Το εμβληματικό βιβλίο του Τζορτζ Όργουελ 1984, που μεταφέρθηκε πριν από μερικά χρόνια με μεγάλη επιτυχία στο θέατρο στο Λονδίνο σε μια διασκευή που υπέγραφε ο σκηνοθέτης Ρόμπερτ Άικι και ο θεατρικός συγγραφέας Ντάνκαν Μακμίλαν, ανεβάζει στην αθηναϊκή σκηνή η σκηνοθέτις Κατερίνα Ευαγγελάτου με τους Αργύρη Πανταζάρα, Νίκο Κουρή και Λένα Δροσάκη στους κεντρικούς ρόλους. Το δυστοπικό μυθιστόρημα που έγραψε ο συγγραφέας της Φάρμας των ζώων αμέσως μετά τον πόλεμο και εκδόθηκε το 1949 περιγράφει μια κοινωνία που προσομοιάζει στη Σοβιετική Ένωση επί Στάλιν, ενώ τη χαρακτηρίζει ένα φουτουριστικό περιβάλλον, ιδιαίτερα φαντασιακό για την εποχή που γράφτηκε. Η τεχνολογία υπηρετεί την εξουσία ενός απολυταρχικού καθεστώτος όπου ο Μεγάλος Αδελφός (Big Brother) παρακολουθεί και γνωρίζει τα πάντα για τους πολίτες της Ωκεανίας, όπως λέγεται η υπερδύναμη όπου διαδραματίζεται η ιστορία, οι οποίοι όλοι ανεξαιρέτως και απολύτως πειθήνια υπηρετούν χωρίς καμία αντίσταση τις επιταγές του συστήματος. Εκτός κάποιου ονόματι Γουίνστον Σμιθ. Κι από εκεί ξεδιπλώνεται η ιστορία του 1984.
— Πόσο «προφητικό» αποδεικνύεται εν τέλει το «1984» σήμερα, σχεδόν 70 χρόνια αφότου εκδόθηκε;
Αυτό που εμένα με συγκινεί σε αυτό το κείμενο είναι ότι είναι αιωνίως προφητικό. Πάντα μπροστά από την εποχή του. Δεν μιλάω σε επίπεδο λογοτεχνικής αξίας, όσο σε επίπεδο πολιτικής σκέψης και κοινωνικής κατάστασης. Αν κάποιος δει και τη συγκεκριμένη διασκευή του σκηνοθέτη Ρόμπερτ Άικι και του συγγραφέα Ντάνκαν Μακμίλαν και το ανέβασμα που θα κάνουμε, δεν υπάρχει αμφιβολία για το αν είναι προφητικό ή όχι. Είναι πραγματικά συνταρακτικό. Σήμερα, για παράδειγμα, όλοι έχουμε ένα iPhone στο χέρι το οποίο παρακολουθεί, με τη θέλησή μας ή και χωρίς, όλες μας τις κινήσεις. Τα μέρη που επισκεπτόμαστε, που βγάζουμε φωτογραφίες, τους ανθρώπους που φωτογραφίζουμε, τους οποίους κατατάσσει ανάλογα με τα πρόσωπά τους και τους φτιάχνει φακέλους μέσα στο κινητό. Επίσης, το iCloud, απ' όπου ξαφνικά τα στοιχεία σου μπορεί να κυκλοφορήσουν και να τα πάρει οποιοσδήποτε. Κι ας μη μιλήσουμε για τις υποθέσεις τύπου Σνόουντεν και όλα αυτά που αποκάλυψε για το σύστημα παρακολούθησης. Κάνοντας έρευνα με τους ηθοποιούς, συνειδητοποιήσαμε ότι μπορεί να μην έχουμε τις οθόνες που είχε προβλέψει ο Όργουελ, αλλά υπάρχουν σύγχρονες τηλεοράσεις οι οποίες στις οδηγίες χρήσης τους λένε «προσέξτε τι λέτε», καθώς μέσα από την ηχητική αναγνώριση χρησιμοποιείται ένα λογισμικό μέσω του οποίου μπορεί κάποιος να ακούσει τι λες μέσα στο σπίτι σου. Είναι ανατριχιαστικό. Επίσης, ανοίγοντας το κινητό μας υπάρχει μια ρύθμιση που λέει «συχνές τοποθεσίες». Όποιος το βρει, μπορεί να μάθει τα μέρη όπου συχνάζεις. Είναι κάτι που δεν το χωράει ο νους σου. Και φυσικά υπάρχει η παρακολούθηση την οποία οι ίδιοι οργανώνουμε μέσα από το Facebook, το Twitter και όλα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Αυτή, λοιπόν, η προφητεία του Όργουελ είναι πέρα για πέρα εύστοχη, συνταρακτικά ακριβής, και γι' αυτό συνεχώς μπροστά από την εποχή της και δεν τελειώνει ποτέ. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό το θέμα του βιβλίου. Αυτό είναι το ένα κομμάτι. Το άλλο είναι το κομμάτι του πολιτικού στοχασμού.
— Ας βάλουμε τα πράγματα στη σειρά. Ο Όργουελ έγραψε το «1984» έχοντας στο μυαλό του την εμπειρία του ναζισμού, αλλά συγχρόνως, ζώντας την ψυχροπολεμική εποχή, κάνει ευθεία αναφορά στο σταλινικό καθεστώς της Σοβιετικής Ένωσης.
Όταν το έγραφε, ζούσε σε ένα Λονδίνο που βομβαρδιζόταν, πριν πάει στο νησί Τζούρα για να το ολοκληρώσει. Έμπνευσή του είναι ακριβώς το ναζιστικό καθεστώς, αλλά φυσικά ο Big Brother είναι εμπνευσμένος από τον Στάλιν και ο χαρακτήρας του Γκόλντσταϊν, ο αντίπαλός του στο βιβλίο, από τον Τρότσκι, ενώ οι συνθήκες παρέμβασης του κράτους από το σταλινικό καθεστώς.
Ο Γουίνστον Σμιθ, ο ήρωας του «1984», ξεκινάει να κρατάει ημερολόγιο. Αυτό είναι το πρώτο του έγκλημα. Ένα έγκλημα αδιανόητο στην εποχή μας, αλλά αν σκεφτούμε τι σημαίνει «καταγράφω τις σκέψεις μου» κι ότι οι σκέψεις είναι κόντρα στην κοινή λογική ή κόντρα στον τρόπο που λειτουργούν τα πράγματα, μπορούμε ίσως να το καταλάβουμε. Γιατί τίποτα πια δεν είναι ιδιωτικό σήμερα.
— Επομένως δεν προφητεύει τόσο, όσο περιγράφει. Άλλωστε ο τίτλος «1984» είναι αναριθμητισμός του 1948, χρονιά που το ολοκλήρωσε. Το έτος 1984 δεν υπήρχε η εξέλιξη της τεχνολογίας που υπάρχει σήμερα και η συζήτηση περιστρεφόταν γύρω από το αν τελικά ο Όργουελ είχε ή δεν είχε πετύχει να περιγράψει τη σύγχρονη εποχή. Επιχειρηματολογούσαν για την κατάκτηση της δημοκρατίας και ότι δεν απειλούμασταν. Έχουμε δημοκρατία ή υπάρχει έλλειμμα; Προς τα πού κλείνει η θεατρική διασκευή;
Έτσι όπως διαβάζω εγώ τη διασκευή, γιατί ήδη φιλτράρεται από τα δικά μου μάτια, καθώς το μετέφρασα κιόλας, βλέπω ότι εστιάζει, πρώτον, στη διαχρονικότητα όλων των πολιτικών και κοινωνικών νοημάτων του συγγραφέα και, δεύτερον, στις σχέσεις που αναπτύσσονται μέσα σε τέτοια καθεστώτα μεταξύ των ατόμων. Εστιάζει στην ανθρώπινη ύπαρξη και στην αντίδρασή της κάτω από ακραίες συνθήκες, στη διάβρωση όλων των ανθρώπινων σχέσεων από αυτού του τύπου τα καθεστώτα. Αυτό είναι κάτι που πρωταγωνιστεί στη διασκευή. Κι από πού ξεκινάει; Από τα παιδιά. Στην παράσταση παίζει και ένα κοριτσάκι. Δείχνει ότι το παιχνίδι έχει χαθεί και για την επόμενη γενιά, που είναι σήμερα 9 ετών. Η ελπίδα ίσως να υπάρχει γι' αυτούς που δεν έχουν γεννηθεί. Είναι ένα συγκινητικό σημείο αυτό στο βιβλίο. Ο Γουίνστον Σμιθ, ο ήρωας του 1984,ξεκινάει να κρατάει ημερολόγιο. Αυτό είναι το πρώτο του έγκλημα. Ένα έγκλημα αδιανόητο στην εποχή μας, αλλά αν σκεφτούμε τι σημαίνει «καταγράφω τις σκέψεις μου» κι ότι οι σκέψεις είναι κόντρα στην κοινή λογική ή κόντρα στον τρόπο που λειτουργούν τα πράγματα, μπορούμε ίσως να το καταλάβουμε. Γιατί τίποτα πια δεν είναι ιδιωτικό σήμερα. Μπορεί να βρεθείς να γράψεις κάτι στο κομπιούτερ σου και αμέσως αυτό να σταλεί και να μην έχεις καμία δύναμη πάνω σε αυτό.
— Οπότε το ημερολόγιο λειτουργεί απολύτως ως θεατρική σύμβαση.
Η διασκευή κάνει ένα παράξενο παιχνίδι σε σχέση με τον Όργουελ και τον Γουίνστον Σμιθ. Πολλές φορές νιώθεις ότι τα δύο πρόσωπα ταυτίζονται. Λες «ποιος είναι ο πρωταγωνιστής της ιστορίας και ποιος ο συγγραφέας του βιβλίου;». Οι διασκευαστές έχουν αναφερθεί στο παράρτημα του βιβλίου, το appendix, το οποίο συνήθως παραγκωνίζεται. Αυτοί επένδυσαν σε αυτό, διότι εκεί αναλύεται η νέα γλώσσα που το καθεστώς προσπαθεί να επιβάλει, το newspeak, η «νέα ομιλουμένη», όπως το έχω μεταφράσει εγώ, η οποία είναι η γλώσσα που ήθελαν να έχει επιβληθεί μέχρι το 2050. Μια γλώσσα της οποίας στόχος είναι όχι να διευρύνει αλλά, αντιθέτως, να συρρικνώσει την ανθρώπινη σκέψη, συρρικνώνοντας όρους, λέξεις και έννοιες. Όταν δεν θα υπάρχουν οι λέξεις, δεν θα μπορείς και να σκεφτείς με τον τρόπο που θέλεις. Θα μπορείς μόνο να σκεφτείς με τον τρόπο που θέλουν οι άλλοι. Όταν δεν θα υπάρχει η λέξη «δημοκρατία», δεν θα μπορείς να σκεφτείς τι σημαίνει αυτό. Ένα πολύ μεγάλο μέρος της διασκευής μιλάει και γι' αυτό το πράγμα.
— Το newspeak παρεμπιπτόντως υπάρχει ήδη στην εποχή μας...
Υπάρχει μέσα από τα emoji και τα emoticons πάρα πολύ. Είναι αυτά που τώρα αντικαθιστούν έννοιες και λέξεις.
— Όπως και η διαχείριση των συναισθημάτων. Μην ξεχνάμε ότι ακόμα και η ερωτική επαφή έχει αντικατασταθεί και υποκατασταθεί μέσω του Διαδικτύου.
Είναι κι αυτό στα θέματα του βιβλίου. Ο έρωτας εδώ προσπαθεί να γίνει μια επαναστατική πράξη. Φυσικά, δεν τα καταφέρνει. Δυστυχώς, τα πράγματα είναι πιο μαύρα για την ανθρώπινη φύση. Ο Όργουελ περιγράφει τη σχέση του Γούινστον και της Τζούλια ως μια σχέση απόλυτη, γιατί συμβαίνει σε ακραίες συνθήκες. Είναι ζήτημα ζωής και θανάτου, γιατί δεν είναι μια σχέση «νόμιμη», με τον τρόπο που το αντιλαμβάνεται το καθεστώς, και αυτοί οι άνθρωποι επιλέγουν να τη συνάψουν ξέροντας ότι σε μια συνθήκη απολυταρχικού καθεστώτος που απαγορεύει τέτοιου είδους σχέσεις κινδυνεύει η ζωή τους. Στο τέλος, στην τρομερή σκηνή όπου τους έχουν πιάσει, στον θάλαμο 101, τον θάλαμο βασανιστηρίων, η Τζούλια βρίσκεται σε άλλο δωμάτιο κι εμείς παρακολουθούμε όλη την ανακριτική διαδικασία. Ο Γουίνστον βασανίζεται όχι για να του αποσπάσουν ομολογία αλλά για να αναμορφώσουν το μυαλό του. Το μότο του θαλάμου 101 είναι «κάνουμε το μυαλό τέλειο πριν το τινάξουμε στον αέρα. Δεν ανεχόμαστε την επανάσταση, ακόμα κι αν βρίσκεται μόνο σε ένα μυαλό που περιμένει μια σφαίρα». Δηλαδή το ζήτημα είναι πολύ πιο βαθύ και είναι εμπνευσμένο από το ναζιστικό καθεστώς και από τον Στάλιν. Υπήρχε μάλιστα μια διάσημη φυλακή-κολαστήριο βασανιστηρίων στο κέντρο της Μόσχας, στην οδό Σουχάνοβκα 110, από την οποία εμπνεύστηκε ο Όργουελ τον θάλαμο 101, όπου τα βασανιστήρια ήταν φρικτά και στο τέλος πάντα τους τουφέκιζαν, όπως γίνεται κι εδώ. Στόχος δεν ήταν η ομολογία. Έχουν αποσπάσει την ομολογία του Γουίνστον, την έχουν ηχογραφήσει, αλλά έχει το βιβλίο του Γκόλντσταϊν, που είναι σαν να λέμε ένα απαγορευμένο αντικείμενο-βόμβα στα χέρια του, και αυτός που δήθεν τον στρατολόγησε είναι αυτήν τη στιγμή ο βασανιστής του. Δεν έχει κάτι να πει, να καταδώσει συνωμότες, το ζήτημα είναι να μπει στον τρόπο σκέψης του καθεστώτος. Ο Γουίνστον επιμένει να λέει μέχρι το τέλος 2+2=4. Ο Ο'Μπράιαν, ο βασανιστής του, ένας άλλος ακρογωνιαίος λίθος της σύλληψης του Όργουελ, του λέει ότι 2+2 δεν κάνει πάντοτε 4. Καμιά φορά κάνει 4, άλλες φορές κάνει 5, άλλες 8, κάνει όσο σου πούμε εμείς, το Κόμμα. Αυτό είναι ένα πράγμα που ο Γουίνστον, ακόμα κι όταν του κόβουν τα δάχτυλα, του βγάζουν τα νύχια και τα δόντια, δεν μπορεί να το συλλάβει μέχρι το μεδούλι του. Προδίδεται όταν υποκρίνεται και λέει «εντάξει, κάνει 5», αλλά προσπαθεί να μπει σε αυτό τον τρόπο σκέψης και δεν μπορεί. Αυτό είναι το έγκλημά του. Είναι ένας άνθρωπος που προσπάθησε να διατηρήσει τον ατομικό τρόπο σκέψης του. Και επίσης προσπάθησε να συνδεθεί με το παρελθόν.
— Αυτή είναι άλλωστε η ειδικότητά του στο υπουργείο Αλήθειας, να αλλοιώνει το παρελθόν.
Και να διαγράφει ανθρώπους. Δηλαδή σαν να μην υπήρξαν ποτέ. Αυτή είναι η δουλειά του. Είναι μια θέση-κλειδί που έχουν πάρα πολλοί άνθρωποι στο υπουργείο Αλήθειας, όπου δουλεύει, το οποίο, όπως όλα τα υπουργεία, εξυπηρετεί το αντίθετο από αυτό που δηλώνει.
— Πώς θα κάνετε μια γενιά που ούτε έχει ζήσει ανελεύθερα καθεστώτα ούτε όμως έχει διαβάσει το βιβλίο να κατανοήσει την απειλή της απόλυτης υποταγής;
Δεν είναι ακριβώς αυτός ο στόχος. Ο στόχος δεν είναι να μεταφερθούν στο σύμπαν και να μπορέσουν να καταλάβουν ότι το να κρατάω ημερολόγιο είναι έγκλημα. Αυτό δεν μπορεί να επιτευχθεί με αυτό τον τρόπο. Θέλω να πω, αν το ανέβαζα μέσα στη χούντα, πιθανότατα θα ήταν άλλου τύπου η ταύτιση. Φυσικά, ένας σημερινός 25άρης δεν μπορεί να καταλάβει τι σημαίνει να απαγορεύεται να μπει σε ένα παλαιοπωλείο, όπως μπαίνει ο Γουίνστον, και να αγοράσει ένα τετράδιο για να γράψει τις προσωπικές του σκέψεις, που είναι απαγορευμένες. Αυτό δεν μπορεί να το συλλάβει κανείς και δυσκολευόμαστε να το συλλάβουμε εμπράκτως κι εμείς, που μελετούμε το έργο τόσους μήνες. Να το μεταφράσουμε σε κάτι. Αυτό που για μένα είναι συγκινητικό, όχι συναισθηματικό αλλά περισσότερο ιδεολογικό, στοχαστικό, είναι η προσπάθεια ενός ανθρώπου να κρατηθεί από αυτό που γι' αυτόν είναι η αλήθεια. Από αυτό που γι' αυτόν ισχύει. Από αυτό που κατά τη γνώμη του συμβαίνει μπροστά στα μάτια του και ονομάζεται κατ' αυτό τον τρόπο και όχι με έναν άλλο. Δεν είναι τόσο στενά πολιτικός τρόμος ή απολυταρχικό καθεστώς, αλλά η συγκινητική προσπάθεια ενός ανθρώπου που, εκεί όπου όλοι οι άλλοι πηγαίνουν προς μια πλευρά, πηγαίνει αντίθετα, γιατί έτσι πιστεύει ότι είναι. Αν κάποιοι τον ονομάσουν τρομοκράτη, ιδεολόγο ή τολμηρό σε σχέση με όλους τους άλλους, αυτό είναι προσωπικό θέμα. Σίγουρα κάποιοι μπορεί να πουν ότι αυτό δυναμιτίζει τα θεμέλια ενός συστήματος, το ότι προσπαθεί να σκεφτεί διαφορετικά. Αυτό είναι εκείνο που κινητοποιεί εμάς να φτιάξουμε αυτό το σύμπαν, και ίσως κινητοποιήσει και τον κόσμο. Βέβαια, το αποτέλεσμα είναι συντριπτικό, γιατί ο άνθρωπος αυτός δεν τα καταφέρνει. Δεν καταφέρνει μέχρι το τέλος, μετά τα βασανιστήρια, να μείνει στη γραμμή του. Αυτό είναι μια σκοτεινή κατάληξη.
— Είναι όμως αναμενόμενο. Είναι μια μονάδα απέναντι σε ένα πολυδαίδαλο και γιγαντιαίο σύστημα. Μπορείς να τον χαρακτηρίσεις και ήρωα.
Αυτός είναι αντιήρωας από γραφής. Κάτι σαν τον Βόιτσεκ.
— Σωστά. Ένας ήρωας εκφράζει μια συνολική αγωνία. Εδώ το σύνολο έχει αλωθεί, δεν υπάρχει καθόλου αντίσταση.
Όχι, δεν υπάρχει αντίσταση. Αυτό είναι που του δίνει την ώθηση να πάει το πράγμα στα άκρα, να πάρει ρίσκα, να κάνει πράξεις που είναι σίγουρο, και το ξέρει, ότι θα τον οδηγήσουν στον θάνατο. Το ξέρει, αλλά δεν μπορεί να κάνει διαφορετικά, γιατί το σύμπαν γύρω του τον τρελαίνει, το ότι κανείς δεν τον καταλαβαίνει. Τον τρελαίνει το ότι όλοι είναι απολύτως ενταγμένοι. Κάθε μέρα η τηλεοθόνη ανακοινώνει ότι η μερίδα σοκολάτας αυξήθηκε στα 20 γραμμάρια, αλλά εκείνος θυμάται ότι την προηγουμένη αυξήθηκε στα 20 γραμμάρια. Κάθε μέρα την αυξάνουν στα 20 γραμμάρια και όλοι κάνουν ότι δεν το βλέπουν. Κάνουν λες και στ' αλήθεια δεν μπορούν να το δουν. Αυτό δεν είναι μακριά από την κατάσταση του σύγχρονου ανθρώπου, τον φανατισμό ή την πνευματική υποδούλωση, επειδή είμαστε εντελώς χειραγωγημένοι χωρίς να το έχουμε καταλάβει. Απ' όλες τις κυβερνήσεις και απ' όλα τα καθεστώτα. Δεν χρειάζεται να έχουμε χούντα.
— Στις σύγχρονες μητροπόλεις οι πάντες άγονται και φέρονται μέσω του ατομικού τους iPhone. Στο «1984» οι ανάγκες κατευθύνονται από τον Μεγάλο Αδελφό. Το έργο υπογραμμίζει την πολιτική διάσταση;
Την υπογραμμίζει, αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Είναι και η υπαρξιακή διάσταση, πράγματα που είναι αλληλένδετα, γιατί δεν θα ήταν ο ίδιος άνθρωπος αν δεν ζούσε σε ένα τέτοιο καθεστώς.
— Η διασκευή έχει αναβαθμίσει σημεία του βιβλίου, μεταφέροντάς το πιο κοντά σ' εμάς;
Έχουν φροντίσει να απαλείψουν πολλές αναφορές σε συγκεκριμένα τοπωνύμια ή πράγματα που δίνουν συγκεκριμένη χρονική τοποθέτηση και το κάνουν να ηχεί κάπως παλιομοδίτικο. Έχουν κρατήσει την τηλεοθόνη ως όργανο παρακολούθησης, αλλά αναφέρονται και στα κινητά. Όταν διασκευάζεις ένα βιβλίο για το θέατρο, επιλέγεις να εστιάσεις κάπου. Ειδικά όταν έχεις ένα τεράστιο βιβλίο που περιγράφει κάθε λεπτομέρεια. Έτσι, η διασκευή εστιάζει στο θέμα της διάβρωσης όλης της κοινωνίας, όλων των γενεών, και επίσης στην αδυναμία του ανθρώπου μπροστά στον πόνο. Και μπροστά στο σύστημα. Ένας άνθρωπος κόντρα στο σύστημα είναι σαν το ποντίκι που πιάστηκε μέσα στη φάκα. Είναι ανέφικτο να κάνει κάτι. Ο Σνόουντεν, βέβαια, κάτι έκανε.
INFO
1984
Νέο Θέατρο Κατερίνα Βασιλάκου
Προφήτου Δανιήλ 3, Αθήνα, 211.0132002
Τετ. 20:00, Πέμ. & Παρ. 21:00, Σάβ. 18:30 & 21.30, Κυρ. 20:00
