Η αδιανόητη βιβλιοθήκη του Hernando Colón,
"Το κτίσμα αυτό οικοδομήθηκε πάνω σε σκατά (mierda)" - Επιγραφή πάνω από την
είσοδο της κατοικίας του
γιου του Χριστόφορου Κολόμβου
*
Για την "βυθισμένη βιβλιοθήκη" γράφει ο Edward Wilson-Lee στο βιβλίο του The Catalogue of Shipwrecked Books (Scribner, 2019)
Πρόλογος
(εκτενή αποσπάσματα)
Το πρωί του θανάτου του, ο Hernando Colón ζήτησε να βάλουν ένα πήλινο δοχείο κοντά στο κρεβάτι του. Εξηγώντας στους υπηρέτες του ότι ήταν πολύ αδύναμος για να σηκώσει τα χέρια του, τους διέταξε να του καλύψουν το πρόσωπο με σκόνη. Πολλοί απ' αυτούς ήταν στην υπηρεσία του επί δέκα χρόνια, ή και περισσότερο, και τού ήταν απολύτως αφοσιωμένοι, αλλά τούτη τη φορά αρνήθηκαν να τον υπακούσουν, έχοντας πειστεί ότι ο αφέντης τους είχε πια χάσει τα λογικά του. Ο Hernando μάζεψε όση δύναμη του είχε απομείνει για να βουτήξει τα χέρια του στο βάζο και να αλειφθεί με τη λάσπη του ποταμού Γουαδαλκιβίρ που διασχίζει τη Σεβίλλη, κοντά στο οποίο, σε κάποιο από τους μεάνδρους του, φώλιαζε η κατοικία του. 'Οση ώρα αλειβόταν με λάσπη, ο Hernando πρόφερε στα λατινικά μερικές λέξεις: Memento quia pulvis es et in pulverem reverteris! [Θυμήσου ότι είσαι σκόνη κι ότι θα ξαναγίνεις σκόνη] 'Οσοι ήταν μαζεμένοι δίπλα του κατάλαβαν τότε το νόημα της χειρονομίας του. Στην απέναντι όχθη του ποταμού, είχαν μόλις αρπάξει τον Χριστόφορο Κολόμβο, τον πατέρα του Hernando, απ' αυτήν την ίδια γη, τον είχαν ξεθάψει από έναν τάφο όπου αναπαυόταν τριάντα χρόνια. Σύμφωνα με τον Hernando, οι άνθρωποι που άνοιξαν τον τάφο εξεπλάγησαν όταν ανακάλυψαν μαζί με τα οστά του εξερευνητή και ένα σωρό από αλυσίδες. Παρέπεμπαν σε μια πολύ συγκεκριμένη στιγμή στη ζωή του Hernando: στην ηλικία των δώδεκα, ενώ δεν γνώριζε παρά ελάχιστα ακόμη τον πατέρα του, τον είχε δει, αιχμάλωτο των δεσμών αυτών, να επιστρέφει από τον παράδεισο που θεωρούσε ανακάλυψή του και προσφορά του στην Ισπανία.
Πολύ αργότερα, όταν αποφάσισε να γράψει την ιστορία του Κολόμβου, ο Hernando θα αποκαλύψει το νόημα των αλυσίδων που ο μεγάλος εξερευνητής είχε μαζί του στον τάφο του. Αλλά η σκόνη με τον οποία έβαψε το πρόσωπό του εκείνο το πρωί του θανάτου του είχε ένα πολύ ξεκάθαρο νόημα για τους παρευρισκόμενους: ήταν ένα σύμβολο υπέρτατης ταπεινότητας- μιας ταπεινότητας την οποία ο Hernando μπορούσε να επικαλείται γιατί είχε πραγματοποιήσει κάτι το εκπληκτικό. Ο άνθρωπος που υποδεχόταν έτσι με ανοιχτή την αγκαλιά του τον επερχόμενο χαμό του, είχε κατασκευάσει μια μηχανή ικανή να αντισταθεί για πάντα στις επιθέσεις του χρόνου. Πέθανε λίγο μετά από την θεαματική αυτή χειρονομία, στις 8 το πρωί.
'Υστερα από μια ώρα, η δεύτερη πράξη του θανάτου του Hernando μπορούσε να αρχίσει. Οι οικείοι του, περνώντας μέσα από την Puerta de Goles και τον κήπο με τα εξωτικά φυτά, έφτασαν στην ιταλικού στυλ βίλα του, όπου θα γινόταν η ανάγνωση των τελευταίων του επιθυμιών. Ο Hernando είχε μία θηριώδη μνήμη, μια εμμονή με τις λίστες και μια αίσθηση της ηθικής. Η διαθήκη του απαριθμούσε με κάθε λεπτομέρεια τα πρόσωπα απέναντι τα οποία είχε κάποια οφειλή, συμπεριλαμβανομένου και ενός μουλαρά που του είχε φερθεί άσχημα είκοσι χρόνια πριν. 'Εχοντας όμως τακτοποιήσει τα θέματα που πρόσταζε η συνείδησή του, ο Hernando συνέχιζε τη διαθήκη του με μια αναγγελία σχεδόν ακατανόητη για την εποχή: ο κύριος κληρονόμος της περιουσίας του δεν ήταν κάποιο άτομο, αλλά η καταπληκτική δημιουργία του -η βιβλιοθήκη του. Για πρώτη φορά στην Ευρώπη, από ανθρώπου μνήμη, κάποιος κληρονομούσε τα πλούτη του σε μια συλλογή βιβλίων, και η κίνηση αυτή πρέπει να φάνηκε κάπως απροσδόκητη, αλλά δεδομένου και του περιεχομένου της βιβλιοθήκης, θα πρέπει να φάνηκε ακόμη πιο παράλογη. Τα περισσότερα έργα του Hernando δεν έμοιαζαν σε τίποτα με τα πολύτιμα χειρόγραφα που φυλάσσονταν στις μεγάλες βιβλιοθήκες της εποχής -τόμοι θεολογίας, φιλοσοφίας και δικαίου με ένα δέσιμο συνήθως πολυτελές, που αντικαθρέφτιζε την αξία και την ευλάβεια που τους προσέδιδαν. Αντιθέτως, η συλλογή του συμπεριλάμβανε συγγραφείς ελάχιστα ή και καθόλου γνωστούς, φυλλάδια λεπτά και εύθραυστα, μπαλάντες τυπωμένες πάνω σε απλά χαρτιά, για να τα κολλάνε στις ταβέρνες, καθώς και άλλα κείμενα του ίδιου τύπου που οι σύγχρονοί του του τα είχαν για πέταμα. Ο γιος του μεγάλου εξερευνητή φαινόταν ότι είχε αφήσει σκουπίδια σαν μοναδική κληρονομιά. Στα μάτια του Hernando, ωστόσο, τα κείμενα αυτά ήταν ιδιαίτερα πολύτιμα γιατί του επέτρεπαν να αγγίξει τον στόχο του: την δημιουργία μίας βιβλιοθήκης που θα συγκέντρωνε τα πάντα, εώς ότου γίνει οικουμενική, με μια έννοια άγνωστη ακόμη τότε. 'Ηταν το ίδιο δύσκολο να ξεχωρίσεις που άρχιζε και που τελείωνε αυτή η συλλογή, παράξενη όσο κι ετερόκλητη: εκτός από τα κείμενα, περιείχε και μπαούλα γεμάτα με τυπωμένες εικόνες -η μεγαλύτερη συλλογή που δημιουργήθηκε ποτέ. 'Οπως αναφέρουν και κάποιες διηγήσεις της εποχής, ακόμη και στον κήπο του ο Hernando αποσκοπούσε να συγκεντρώσει όλη την χλωρίδα του κόσμου και να την οργανώσει σε παρτέρια. Κανένας όρος ωστόσο δεν επέτρεπε τον χαρακτηρισμό ενός παρόμοιου βοτανικού κήπου.
Μέσα στη βιβλιοθήκη, οι επισκέπτες έρχονταν αντιμέτωποι με το πιο παράξενο θέαμα. Το μέγεθος της συλλογής ήταν βέβαια εντυπωσιακό -ήταν μακράν η μεγαλύτερη ιδιωτική βιβλιοθήκη της εποχής του- αλλά το βλέμμα αδυνατούσε να σταθεί κάπου συγκεκριμένα μπροστά σε μια τέτοια πληθώρα έργων, ή και να τα αγκαλιάσει μονομιάς. Αλλά υπήρχε και κάτι ακόμη πιο αποσταθεροποιητικό: οι τοίχοι είχαν εξαφανιστεί. Στη θέση τους βρίσκονταν σειρές από βιβλία τοποθετημένα κάθετα πάνω στη ράχη τους (μία ασυνήθιστη μέθοδος για την εποχή) και τακτοποιημένα μέσα σε ειδικά ξύλινα κουτιά. Ο χώρος είχε διαμορφωθεί με ένα τόσο ιδιαίτερο τρόπο που κι άλλα πολλά στοιχεία φαίνονταν αλλόκοτα -ξεκινώντας από την επιγραφή στην είσοδο που δήλωνε πανηγυρικά πως το όλο κτίσμα είχε οικοδομηθεί πάνω σε σκατά. 'Οσο για το εσωτερικό του κτηρίου, ήταν γεμάτο θαυμαστά αντικείμενα εξίσου απροσδόκητα: κλουβιά χωρίς βιβλία όπου οι επισκέπτες μπορούσαν να κάθονται· μπαούλα που περιείχαν τόμους που θα έπρεπε να ανακατεύονται δύο ή τρεις φορές το χρόνο, αλλά που δεν προορίζονταν για ανάγνωση· μια βιβλιοθήκη άχρηστων βιβλίων. Χωρίς να υπολογίζεται το τάγμα των επί πληρωμής αναγνωστών και ένα σύστημα ασφαλείας και ελέγχου τρομερά εξελιγμένο. Το πιο μυστήριο όμως ήταν το πλάνο της βιβλιοθήκης που το αποτελούσαν άπειρα αποκόμματα -πάνω από 10.000 χαρτάκια, για την ακρίβεια, που το καθένα έφερε πάνω ένα διαφορετικό ιερογλυφικό σύμβολο. Οι απεριόριστοι τρόποι συνδυασμού αυτών των τεμαχίων πρότειναν κάθε φορά μία νέα διαδρομή μέσα σε τούτη τη βιβλιοθήκη.
'Ηταν εύκολο να καταλάβεις μερικά χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής αυτής χρησιμοποιώντας τη λογική: τα ράφια, για παράδειγμα αποδεικνύονταν απαραίτητα. Μέχρι τότε, οι συλλογές περιείχαν μερικές εκατοντάδες τόμους, ή το πολύ μερικές χιλιάδες: γινόταν επομένως να στοιβάζονται πάνω σε τραπέζια ή σε μπαούλα -ένας βιβλιοθηκάριος που διέθετε καλή μνήμη ήταν σε θέση να τους ξαναβρεί ανάλογα με τις ανάγκες, αλλά μία βιβλιοθήκη τόσο ευρεία όσο εκείνη του Hernando θα είχε υπερβεί τις ικανότητες του πιο προικισμένου ανθρώπινου εγκεφάλου. [...]
'Ολα πάντως δεν μπορούσαν να βρίσκονται πάνω στα ράφια ή να καταχωρούνται στους καταλόγους. Η διαθήκη του Hernando έδινε πολύ συγκεκριμένες οδηγίες: όταν θα συναντιούνταν, οι δύο εκτελεστές της διαθήκης θα έπρεπε να ανοίξουν από κοινού ένα μπαούλα που περιλάμβανε τα προσωπικά του χαρτιά. Μία λίστα αυτών των ντοκουμέντων διασώθηκε, αν και φαγωμένη από τα σκουλήκια, και τόσο εύθραυστη όσο μια σιλουέτα ζωγραφισμένη μέσα σε στάχτες. Ιδού λόγου χάρη τι περιείχε:
σχέδια για ένα σπίτι
μπαλάντες
συνταγές για φάρμακα
ένας κατάλογος φυτών και κήπων
τη δίκη της Doña Isabella de Gamboa
την τέχνη της θαλάσσιας χαρτογράφισης
ένα βιβλίο για τα ταξίδια του Αυτοκράτορα
σχέδια για την κατάκτηση της Περσίας και της Αραβίας
ένα σύστημα για την ελεημοσύνη στους φτωχούς
μία ζωή του Κολόμβου σε στίχους
ένα ποιητικό εγχειρίδιο
γεωγραφικές σημειώσεις πάνω στην Ισπανία
ένα λεξικό
έναν διάλογο μεταξύ της Καλής Θέλησης, της Εξουσίας και της Δικαιοσύνης
μία λίστα των γραπτών του Κολόμβου
ντοκουμέντα σχετικά με την οικογένεια De Arana
Τα άρθρα -100 περίπου- που αναφέρονται σ' αυτόν τον κατάλογο είναι τα περισσότερα δυσανάγνωστα, αλλά αυτά που μπορούν ακόμη να διαβαστούν μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε τις άπειρες περιπέτειες που γνώρισε ο Hernando, το εκπληκτικό αυτό πνεύμα της Αναγέννησης. Κάποια από τα γραπτά του επέζησαν -το γιγαντιαίο χειρόγραφο λεξικό του, η γεωγραφική εγκυκλοπαίδεια που είχε αρχίσει να συντάσσει κατά την διάρκεια ενός ταξιδιού του στην Ισπανία-, αλλά πολλά απ' αυτά χάθηκαν για πάντα. Η λίστα εξάλλου είναι ελλιπής και δεν περιλαμβάνει κάποιους τομείς όπου έπαιξε ένα σημαντικό ρόλο -ιδίως τους χάρτες στη δημιουργία των οποίων συνέβαλε και που κάποιες φορές άλλαξαν το σχήμα του γνωστού κόσμου. Είναι πιθανόν να μην συγκαταλέγονται κάποια από τα έργα του στη λίστα αυτή επειδή δεν τα είχε πια στην κατοχή του τη στιγμή του θανάτου του.
Μεταξύ αυτών των γραπτών που εξαφανίστηκαν μυστηριωδώς βρίσκεται ίσως και το πιο διάσημο: η βιογραφία του Κολόμβου, η οποία τυπώθηκε στη Βενετία με το όνομα του Hernando, στην ιταλική της μετάφραση, τριάντα χρόνια μετά τον θάνατό του. Οφείλουμε σ' αυτήν την Ιστορία της ζωής και των ανακαλύψεων του Χριστόφορου Κολόμβου, ό, τι πιο ουσιαστικό γνωρίζουμε για τον μεγάλο εξερευνητή, ως και λεπτομέρειες για τα νεανικά του χρόνια και διάφορα ταξίδια -ιδίως το τέταρτο στο οποίο συμμετείχε ο Hernando. [...]
Τα κομμάτια που λείπουν από το παζλ αυτό περιμένουν να ανακαλυφθούν στα λαβυρινθώδη ερείπια της βιβλιοθήκης του Hernando. Κάπου τέσσερις χιλιάδες τίτλοι απαρτίζουν σήμερα την βιβλιοθήκη Colombina που στεγάζεται σε μια αίθουσα του καθεδρικού ναού της Σεβίλλης, όπου η απόλυτη σιωπή και το αψεγάδιαστο μάρμαρο θυμίζουν μαυσωλείο. [...]
Ο Hernando προσπάθησε να οργανώσει το δικό του διεσταλμένο σύμπαν κάνοντας προσθήκες στους καταλόγους του, και αναζητώντας τις πιο λογικές μεθόδους για την ταξινόμησή τους· δεν ήταν όμως ανεπηρέαστος απέναντι σε κάποιες διαστρεβλωτικές εξαρτήσεις, απέναντι σε παραμορφώσεις που πήγαζαν από τα βάθη της ψηχής του. Η ουσία της ζωής του μπορεί να εξηγηθεί από την επιθυμία του να φανεί άξιος -αν όχι ισάξιος- ενός πατέρα που λάτρευε· αν και ήταν ο ίδιος που δημιούργησε με έναν τρόπο τον πατέρα αυτόν, πλάθοντας αργά και συνειδητά την φιγούρα που ενσάρκωσε ο Κολόμβος στη συλλογική μνήμη, μέχρι τον άνθρωπο όπως τον γνωρίσουμε σήμερα. Σε όλη του τη ζωή, όπως και μπρος του θανάτου τον ερχομό, ο Hernando επιδίωξε συχνά να συνομιλήσει με αυτόν τον πατέρα που είχε δει τελευταία φορά όταν ήταν ακόμη ένα πολύ νεαρό αγόρι, και του οποίου δεν έπαψε να ακούει τη φωνή.
Edward Wilson-Lee
Μτφ. Σ.Σ.
