Γεννήθηκα στην Αθήνα, στο Κολωνάκι. Εκεί μεγάλωσα, σε μια Αθήνα που δεν είχε καμία σχέση με τη σημερινή. Δημοτικό πήγα στον Μακρή και γυμνάσιο στη Σχολή Μωραΐτη, η οποία μόλις είχε ανοίξει, ήμουν από τις πρώτες μαθήτριες. Η τότε Σχολή Μωραΐτη ήταν ένα παλιό νεοκλασικό στο Ψυχικό με πολύ λίγους μαθητές – στην Α' τάξη ήμασταν 16 παιδιά.
Περάσαμε πολύ ωραία, ήταν πολύ καλά εκείνα τα χρόνια. Ήμασταν ουσιαστικά μια μεγάλη παρέα. Και στο γυμνάσιο ήμασταν μια μεγάλη παρέα, Αρσάκειο, Κολλέγιο και Σχολή Μωραΐτη, και κάναμε τα μαθήματά μας στο τότε Ελληνικό, το καφέ που ήταν ακριβώς στη στροφή της ανηφόρας της Πατριάρχου Ιωακείμ. Καθόμασταν στα τραπεζάκια του και κάναμε μάθημα όλη η γειτονιά.
Ήταν μια τελείως άλλη κατάσταση. Είχα καταπληκτικούς δασκάλους, τον Λιγνάδη, τον Ζαχάροφ. Και ο Μωραΐτης ήταν ένας σπουδαίος άνθρωπος, ένας πραγματικός εκπαιδευτικός. Μας έδωσε πολλά.
Ως γενιά έχουμε ζήσει άλλα πράγματα, αλλά ο πολιτισμός πάντα μεταλλάσσεται σε κάτι άλλο και αυτή είναι και η ομορφιά του – θα γίνουν νέα πράγματα, αλλιώτικα, δεν γυρνάμε ποτέ πίσω, αλλιώς θα ήταν όλα νεκρά. Αν επαναλαμβάνονταν αυτά που ξέρουμε –και έχουν γίνει ΤΑ αριστουργήματα σε όλους τους χώρους–, θα ήταν βαρετά. Κάποια στιγμή θα έλεγες «φτάνει!».
• Μετά τον γάμο μου ανέβηκα στην Κηφισιά, γιατί είχα παιδιά και χρειαζόμουν περισσότερο χώρο. Τον άντρα μου τον γνώρισα όσο ήμουν ακόμα στο σχολείο και από το σπίτι μου έφυγα πολύ νωρίς, μέσα σε μια επαναστατική διάθεση αυτονόμησης, στα 18 μου. Το πρώτο μου παιδί το έκανα όταν ήμουν 21. Απέκτησα τρία παιδιά και χώρισα το 1973, όταν τα παιδιά μου ήταν ακόμα μικρά. Ήταν δύσκολος γάμος.
Ήταν δύσκολα χρόνια, ήμουν πάρα πολύ μικρή, δεν ήξερα τίποτα για τον εαυτό μου, αλλά μέσα από το οικογενειακό μου περιβάλλον είχα κάποιες βάσεις, γιατί και η μητέρα μου ήταν ζωγράφος και ο παππούς μου το ίδιο, ενώ η θεία μου ήταν διάσημη πιανίστρια. Μεγάλωσα σε ένα σπίτι με πολλή μουσική και ζωγραφική και με πολλούς ανθρώπους που μπαινόβγαιναν και ήταν στον χώρο της τέχνης. Ο θείος μου ήταν διευθυντής της Εθνικής Πινακοθήκης, έτσι η τέχνη και η μουσική ήταν μέσα στη ζωή μου σχεδόν αυτονόητα.
Μετά τον δύσκολο γάμο και τα παιδιά βρέθηκα λίγο ξεκρέμαστη, σε μια κατάσταση κρίσης ταυτότητας πολύ έντονη, γιατί δεν είχα σπουδάσει τίποτα. Ήμουν 30 χρονών και δεν ήξερα τι κάνω με τον εαυτό μου. Το να ξαναπαντρευτώ ήταν δύσκολο με τρία παιδιά. Αναρωτιόμουν ποια είμαι, τι κάνω, τι θέλω από τη ζωή μου, πώς προχωράω παρακάτω.
• Η απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα ήταν η τέχνη και συγκεκριμένα η ζωγραφική. Πάντα ζωγράφιζα δίπλα στη μαμά μου, έπαιρνα τις μπογιές και της έκανα μικρά έργα, αλλά δεν είχα ασχοληθεί ποτέ ουσιαστικά με τη ζωγραφική. Είχα πάρα πολλά ενδιαφέροντα, διάβαζα πολύ, έγραφα ποίηση, σκιτσάριζα, ζωγράφιζα, έκανα κεραμικά, αλλά δεν ήταν εύκολο να είμαι συγκεντρωμένη σε κάτι με τρία παιδιά.
Όταν απάντησα αυτό το ερώτημα, είπα «θα πάω να κάνω φροντιστήριο σχεδίου». Και πήγα. Ο κύριος που με δέχτηκε να κάνω αυτά τα μαθήματα μια μέρα μου είπε: «Λίζη, τα πας πολύ καλά. Θα δώσεις στη Σχολή Καλών Τεχνών;». Εγώ τότε δεν ήξερα καν ότι υπήρχε Σχολή Καλών Τεχνών. Τον ρώτησα «υπάρχει αυτό το πράγμα;». Μου απάντησε «όλα αυτά τα παιδιά τι κάνουν εδώ; Είναι υποψήφιοι για τη σχολή». Ρώτησα τι έπρεπε να κάνω για να δώσω κι εκείνος μου είπε «πρώτα απ' όλα, δεν θα κάνεις καλοκαίρι, θα είσαι εδώ πρωί-απόγευμα, θα δουλεύεις, και τον Σεπτέμβριο θα δώσεις εξετάσεις».
Τότε πήρα τη μεγάλη απόφαση, έστειλα τα παιδιά στις Σπέτσες, στη μητέρα μου, και πραγματικά δούλεψα πάρα πολύ. Με ενθάρρυνε πολύ αυτός ο άνθρωπος, μπήκα στην Καλών Τεχνών και από κει και πέρα άλλαξε η ζωή μου.
• Άρχισα να κάνω εκθέσεις σχετικά γρήγορα. Ήδη το 1983 είχα την πρώτη μου ατομική με χαρακτική και μονοτυπίες. Και η δεύτερη έκθεσή μου ήταν πάλι μονοτυπίες. Μετά άρχισα να κάνω πιο σύνθετα πράγματα, κολάζ και άλλες τεχνικές, αλλά σχετικά σύντομα για την εποχή εκείνη, γιατί οι προσωπικές εκθέσεις δεν συνηθίζονταν.
Την πρώτη μου έκθεση την έκανα στο Τρίτο Μάτι και από κει και πέρα ξεκίνησε μια καριέρα που διαρκεί μέχρι σήμερα, με εκθέσεις ομαδικές, ατομικές και διάφορες εργασίες που κάνω κατά καιρούς. Συνήθως οι δουλειές που κάνω κρατάνε χρόνια. Για παράδειγμα, τους «Κολυμβητές» τους ξεκίνησα πριν από 24 χρόνια και η έκθεση έγινε τώρα. Μου αρέσει να δουλεύω ένα θέμα πάρα πολλά χρόνια και να κάνω έρευνα.
• Με τη φωτογραφία ασχολήθηκα πολύ αργότερα. Στη σχολή δεν υπήρχε τότε φωτογραφία, όπως ούτε και μεταξοτυπία. Μπήκαν πολύ αργότερα. Ήμασταν όλοι στα κτίρια της οδού Πατησίων. Έτυχε να αγοράσω μια μηχανή στη Νέα Υόρκη, όπου βρισκόμουν εκείνη την εποχή, και άρχισα να πειραματίζομαι με το καινούργιο μέσο που είχα στα χέρια μου. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να κάνω την πρώτη μου φωτογραφική έκθεση το 1989 στην Ιλεάνα Τούντα, η οποία τότε άνοιγε.
Γνωρίζοντας την Ιλεάνα, παρακολούθησα τις εργασίες του χώρου, πώς από ένα ερείπιο σχεδόν έγινε η γκαλερί, και φωτογράφισα όλη τη διαδικασία. Ουσιαστικά αυτή ήταν η πρώτη μου φωτογραφική δουλειά. Έτσι, έκανα την πρώτη μου μεγάλη έκθεση με μεγάλα τυπώματα –πάνω από ένα μέτρο–, που για την εποχή ήταν κάτι σπάνιο.
• Τη φωτογραφία δεν την ξεχωρίζω από τη ζωγραφική, το βίντεο, τις εγκαταστάσεις, είναι όλα εκφράσεις μιας ιδέας. Στην τελευταία μου έκθεση έδειξα και φωτογραφίες και ζωγραφική. Για μένα, είναι όλα εικόνες. Είμαι της σχολής του Γιάννη Κουνέλη που λέει «όλα είναι ζωγραφική, και η δουλειά μου είναι ζωγραφική, άσχετα αν είναι τριών διαστάσεων. Είναι εικόνες. Σημασία έχει ποιος ταυτίζεται με αυτές τις εικόνες και πώς χρησιμοποιείς κάθε φορά το ανάλογο μέσο για να μπορέσεις να φτάσεις σε αυτήν τη διατύπωση της ιδέας». Δεν είμαι street photographer ή του ενσταντανέ.
• Καταγράφηκα στη συνείδηση των περισσότερων ανθρώπων ως φωτογράφος, το καταλαβαίνω αυτό, γιατί έδειχνα κυρίως φωτογραφίες για πολλά χρόνια, οι σπουδές μου όμως είναι στην Καλών Τεχνών. Χρησιμοποιώ τις φωτογραφίες ως εικαστικό μέσο, όπως το πινέλο.
Η ασχολία μου με το γυμνό δεν ξεκίνησε φωτογραφικά, περισσότερο ζωγραφικά. Είχα μια φίλη εκείνη την εποχή την οποία παρακάλεσα να μου ποζάρει, κάτι είχε επάνω της που με ενδιέφερε. Ερχόταν, λοιπόν, και μου ποζάριζε ως γυμνό μοντέλο κι έκανα κάτι πολύ μεγάλα σχέδια. Σιγά-σιγά λέω «μήπως να τη φωτογραφίσω κιόλας;». Τελικά, αυτή η συνεργασία κράτησε πέντε χρόνια. Βγήκαν πολλά έργα, εκ των οποίων άλλα είναι ζωγραφικά, αλλά είναι καθαρά φωτογραφικά, άλλα είναι συνδυασμός φωτογραφίας και σχεδίου.
Αυτήν τη δουλειά την ονόμασα «Μεταμορφώσεις, το σώμα μου, το σώμα σου», εννοώντας αυτό το δίπολο, εκείνη κι εγώ σε μια διαδικασία μεταμόρφωσης. Ήταν μεγάλα τυπώματα, μεγαλύτερα από το φυσικό μέγεθος, χωρίς κεφάλι. Αυτή η έκθεση ταξίδεψε στην Αγγλία, στη Γερμανία, ακούστηκε πάρα πολύ.
Το '91 υπήρχε ένα θέμα με την απεικόνιση του γυναικείου γυμνού, όχι ως κάτι ωραίου, αλλά προκλητικού, δύσκολου, αποτρεπτικού ενδεχομένως. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι η δουλειά μου αυτή είχε μια φεμινιστική ματιά, κάποιοι άνθρωποι την είδαν έτσι. Η πρόθεσή μου δεν ήταν αυτή, ήταν μια καθαρά εσωτερική ανάγκη να γίνουν αυτά τα σώματα όπως έγιναν. Αυτό το ενδιαφέρον για το γυναικείο σώμα δεν έχει σταματήσει.
• Μέσα από τη ματιά που εξακολουθούσε να είναι κυρίαρχη, δηλαδή μέσω του γυναικείου σώματος, έκανα τη δουλειά μου για την Αφροδίτη της Μήλου. Πήγα στο Λούβρο με τη φωτογραφική μου μηχανή και φωτογράφισα τη σχέση της Αφροδίτης της Μήλου με το κοινό της. Έκανα μια πολύ μεγάλη σειρά φωτογραφιών σχετικά με το πώς το κοινό βλέπει την Αφροδίτη της Μήλου και είχα την τύχη να κάνω μία από τις πρώτες εκθέσεις στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, το 1992.
• Το '94 θα μιλήσω για την Ιερά Οδό. Η Ιερά Οδός ξεκίνησε από ένα ερωτηματικό, όταν μια μέρα είδα την ταμπέλα «Ιερά Οδός» στην Πειραιώς. Γιατί Ιερά Οδός; Δεν είχα ιδέα. Άρχισα να αγοράζω βιβλία ελληνικά, αγγλικά, τα πάντα, και να μελετάω τον κόσμο της Ελευσίνας, των Ελευσινίων Μυστηρίων, τι σήμαινε Ιερά Οδός – όλο αυτό με συνεπήρε. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα η περιέργειά μου να με κάνει να βιώσω κάποια πράγματα σε σχέση με την Ελευσίνα.
Τον Σεπτέμβριο του '94 αποφάσισα να κάνω την πορεία με τα πόδια, 22 χιλιόμετρα. Νομίζω ότι είναι ο μοναδικός δρόμος στον κόσμο που ταυτοποιείται κατά 90%, ίσως και περισσότερο, με τον αρχαίο δρόμο. Μελετώντας τα βιβλία, είδα ότι η πορεία αυτή γινόταν κάθε χρόνο, τον Σεπτέμβριο, περίπου τις ημέρες της ισημερίας, 19-21 του μήνα. Έφευγαν το μεσημέρι από την Αθήνα και έφταναν στην Ελευσίνα το βράδυ.
Ξεκίνησα κι εγώ, λοιπόν, στη μία το μεσημέρι, μέσα στη ζέστη και τον ήλιο, και στον δρόμο φωτογράφιζα με μια πολύ μικρή μηχανή που είχα τις ταμπέλες «Ιερά Οδός», στην αρχή μέσα στον αστικό ιστό της Αθήνας. Μετά βγήκα στη λίμνη του Κουμουνδούρου, μετά στην Εθνική Οδό, και όταν έφτασα πια στην Ελευσίνα, στις 8 το βράδυ, έβγαινε η πανσέληνος! Ήταν δώρο για μένα, ανέβαινε στον ουρανό και ένιωσα ότι με καλοδέχτηκε η πόλη. Ήμουν εξοντωμένη, αλλά πανευτυχής. Είχα βιώσει σαν περφόρμανς στο σώμα μου τι σημαίνει αυτή η πορεία και σκεφτόμουν τους 30.000 ανθρώπους που την έκαναν κάθε χρόνο.
Δεν είχα στο μυαλό μου να κάνω πρότζεκτ, συνήθως δεν ξεκινάω να κάνω κάποιο πρότζεκτ, προκύπτει από την έρευνα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να αγαπήσω πολύ την Ελευσίνα. Μέχρι σήμερα επιστρέφω εκεί και κάνω κι άλλα πράγματα. Αυτή η συνέχεια που έχουμε είναι κάτω απ' τα πόδια μας. Αυτό το μεγάλο δώρο για μας μπορεί να είναι αυτονόητο, αλλά είναι κάτι μοναδικό.
• Στη ζωή μας έρχονται κάποιοι άνθρωποι την κατάλληλη στιγμή για να μας πάνε λίγο παραπέρα. Εμένα μου έχει συμβεί επανειλημμένως αυτό το πράγμα. Από τον δάσκαλο στο φροντιστήριο που με παρακίνησε να μπω στην Καλών Τεχνών μέχρι άλλους ανθρώπους που ήρθαν αργότερα, μου έδειξαν, με αγάπησαν, με προστάτεψαν.
Και νομίζω ότι μέχρι το τέλος της ζωής σου πάντα έρχονται τέτοιοι άνθρωποι για να σε πάνε λίγο πιο πέρα. Δεν μου αρέσει η έννοια του δασκάλου, ποτέ δεν πίστεψα στους δασκάλους. Έχω συναντήσει όμως ανθρώπους, και άντρες και γυναίκες, που με έχουν πάει λίγο παραπέρα.
• Μόνο η τέχνη μπορεί να σε κάνει καλύτερο άνθρωπο. Η τέχνη σ' τα προσφέρει όλα. Άμα σκεφτείς την ιστορία της ανθρωπότητας, αυτό που μένει είναι ο πολιτισμός. Από την αρχαιότητα, την προϊστορία, με τα σπήλαια με τις ζωγραφιές, τι έχει μείνει; Ποια είναι η συνέχειά μας; Η γνώση και η τέχνη είναι συγγενείς, τέχνη χωρίς γνώση δεν γίνεται.
Οι λαϊκοί ζωγράφοι, όπως ο Θεόφιλος, δεν σημαίνει ότι δεν έχουν γνώση, απλώς έχουν διαφορετική γνώση μέσα τους, που ήταν η φιλοσοφία της ζωής του. Νομίζω ότι αυτό σε κάνει καλλιτέχνη, το να έχεις μια φιλοσοφία ζωής. Αλλιώς, γίνεσαι διακοσμητής. Αλλά για να βγάλεις έργο, πρέπει να έχεις μέσα σου κάτι να πεις. Πρέπει να έχεις σκεφτεί πράγματα, να έχεις να προτείνεις. Κάτι μικρό, κάτι μεγάλο, δεν έχει σημασία.
• Με τη δουλειά που έκανα με την Ακρόπολη, με τη μετοίκηση, φωτογράφισα τα αγάλματα στο παλιό μουσείο, πριν γίνει η μεταφορά τους στο νέο. Λάτρευα το παλιό Μουσείο της Ακρόπολης, ήταν το αγαπημένο μου μουσείο. Όταν έμαθα, λοιπόν, ότι θα γίνει το καινούργιο και θα τα πάρουν από εκεί, με έπιασε απελπισία, λέω «πάει το μουσείο, πρέπει κάτι να κάνω». Και ξεκινάω τη διαδικασία να πάρω άδειες από το υπουργείο Πολιτισμού, τους αρχαιολόγους.
Πέρασα πολλούς μήνες στο μουσείο, φωτογραφίζοντας τα αγάλματα τυλιγμένα στα πανιά και μέσα στα κουτιά για τη μεταφορά τους, και στη συνέχεια έκανα μια μεγάλη έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη. Τις φωτογραφίες αυτές τις τράβηξα με ψηφιακή μηχανή και είναι άπειρες. Για να καταλήξω στις 16 που χρησιμοποίησα στην έκθεση, έκανα πάνω από έναν χρόνο. Δεν είναι μόνο τι τραβάς, είναι και τι επιλέγεις στο τέλος ώστε να βγει μια πτυχή της όλης ιστορίας.
• Ως γενιά έχουμε ζήσει άλλα πράγματα, αλλά ο πολιτισμός πάντα μεταλλάσσεται σε κάτι άλλο και αυτή είναι και η ομορφιά του – θα γίνουν νέα πράγματα, αλλιώτικα, δεν γυρνάμε ποτέ πίσω, αλλιώς θα ήταν όλα νεκρά. Αν επαναλαμβάνονταν αυτά που ξέρουμε –και έχουν γίνει ΤΑ αριστουργήματα σε όλους τους χώρους–, θα ήταν βαρετά. Κάποια στιγμή θα έλεγες «φτάνει!».
Είναι πολλά πράγματα που προσβάλλουν την αισθητική μου, αλλά τα αποφεύγω. Σχεδόν δεν βλέπω καθόλου τηλεόραση, γιατί προσβάλλει τη νοημοσύνη μου. Διαλέγω τι θα δω. Είμαι πολύ προσεκτική να μην μπλέκω σε αντιαισθητικές καταστάσεις. Προσπαθώ να μένω στον δικό μου κόσμο, ο οποίος, ευτυχώς, έχει πολλά πράγματα και πολύ ωραία.
• Μου αρέσει να βγάζω την Κοκό περίπατο, καθημερινά, μου αρέσει πάρα πολύ να κολυμπώ, έχω τρέλα με τη θάλασσα. Μου αρέσει πάρα πολύ να βλέπω τα εγγόνια μου, μου δίνουν μεγάλη χαρά. Μου αρέσει που ο εγγονός μου λέει στην κόρη μου «ααα, μου αρέσει να μείνω στη γιαγιά, γιατί έχει πολλές χειροτεχνίες» και φτιάχνουμε πράγματα μαζί. Μου αρέσει να μαζεύω λουλούδια, να περπατάω στο ύπαιθρο, απλά πράγματα. Δύναμη μου δίνει η κάθε μέρα. Θέλω να απολαύσω τον ήλιο και το φως, μου αρέσουν πάρα πολύ, να περπατήσω.
• Είναι πολλά πράγματα που προσβάλλουν την αισθητική μου, αλλά τα αποφεύγω. Σχεδόν δεν βλέπω καθόλου τηλεόραση, γιατί προσβάλλει τη νοημοσύνη μου. Διαλέγω τι θα δω. Είμαι πολύ προσεκτική να μην μπλέκω σε αντιαισθητικές καταστάσεις. Προσπαθώ να μένω στον δικό μου κόσμο, ο οποίος, ευτυχώς, έχει πολλά πράγματα και πολύ ωραία.
• Η μνήμη έχει παίξει πάρα πολύ σημαντικό ρόλο στη δουλειά μου. Η μετοίκηση είχε να κάνει με τη μνήμη του παλιού μουσείου, μια άλλη δουλειά μου είχε να κάνει με τον θάνατο της μητέρας μου, με τη μνήμη του διαμερίσματος μέσα στο οποίο ζούσε. Δεν βλέπω τη μνήμη νοσταλγικά, με ενδιαφέρει ως παρελθόν και ιστορία. Και η Ιερά Οδός για μένα είναι μια μνήμη.
• Έχω τρομερή αγάπη για την Κίνα. Το 1983 άρχισα να κάνω τάι-τσι κι αυτό με έβαλε στη διαδικασία της έρευνας για τον κινεζικό πολιτισμό. Έκτοτε είμαι φαν της Κίνας. Την έχω επισκεφτεί δύο φορές. Έχω ασχοληθεί με το τάι-τσι 25 χρόνια κι έχω κάνει και δουλειές πάνω στην κινεζική λογοτεχνία, σε ζωγραφικά έργα. Έχω κάνει και δύο εκθέσεις με θέμα την Κίνα. Νομίζω ότι είναι το μόνο μέρος, εκτός από την Ελλάδα, που για μένα είναι ο καλύτερος τόπος, όπου θα έμενα.
Υπάρχει ένα μέρος εκεί που το αγάπησα πάρα πολύ, το Γκουιλίν, στη νότια Κίνα. Είναι μια χώρα με βαθύ πολιτισμό χιλιάδων ετών, η μόνη, εκτός από τη δική μας, όπου μιλάνε την ίδια γλώσσα – η γλώσσα εκεί δεν έχει αλλάξει. Ο πολιτισμός ο κινεζικός και ο ελληνικός έχουν αυτά τα κοινά χαρακτηριστικά, μια μακρά ιστορία και τη συνέχεια της γλώσσας τους.
• Πιστεύω ότι έχουμε έρθει σε αυτήν τη ζωή για να διδασκόμαστε κάθε μέρα. Αυτός είναι ο σκοπός της ύπαρξής μας, αλλιώς γιατί είμαστε εδώ, μόνο για να περνάμε καλά; Κάθε ηλικία έχει τα δικά της. Εγώ λέω ότι στην τρίτη ηλικία, που βρίσκομαι τώρα, το μεγάλο μάθημα και η μεγάλη χαρά είναι τα εγγόνια μου. Η συνέχεια της ζωής.
σχόλια