Σωσίβια, σακιά με άμμο και θαλασσινό αλάτι, ρούχα, παπούτσια, σακίδια, υπνόσακοι, απομεινάρια ναυαγίων, κεριά για εκείνους που δεν τα κατάφεραν, σπαράγματα μνήμης που διέσωσαν οι τυχερότεροι, ένας περίκλειστος με συρματόπλεγμα λαβύρινθος με δωμάτια-σιδερένια κλουβιά σαν εκείνα που τους περίμεναν ωσότου «ταυτοποιηθούν» σε κάποια «κέντρα υποδοχής», η λαχτάρα για ζωή, αλλά κι ο φόβος των νεοφερμένων μπροστά στο άγνωστο, ο φόβος αντίστοιχα πολλών «ντόπιων» για τους «εισβολείς», φόβος που θρέφει ολοκληρωτισμούς...
Τέτοια εποχή πέρσι η Πέτρινη Αποθήκη, ένα διατηρητέο στην περιοχή της Πύλης Ε2 του λιμανιού, είχε μετατραπεί σε πρόχειρο κατάλυμα για τους πρόσφυγες που φτάνανε κατά εκατοντάδες καθημερινά στον Πειραιά. Μάλιστα, παρά τη συμφορά, την αγωνία και τις κακουχίες, οι άνθρωποι εκείνοι είχαν καταφέρει με τη συνδρομή κάποιων ηρωικών −αν αναλογιστεί κανείς τις συνθήκες που επικρατούσαν τότε− εθελοντών να αυτο-οργανωθούν, αναλαμβάνοντας συλλογικά τη φροντίδα του χώρου. Έναν χρόνο μετά, το κτίριο αυτό «φιλοξενεί» ξανά πρόσφυγες, αυτή τη φορά στο πλαίσιο της δαιδαλώδους εγκατάστασης - περφόρμανς «Sanctuary» (ιερό, αλλά και καταφύγιο, άσυλο), που με «ανάδοχο» τη Στέγη στήνει αυτές τις μέρες εκεί σε 197 τ.μ. ο Νοτιοαφρικανός καλλιτέχνης Brett Bailey − ένα έργο που ακόμη και ως ανολοκλήρωτο σκηνικό αναδίδει δέος, οργή και μνήμες πονεμένες, σφίγγοντας την καρδιά.
Σήμερα τα πράγματα στη χώρα μου είναι, δυστυχώς, ακόμα χειρότερα... Τις προάλλες είχαμε πάλι ταραχές και λεηλασίες. Η βία, η διαφθορά και η ανέχεια βασιλεύουν, τροφοδοτώντας ακόμα περισσότερο την πόλωση, την ξενοφοβία και τον ρατσισμό. Φοβάμαι ότι σύντομα θα έχουμε κοινωνική έκρηξη.
Ο λαβύρινθος-φυλακή σε καθοδηγεί σε οκτώ δωμάτια-σκηνές. Στα έξι αποτυπώνονται ιστορίες προσφύγων και μεταναστών που, προσπαθώντας να φτάσουν στην Ευρώπη, έχουν κολλήσει στο «καθαρτήριο» (με την έννοια του ρωμαιοκαθολικού limbo) των hot spots, περιμένοντας «είτε να τους εγκριθεί η είσοδος στον "Παράδεισο" είτε να εκδιωχθούν από αυτόν σαν τους Πρωτόπλαστους!» μου λέει. «Στα άλλα δύο θα συναντήσεις τρομοκρατημένους Ευρωπαίους, έναν Γερμανό που θεωρεί εγκληματίες, φορείς ασθενειών και πολιτιστικά κατώτερους τους φυγάδες, μια ηλικιωμένη Γαλλίδα από τη Νίκαια που δοκιμάστηκε πέρσι από τρομοκρατική επίθεση...». Το καστ συμπληρώνουν ακόμη έξι ερμηνευτές, 20-70 ετών, σχεδόν όλοι τους ερασιτέχνες (πρόσφυγες, μετανάστες, ακτιβιστές και διερμηνείς από τη Μέση Ανατολή, την Αφρική και την Ευρώπη), που θα μπορούν να αυτοσχεδιάζουν δημιουργώντας τους δικούς τους φανταστικούς χαρακτήρες:
«Ο φόβος του ξένου, του αλλότριου, του διαφορετικού, όπως βιώνεται αμφίπλευρα, είναι, νομίζω, το κλειδί για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε σε όλη του την έκταση το προσφυγικό – ένας φόβος κοινός ωστόσο σε ντόπιους και νεοφερμένους, αφού και για εκείνους η φυγή δεν ήταν επιλογή και το άγνωστο τους τρομάζει εξίσου... Κάτι που δεν βλέπουν ή δεν θέλουν να δουν όσοι επενδύουν στην ξενοφοβία, στη στρατιωτικοποίηση, στην Ευρώπη-φρούριο, στη μετατροπή ανθρώπων που εγκατέλειψαν τις εστίες τους εξαιτίας πολεμικών συγκρούσεων, οικονομικών ή περιβαλλοντικών καταστροφών σε πολιτισμική, οικονομική και ηθική απειλή!» συνεχίζει καθώς με «ξεναγεί» στο εργοτάξιο. «Κοντά στην ξενοφοβία θεριεύει βέβαια κι ο ρατσισμός, είναι, βλέπεις, συγκοινωνούντα δοχεία αυτά» συμπληρώνει. Θυμάμαι ότι πριν από μία δεκαετία σχεδόν η Νότια Αφρική είχε επίσης δεχτεί απανωτά κύματα προσφύγων από γειτονικές χώρες, υπήρξαν αντιδράσεις, επεισόδια, ακόμα και νεκροί. «Ναι, τα ζήσαμε κι εμείς έντονα τα φαινόμενα αυτά τότε και η κοινωνία μας, όπως και η δική σας σε πολλές περιπτώσεις, βρέθηκε τελείως απροετοίμαστη απέναντι στο πρωτόγνωρο... Πολλοί ντόπιοι τους είδαν ως απειλή, ότι θα τους έπαιρναν τα σπίτια και τις δουλειές, θα εισήγαν "καινά δαιμόνια". Μικρή σημασία είχε το ήταν κι εκείνοι μαύροι – γι' αυτό και επιμένω ότι η ξενοφοβία είναι το "κλειδί". Θα ξέρετε κιόλας βέβαια ότι στη χώρα μου ένα πολύ μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού, ειδικά του μαύρου πληθυσμού, ζει στα όρια της φτώχειας... Έγιναν πογκρόμ, ξυλοδαρμοί, δολοφονίες προσφύγων σε μία χώρα που, αφότου εκλέχτηκε Πρόεδρος ο Μαντέλα, έγινε σύμβολο του αγώνα κατά των διακρίσεων...»
Ναι, γνωρίζει αρκετά την αρχαία ελληνική μυθολογία κι εμπνέεται από αυτήν, εξάλλου την είχε διδαχτεί κατά τη βασική του εκπαίδευση. Ο Τρωικός Πόλεμος ήταν, λέει, η πρώτη του επαφή μαζί της: «Οι αρχαιοελληνικοί και ρωμαϊκοί μύθοι είναι ταυτόχρονα πανανθρώπινοι. Αυτοί και η φιλοσοφία έθεσαν τις βάσεις της κουλτούρας του δυτικού πολιτισμού. Η ίδια η αρχαία Ρώμη, το Λάτιο, θρυλείται στον Βιργίλιο ότι ιδρύθηκε από πρόσφυγες της Τροίας, τον Αινεία. Ο Μινώταυρος του δικού μου λαβύρινθου, μισό θηρίο-μισός άνθρωπος, όπως και ο μυθικός, δεν είναι παρά ο πρωτόγονος, ο ενστικτώδης φόβος απέναντι στο άλλο, με τους πολιτικούς των ισχυρών χωρών να είναι τυφλοί στο ανθρώπινο στοιχείο της προσφυγιάς, να βλέπουν και να δείχνουν μόνο το κτήνος. Έχει κι άλλες αναλογίες η ιστορία του Μινώταυρου και των 14 νέων που έστελνε κάθε χρόνο στον Μίνωα η υποτελής Αθήνα με την ξενοφοβία. Οι άνθρωποι εκείνοι διέσχιζαν το Αιγαίο κατευθυνόμενοι προς ένα άγνωστο, αβέβαιο μέλλον. Η μητέρα του Μίνωα και γιαγιά του Μινώταυρου, η Ευρώπη, που σύμφωνα με τον μύθο ο Δίας την είχε απαγάγει μεταμορφωμένος σε ταύρο από τον Λίβανο −τη Μέση Ανατολή δηλαδή, που τόσες προσφυγιές έχει δει στην ιστορία της−, βρίσκεται κι αυτή κάπου στον λαβύρινθο αμήχανη και κακότροπη, βυθισμένη σε μια αναπαυτική πολυθρόνα... Αν υπάρχει μίτος, αυτός περνά μέσα από την κατανόηση, την αλληλεγγύη και τη συλλογική ευαισθητοποίηση!».
Δεν είναι, βέβαια, η πρώτη φορά που ο 50χρονος σήμερα Brett Bailey καταπιάνεται με ζητήματα ξενοφοβίας, ρατσισμού και μετα-αποικιοκρατίας. Ο Ορφέας του ήταν πρόσφυγας στη Νότια Αφρική όπου δολοφονήθηκε σαν παρείσακτος, ο Μάκβεθ του, που παίχτηκε και στην Επίδαυρο τον περασμένο Ιούλιο, τοποθετούνταν στο σπαρασσόμενο από εμφυλίους, ανταγωνισμούς ντόπιων πολέμαρχων, ξένων δυνάμεων και πολυεθνικών Κονγκό. Η εντυπωσιακή, πολυσυζητημένη εγκατάσταση-περφόρμανς «Exhibit B» που παρουσίασε πέρσι τον Μάιο στη Στέγη, στα δρώμενα της καλλιτεχνικής ΜΚΟ Third World Bunfight που διευθύνει επί εικοσαετία, στο ελεύθερο φεστιβάλ του Κέιπ Τάουν «Infecting the City», όπου ήταν επιμελητής (2008-11), και αλλού είχε επίσης θέσει τέτοιες προβληματικές. Επισκέφτηκε προσφυγικούς καταυλισμούς στη Λέσβο, στην Αττική και στη Θεσσαλονίκη, μίλησε με ακτιβιστές, εθελοντές, εκπροσώπους διαφόρων οργανώσεων, πήγε ακόμα και σε καταλήψεις που φιλοξενούν πρόσφυγες, ώστε να έχει μια όσο γίνεται πιο ολοκληρωμένη εικόνα. Βρήκε πολλά προβλήματα εδώ, ανοργανωσιά, προχειρότητα, χρήματα να μην αξιοποιούνται, πρόσφυγες να ξεχειμωνιάζουν σε σκηνές, άλλους να παραμένουν εγκλωβισμένοι στα νησιά, ρατσιστικές αντιδράσεις και επεισόδια, απαράδεκτες καθυστερήσεις στις διαδικασίες χορήγησης ασύλου, μια συμφωνία Ε.Ε.-Τουρκίας διάτρητη, φαινόμενα γκετοποίησης... Παρά ταύτα, κάπως μας «δικαιολογεί»: «Αν αναλογιστεί κανείς ότι περνάτε δύσκολα και ότι είστε πύλη εισόδου για την Ευρώπη, τα πράγματα θα μπορούσαν να είναι πολύ χειρότερα. Διαπίστωσα, αντίθετα, ότι το ρεύμα ευαισθητοποίησης και αλληλεγγύης είναι μεγάλο, ότι ο απλός κόσμος στην πλειονότητά του παραμένει ψύχραιμος. Σε χώρες πιο ανεπτυγμένες, σε κέντρα υποδοχής στην Ιταλία, στη Γερμανία και στη Γαλλία, αντίκρισα πράγματα πολύ χειρότερα. Απίστευτη αθλιότητα, απελπισία, εκμετάλλευση, υποκρισία και μια κοινή γνώμη κατά βάση εχθρική. Αυτά δεν αφορούν τόσο τους αναγνωρισμένους πρόσφυγες, όπως οι Σύριοι, αλλά κυρίως όσους δεν χαρακτηρίζονται "επίσημα" ως τέτοιοι – οι διακρίσεις αυτές, οι αποκλεισμοί, μαζί με το αδιάκριτο στοίβαγμα ανθρώπων, είναι οι κύριες αιτίες για τις ταραχές και τις συγκρούσεις μεταξύ διαφορετικών εθνικοτήτων, που πανικοβάλλουν ακόμα περισσότερο τους ντόπιους με τον τρόπο που προβάλλονται από τα ΜΜΕ». Ναι, έχει δει και στην Ελλάδα τέτοιες καταστάσεις, «όμως το σοκ που είχα πάθει στο Παλέρμο, στο Αμβούργο ή στην περιβόητη "ζούγκλα" του Καλέ δεν συγκρίνεται...» λέει με σκοτεινιασμένο βλέμμα. Συμφωνεί απόλυτα, βέβαια, πως δεν αρκούν τα ανοιχτά σύνορα κι οι ανοιχτές καρδιές, χρειάζεται να αντιμετωπιστούν καταρχάς οι αιτίες που δημιουργούν την προσφυγιά κι εδώ έχει και η Ευρώπη τις δικές της ευθύνες.
Ρωτώ αν θα χαρακτηρίζαμε τους μαύρους της Νότιας Αφρικής επί απαρτχάιντ πρόσφυγες στον ίδιο τους τον τόπο. Δεν είναι το ίδιο, απαντά. Οι μαύροι συντοπίτες του υφίσταντο βέβαια τρομερές διακρίσεις, «όμως δεν ήταν ξεριζωμένοι από το οτιδήποτε... Πρόσφυγες γίνονται οι άνθρωποι που από τη μια μέρα στην άλλη χάνουν ξαφνικά τα πάντα, όπως συνέβη στη Συρία». Υπάρχουν, ωστόσο, σημειώνει, κάποια κοινά στοιχεία, όπως ο φόβος του αλλόφυλου, του διαφορετικού, υπάρχουν επίσης οι εκτοπίσεις, τα εδάφη που άρπαξαν από τοπικούς πληθυσμούς οι λευκοί μεγαλογαιοκτήμονες κ.λπ. «Σήμερα τα πράγματα στη χώρα μου είναι, δυστυχώς, ακόμα χειρότερα... Τις προάλλες είχαμε πάλι ταραχές και λεηλασίες. Η βία, η διαφθορά και η ανέχεια βασιλεύουν, τροφοδοτώντας ακόμα περισσότερο την πόλωση, την ξενοφοβία και τον ρατσισμό. Φοβάμαι ότι σύντομα θα έχουμε κοινωνική έκρηξη» συνεχίζει, δίχως, όπως λέει, να τον παρηγορεί καθόλου το ότι οι αφορμές και τα ερεθίσματα από όλη αυτή την κατάσταση έχουν δώσει μεγάλη ώθηση στη σύγχρονη νοτιοαφρικανική τέχνη! Είναι ωστόσο, θα πει, αναμενόμενο και σίγουρα ενθαρρυντικό άνθρωποι ευαίσθητοι, όπως κατά τεκμήριο θεωρούνται οι καλλιτέχνες, να αφουγκράζονται, να «μεταφράζουν» και να μεταστοιχειώνουν σε μια κοινή γλώσσα τις προκλήσεις των καιρών.
«Αλλά είναι, άραγε, πάντα ειλικρινής αυτή η ευαισθησία ή μήπως κάποιοι εκμεταλλεύονται την κατάσταση για να πουλήσουν καλύτερα το δικό τους image, το δικό τους προϊόν;», τολμώ να ρωτήσω, αναφερόμενος στην κριτική που δέχτηκαν καλλιτέχνες οι οποίοι «έσκυψαν» στο προσφυγικό, όπως ο Ai WeiWei, όπως επίσης και σε εκείνη που αμφισβητούσε τη δράση και τις προθέσεις ορισμένων ΜΚΟ εμφανιζόμενων ως αλληλέγγυων – και ο ίδιος άλλωστε είχε δεχτεί έντονη κριτική για το «Exhibit B» στο Λονδίνο, όπου το '15 ακυρώθηκε ύστερα από διαμαρτυρίες για ρατσιστική προσέγγιση η παρουσίαση στο Barbican Center, στο Παρίσι και αλλού. «Παντού και πάντα θα υπάρχουν απατεώνες και επιτήδειοι, φίλε μου, αυτό όμως δεν μπορεί να ακυρώνει τους υπόλοιπους. Άλλωστε, όλοι δοκιμαζόμαστε στον χρόνο... Όσον αφορά τη δική μου δουλειά, πίστευα ότι θα ενοχλούσε τους συντηρητικούς, τους ακροδεξιούς, όμως για κάποιον λόγο "εξεγέρθηκαν" κάποιοι αριστεροί επειδή εγώ, ένας λευκός Νοτιοαφρικανός, τολμούσα να σκηνοθετήσω, δηλαδή να "διευθύνω" μαύρους... Προφανώς δεν αντιλήφθηκαν ή δεν ήθελαν να αντιληφθούν ότι αυτό ήταν επίσης κομμάτι της μεταφοράς που επιχειρούσα! Χωρίς μάλιστα να έχουν ιδέα οι περισσότεροι για τη μέχρι τότε δουλειά, τις ιδέες και τις θεματικές μου» αποκρίνεται.
Είχε από παιδί έρωτα με την τέχνη, παρότι οι δικοί του επέμεναν να τον κάνουν γιατρό. Είναι όμως και η τέχνη, λέει, μια μέθοδος θεραπευτική, άρα δεν έπεσε πολύ έξω! Δεν ξέρει αν η δική του τέχνη είναι ακριβώς πολιτική, αλλά δεν μπορεί να δει την τέχνη ξεκομμένη από το πολιτικοκοινωνικό γίγνεσθαι. «Δεν γίνεται π.χ. να αναφέρεσαι στα '60s με οδηγό αφελείς, εύπεπτες εμπορικές ταινίες σαν το Mamma Mia!» εξηγεί. Σε τόσο δυσοίωνες εποχές διατηρεί την αισιοδοξία του; Ναι, γιατί δεν μπορεί να κάνει αλλιώς, γιατί μόνο στο όραμα και στο πείσμα μπορείς να ελπίζεις. «Γι' αυτό και συχνά καλλιτέχνες που ζουν σε ιδιαίτερα ταραγμένους, αβέβαιους καιρούς επιλέγουν να κάνουν αισιόδοξα, αφελή σχεδόν έργα με τα κριτήρια που βάζουμε εμείς αργότερα, εκ του ασφαλούς. Σε μια εποχή απόλυτου τρόμου, όπως αυτή του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, ο Καντίνσκι έπιανε και ζωγράφιζε λουλούδια με ζωηρά, χαρούμενα χρώματα, όχι γιατί ήταν αδιάφορος ή αναίσθητος αλλά επειδή καταλάβαινε ότι το να προσπαθήσει να αποτυπώσει τη φρίκη ενόσω εκτυλισσόταν θα ήταν και άγονο και αλαζονικό».
Ιnfo:
«Sanctuary»
Πέτρινη Αποθήκη, ΟΛΠ, Πύλη Ε2, 3-7 & 9-10/5.
Ώρες λειτουργίας: 18:00-21:30.
Εισ.: €5-10.
Πληροφορίες: Στέγη Ιδρύματος Ωνάση, 210 9005800
σχόλια