς, οι χρήστες συγκεντρώνονται συνήθως στα ακριανά σημεία, κοντά στα τείχη, ενώ η μεγάλη κεντρική πράσινη έκταση παραμένει άδεια. [...]
