Μεσόγειος, η γειτονιά μας
Αποικιοκρατική Αλγερία. Η σιωπή των πατεράδων μας.
Dorothée Myriam Kellou
Orient XXI, 25 Οκτωβρίου 2019.
A Mansourah tu nous as séparés (Στη Mansourah μας χώρισες). Τι κάνεις όταν είσαι αντιμέτωπη με τη σιωπή ενός πατέρα που προσπάθησε να απωθήσει τη γαλλική αποικιοκρατία για να ζήσει στη Γαλλία; Η απάντηση της Dorothée Myriam Kellou ήταν μια ταινία. Στις εικόνες, ταξιδεύει μαζί του μέχρι τη Mansourah, το χωριό όπου εκείνος γεννήθηκε. Μαζί, τεκμηριώνουν μία προσωπική μνήμη που εξακολουθεί να είναι θαμμένη: τις ανασυντάξεις πληθυσμών κατά τη διάρκεια του πολέμου της Αλγερίας.
Η επόμενη προβολή της ταινίας θα πραγματοποιηθεί στις 5 Νοεμβρίου στο Παρίσι στο Ινστιτούτο του Αραβικού Κόσμου.
Orient XXI
*
Εξάλειψη. Αυτή είναι η λέξη που μου έρχεται στο μυαλό όταν μου ζητάνε να μιλήσω για την Αλγερία. Δεν είμαι η μόνη. Πολλοί άνθρωποι σαν κι εμένα, στη Γαλλία, αλλού στον κόσμο, αναρωτιούνται για την ιστορία τους, για την ιστορία του πατέρα τους, της μητέρας τους, των συγγενών τους, πρώην αποικισμένων. Πολλοί αναρωτιούνται και αντιμετωπίζουν ένα κενό. Πολλοί έχουν ανάγκη να κατανοήσουν την ιστορία τους, όσο οδυνηρή κι αν είναι, για να συγκροτηθούν στο παρόν, με τρόπο καταπραϋντικό. Πολλοί είναι αυτοί που ψάχνουν και πέφτουν πάνω σε αρχετυπικές απαντήσεις, που κλείνονται στην "ταυτότητα" που τους παρέχουν οι παγιωμένες, μυθοποιημένες "ρίζες", και οι οποίες τους εγκλωβίζουν παρά τους απελευθερώνουν. Για μένα, γι 'αυτούς, για εμάς, θέλησα να κάνω αυτήν την ταινία: A Mansourah, tu nous as séparés.
Ως παιδί, έψαχνα την Αλγερία, τη χώρα του πατέρα μου.
Ως παιδί, η Αλγερία είχε για μένα το σχήμα της σιωπής και τη μυρωδιά των αλγερινών καφενείων όπου ο πατέρας έβρισκε καταφύγιο. Εκεί συναντούσε τους Αλγερινούς φίλους του. Εκεί ξαναέβρισκε τη "θάλασσά" του, το ασημένιο μπλε των λόφων της Αλγερίας, μια εικόνα που την έκανα δική μου, πριν εξαφανιστεί σε μια άμπωτη από το οπτικό μου πεδίο.
Ως παιδί, με πήγαινε στον κινηματογράφο, στο καλύτερο εστιατόριο της γειτονιάς. Εκεί μου μιλούσε για τη δουλειά του σαν σκηνοθέτη, για τις ταινίες που είχε δει, που είχε αγαπήσει, που είχε φανταστεί και αρχίσει να σχεδιάζει πάνω στο χαρτί. Είχε πάντα πολλές ιδέες, και πολλά σχέδια στο μυαλό του για ταινίες όπως το Γράμμα στις κόρες μου, ένα ντοκιμαντέρ που ποτέ δεν γύρισε.
Ο πατέρας μου μάς προσέφερε αυτό το σχέδιο ενός ντοκιμαντέρ στην αδερφή μου και σε μένα μία νύχτα των Χριστουγέννων. Εκείνη την εποχή, δεν το έκανα τίποτα. Δεν ήμουν έτοιμη να αντιμετωπίσω τα τραύματα του πατέρα μου. Όταν εργάστηκα στα κατεχόμενα παλαιστινιακά εδάφη, άρχισα να προβληματίζομαι γύρω από τη λειτουργία ενός αποικιοκρατικού συστήματος και τα τραύματα που μπορεί να προκαλέσει στην ψυχή. 'Αρχισα να απευθύνομαι με άμεσα ερωτήματα στη μνήμη του πατέρα μου όταν σπούδαζα Ιστορία στις ΗΠΑ.
Ξαναδιάβασα το Γράμμα στις κόρες μου:
"Το 1955, ήμουν 10 ετών. Ο γαλλικός στρατός είχε αποφασίσει να εκκενώσει τα απομονωμένα χωριά, συμπεριλαμβανομένου κι εκείνου όπου ζούσαμε: τη Mansourah. Μας συγκέντρωσαν στο κέντρο, ένα μέρος που το έλεγχε ο γαλλικός στρατός. Ο χώρος περιβαλλόταν από ηλεκτροφόρα συρματοπλέγματα και χρειαζόμασταν άδεια για να καλλιεργήσουμε τα εγκαταλελειμμένα μας χωράφια. Δεν επέστρεψα ποτέ στο χωριό μου από τότε. Δεν ξαναείδα ποτέ το σπίτι μου, δεν ξαναείδα ποτέ τους φίλους μου από τη Mansourah. Σήμερα το πιο ακριβό μου όνειρο είναι να επιστρέψω μια μέρα εκεί."
Τηλεφώνησα στον πατέρα μου.
- "Μπαμπά, τι είναι οι ανασυντάξεις;
- "Είναι η εναρκτήρια επίθεση σε μια κατεστραμμένη από τον πόλεμο ζωή που μας χάρισε το δικαίωμα στην περιπλάνηση και στη μετανάστευση. "
Αυτό δεν μου έλεγε τίποτα. Ποια ήταν αυτή η μνήμη που ο πατέρας μου προτιμούσε να αποσιωπεί; Τι είχε ζήσει; Πώς τον είχε σημαδέψει αυτή η ιστορία; Πώς άλλαξε η σχέση του με τον κόσμο; Και όλοι αυτοί εκεί, οι "φίλοι του από τη Mansourah" που δεν έχει ξαναδεί εδώ και 50 χρόνια, τι μνήμη κουβαλάνε; Και τι την έκαναν; Την μετέδωσαν στα παιδιά τους; Προτίμησαν, σαν τον πατέρα μου, να την αποδιώξουν για να συνεχίσουν να ζουν; Και τι έχει απογίνει σήμερα το χωριό, η Μανσούρα; Τι μεταμορφώσεις υπέστη από το επεισόδιο αυτό;
Σε μια προσπάθεια να κατακτήσω ένα άγνωστο παρελθόν, διάβαζα τα βιβλία που δημοσιεύθηκαν γι' αυτό το θέμα και πέρασα αρκετές μέρες ψάχνοντας τα στρατιωτικά αρχεία του πολέμου της Αλγερίας στην Ιστορική υπηρεσία του στρατού ξηράς (SHAT) στο Vincennes. Αρκετές λεγόμενες "μυστικές" αναφορές με την υπογραφή του συνταγματάρχη Buis, αρχιδιοικητής του τομέα της δυτικής Hodna, αφορούσαν τις ανασυντάξεις πληθυσμών στη Mansourah.
Ο σκοπός των ανασυντάξεων ήταν πρωτίστως στρατιωτικός ώστε να στερηθεί ο Εθνικός Απελευθερωτικός Στρατός οποιαδήποτε υλικοτεχνική ή και πολιτική υποστήριξη από τον αγροτικό πληθυσμό. Αλλά υπήρχε και μια πολιτική σκοπιμότητα: να τεθεί ο αγροτικός πληθυσμός της Αλγερίας κάτω από τον έλεγχο και την άμεση επιρροή της Γαλλίας.
Το 1962, πάνω από 2.350.000 Αλγερινοί συγκεντρώθηκαν σε στρατόπεδα του γαλλικού στρατού, και 1.175.000 σε χωριά ή πόλεις υπό γαλλική στρατιωτική επιτήρηση. Συνολικά, ο μισός τουλάχιστον αγροτικός πληθυσμός της Αλγερίας εκτοπίστηκε από τον αρχικό τόπο διαμονής του στον πόλεμο της Αλγερίας.
Οι ανασυντάξεις πληθυσμών άλλαξαν σε βάθος το πρόσωπο της αγροτικής Αλγερίας. Οι μελέτες του Pierre Bourdieu και του Michel Cornaton φανερώνουν τις βαθιές και μη αναστρέψιμες αλλαγές που προκάλεσαν οι ανασυντάξεις στον τρόπο ζωής και τις νοοτροπίες του πληθυσμού: εγκατάλειψη της οικογενειακής γεωργίας και βιοτεχνίας, ανάπτυξη της μισθωτής εργασίας, μοιρολατρεία και κοινωνική ακινησία, μαζική έξοδος προς τις πόλεις.
Παρά το μέγεθος και τις συνέπειες του ιστορικού αυτού φαινομένου, οι ανασυντάξεις συνεχίζουν να απουσιάζουν σε μεγάλο βαθμό από τη συλλογική μνήμη, στη Γαλλία όπως και στην Αλγερία. Ο Benjamin Stora αποκάλεσε κάποτε τους εκτοπισμένους "τελευταίους μεγάλους αποσιωπημένους" του πολέμου. Επομένως, έπρεπε επειγόντως να αποκτήσω πρόσβαση πενήντα χρόνια μετά στη μνήμη του πατέρα μου και όσων μεγάλωσαν ή γέρασαν στο χωριό του "στη σκιά των συρματοπλεγμάτων". Έτσι ήθελα να προχωρήσω πέρα από την άποψη του γαλλικού στρατού που παρουσίαζε τις ανασυντάξεις ως εργαλεία εκσυγχρονισμού της αγροτικής Αλγερίας.
Σκέφτηκα τον κινηματογράφο για μια πρόσβαση στη μνήμη αυτή, επειδή είναι η γλώσσα που ο πατέρας μου μπόρεσε να μου μεταδώσει. Δεν είχα εμπειρία στη συγγραφή σεναρίου ούτε και στη σκηνοθεσία. Το αποτόλμησα. Αυτή η ταινία ήταν για μένα μία αναγκαιότητα. Προτίμησα να μην την εντάξω στο πλαίσιο του επίσημου εορτασμού της πεντηκοστής επετείου της ανεξαρτησίας της Αλγερία. Ήθελα να είναι μια συμπαραγωγή της Γαλλία και της Αλγερίας, να χρηματοδοτηθεί από διάφορες πηγές σε όλο τον κόσμο, να παραμείνει ελεύθερη ως προς την κατασκευή της και να αποφύγει οποιαδήποτε επίσημη ιστορία. Αυτό το σχέδιο ταινίας έγινε μια εμμονή. Με καταβρόχθιζε μέχρι και στα ονειρά, αλλά αρνιόμουν να το εγκαταλείψω. Ένιωθα μια ευθύνη, μερικές φορές δυσβάσταχτη, για να φτιάξω αυτή την ταινία, να φωτίσω αυτή τη μνήμη που μπόρεσα να συλλέξω στο χωριό. Ξεκίνησα μια εκστρατεία crowdfunding και έλαβα υποστήριξη από παντού, ακόμη και από το χωριό. "Για την ταινία," είχαν γράψει σε ένα φάκελο που έλαβα μια μέρα του 2013. Προσθέτοντας: "Για να μην γίνει η ταινία που θα φτιάξεις μία τίγρη ζωγραφισμένη πάνω στο καπό ενός αυτοκινήτου κάτω από βροχή". Για να είναι η ταινία αυτή πάνω στη μνήμη αρκετά δυνατή, έτσι ώστε να μην σβηστεί τόσο γρήγορα από τη μνήμη όλων, μετέφρασα εγώ.
Μετά από μερικά στραβοπατήματα, έκανα κάποιες καλές συναντήσεις για να συνοδεύσω αυτήν τη ταινία και να δημιουργήσω ένα δίκτυο υποστήριξης και εμπιστοσύνης ώστε να υλοποιηθεί. Ακολούθησα ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα για ντοκιμαντέρ στα Ateliers Varan, πραγματοποίησα ένα residency γραφής που διοργάνωσε το Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ του Agadir (Fidadoc) σε συνεργασία με την Africadoc, βρήκα παραγωγούς στην Αλγερία (Mariem Hamidat, HKE production), στη Γαλλία (Eugenie Michel-Vilette, Les Films du Bilboquet) και αργότερα στη Δανία (Sara Stockmann, Sonntag Pictures), που έδειξαν ενδιαφέρον για την πρότασή μου και ήταν πρόθυμοι να την τρέξουν μαζί μου, παρά τις πόρτες που έκλειναν. "Αυτή η ιστορία είναι πριν 50 χρόνια, δεν θέλετε να προχωρήσετε σε κάτι άλλο;" άκουσα μια μέρα. Έμενα σιωπηλή. Για να "προχωρήσουμε σε κάτι άλλο", ίσως θα έπρεπε πρώτα να είχαμε μιλήσει γι 'αυτό; Γιατί δεν υπήρχε ακόμα καμία ταινία όταν άρχισα να δουλεύω πάνω στο θέμα; Οι μοναδικές εικόνες που υπήρχαν γύρω από τις ανασυντάξεις ήταν εκείνες του γαλλικού στρατού - ένα εργαλείο προπαγάνδας κατά τη διάρκεια του πολέμου.
Μετά από πέντε χρόνια και πλέον, "62 εκδοχές" ενός σεναρίου (υπήρξαν λιγότερες, αλλά έγινε το αστείο μας μεταξύ φίλων), και αρκετά ρεπεράζ, έφτασε η πρώτη μέρα των γυρισμάτων. Εκείνη την μέρα, είχα τόσο μεγάλο τρακ που νόμιζα ότι είχα κολλήσει γρίπη. Έμεινα τυλιγμένη στις κουβέρτες στο δωμάτιο του θείου μου μέχρι που έφτασε ο Hassen Ferhani, ο σκηνοθέτης της πολύ όμορφης ταινίας Dans ma tête un rond-point (Στο μυαλό μου ένας κυκλικός κόμβος). Είχε δεχτεί να είναι ο διευθυντής φωτογραφίας στην ταινία μου. Ο Elyas Guettal, ο ηχολήπτης, ήταν επίσης παρών. Βγήκα έξω από το δωμάτιο και ευτύχησα να ζήσω θαυματουργά γυρίσματα, όπου όλοι έδωσαν όλο τον εαυτό τους και όπου όλα μου φάνηκαν να κυλούν ομαλά μετά από τόσα χρόνια και τόσα εμπόδια.
Ο πατέρας μου ήταν εκεί. Συμφώνησε να τον κινηματογραφήσουμε, και να επανενταχθεί σε αυτήν την ιστορία που τον είχε σημαδέψει. Στην αρχή δεν ήθελε. Προτιμούσε να τραβήξω τους άλλους. Μου χρειάστηκαν περισσότερα από έξι χρόνια για να αποκτήσω πρόσβαση στη συναισθηματική οικειότητα του πατέρα μου, για να κινηματογραφήσω το ανείπωτο: το βάρος της σιωπής. Σήμερα, μπορεί να διηγηθεί σε μένα και στους άλλους την ιστορία του, όπως το κάνει η ταινία μνήμης που δημιουργήσαμε. Το A Mansourah tu nous as séparés έγινε ένα έρεισμα για την αφήγηση.
Η ταινία προβλήθηκε σε παγκόσμια πρώτη στο φεστιβάλ Visions du réel στο Nyon της Ελβετίας, εκεί όπου ο πατέρας μου είχε προβάλει την πρώτη του ταινία στη δεκαετία του 1970. Ακολουθούσα έτσι τα βήματά του. Τον ακολούθησα μέχρι τη Mansourah, αυτή τη φορά με την αδερφή μου και την ανιψιά μου, που τον ανακάλυπτε για πρώτη φορά εν μέσω των κατοίκων του χωριού. "Στην Mansoura, μας έκανες να σμίξουμε", μου είπε ο πατέρας μου στο τέλος της ταινίας. Δεν ξέρω σε ποιον απευθυνόταν το "εσύ" - στην ταινία πολύ πιθανόν. Η ταινία συνεχίζει την περιοδεία της στη Γαλλία, στην Ιταλία, στο Μαρόκο, στην Ελλάδα, σύντομα στην Τυνησία, στις Κάτω Χώρες και στον Καναδά.
Μετά από μια προβολή σε ένα από αυτά τα φεστιβάλ, ρώτησα τον πατέρα μου γιατί δεν μπόρεσε να μου διηγηθεί αυτή την ιστορία όταν ήμουν παιδί. Μου απάντησε: "Ήθελα να σε προστατεύσω. Αλλά προστατεύει η σιωπή;
Dorothée Myriam Kellou
Orient XXI
Η Dorothée Myriam Kellou είναι δημοσιογράφος και σκηνοθέτιδα με έδρα το Παρίσι. Είχε μεταξύ άλλων αποκαλύψει στη Le Monde την υπόθεση με τις έμμεσες χρηματοδοτήσεις του Ισλαμικού κράτους από την Lafarge στη Συρία. Η έρευνα αυτή έλαβε το βραβείο Trace International. Το 2019, παρουσίασε το ντοκιμαντέρ A Mansourah, tu nous as séparés.
Μτφ. Σ.Σ.
"Τη μέρα του εκτοπισμού τη θυμάμαι αποσπασματικά. Μία ανάμνηση με σημάδεψε. Το φορτηγό ετοιμαζόταν να ξεκινήσει. Είχαν ανέβει όλοι, οι αδερφοί μου, οι αδερφές μου, η μητέρα μου, η γιαγιά μου, οι θείες μου, όλοι. Θα ξεκινούσε. 'Ημουν με τον ξαδερφό μου, ήταν μεγαλύτερος από μένα. Εγώ ήμουν περίπου 7 ετών, εκείνος 9 ή 10. 'Ηταν κι ένας στρατιώτης δίπλα στο φορτηγό. Υπήρχαν πολλοί στρατιώτες, κάποιοι έκαναν περιπολίες, καποιοι άλλοι στέκονταν κοντά στα φορτηγά. 'Ενας από τους στρατιώτες δεν μας άφησε να ανέβουμε. Δεν κατάλαβα γιατί. Ακόμη και σήμερα δεν μπορώ να το εξηγήσω. Το φορτηγό ξεκίνησε. Η μητέρα μου, οι αδερφοί μου, οι αδερφές μου, η γιαγιά μου, οι θείες μου, όλοι έφυγαν. 'Ημασταν σοκαρισμένοι. Κοιταζόμασταν και ένα αίσθημα φόβου μας κυρίευσε..." (Malek Kellou)
