ΜΙΑ ΚΡΙΣΗ ΠΟΥ, σύμφωνα με τους επιστήμονες, είναι αποτέλεσμα του τρόπου που ζούμε, του συλλογικού lifestyle του πλανήτη, και έχει να κάνει με τον τρόπο που καταναλώνουμε, χτίζουμε, κατεδαφίζουμε και πετάμε. Μια κρίση απόλυτα συνυφασμένη με το «επίπεδο ζωής» μας και γενικότερα την ανθρωπογενή δραστηριότητα στη σύγχρονη εποχή του πλούτου, της αφθονίας, της απαξίωσης της φύσης και της έλλειψης σεβασμού προς ό,τι υποστηρίζει τη ζωή πάνω στον πλανήτη.
Δεν είναι μόνο η άνοδος της θερμοκρασίας, που κατά κύριο λόγο προκαλείται από την καύση ορυκτών καυσίμων, δηλαδή από το αυτοκίνητο, το αεροπλάνο αλλά και τον λέβητα του σπιτιού μας. Είναι και οι καθημερινές ή οι πιο αναγκαίες συνήθειές μας, που δύσκολα μπορούμε να αλλάξουμε. Δεν είναι μόνο οι πυρκαγιές, που γίνονται ολοένα πιο συχνές, πιο έντονες και πιο καταστροφικές, θυμίζοντάς μας ότι η σχέση μας με τη φύση έχει πληγεί και δεν είναι πλέον δεδομένη, αλλά και ο λιγότερο ορατός κίνδυνος τα δάση χάσουν την ικανότητά τους να απορροφούν διοξείδιο του άνθρακα (carbon sinks), να συγκρατούν τις πλημμύρες και τις κατολισθήσεις (ή λασπολισθήσεις) και να στηρίζουν τοπικές οικονομίες αλλά και τη βιοποικοιλότητα, από την οποία εξαρτάται και η τροφική αλυσίδα, της οποίας είμαστε μέρος.
Αν θέλουμε να αντιμετωπίσουμε την κλιματική κρίση και να συμβάλει και ο κλάδος της κατασκευής στη μετάβαση από την καύση λιγνίτη σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, διατηρώντας παράλληλα το επίπεδο ευημερίας που έχουμε σήμερα, θα πρέπει να μειώσουμε δραστικά την επιβάρυνση που δέχεται ο πλανήτης, χτίζοντας με τρόπο πιο φιλικό στο περιβάλλον και μειώνοντας το οικολογικό αποτύπωμα κάθε νέου κτιρίου που σχεδιάζουμε.
Ο πληθυσμός της γης αυξάνεται. Μέσα σε μια γενιά έχει διπλασιαστεί και σύντομα θα φτάσει τα οκτώ δισεκατομμύρια. Οι πόλεις αλλάζουν. Διογκώνονται. Πάνω από το 50% του πληθυσμού ζει σήμερα σε πόλεις και το 2050 θα φτάσει το 80%. Η συνεχώς αυξανόμενη ανθρωπογενής δραστηριότητα δεν ευθύνεται μόνο για την κλιματική κρίση, σύμφωνα με τους επιστήμονες, αλλά και για την ευρύτερη υποβάθμιση των οικοσυστημάτων, είτε αυτά είναι δίπλα στο σπίτι μας είτε σε κάποια μακρινή τοποθεσία. Παραδείγματος χάριν, στην Αίγινα ήδη φέτος αρχίσαμε να βλέπουμε, εκτός από τις στάχτες από τις πυρκαγιές της Αττικής, ολοένα και περισσότερα πλαστικά, και κυρίως μικροπλαστικά, στη θάλασσα. Για μια μικρή οικονομία, όπως αυτή της Αίγινας, που μεταξύ άλλων βασίζεται και στην καλή κατάσταση της θάλασσας και των ψαριών της, τα μικροπλαστικά αποτελούν άμεσο κίνδυνο υποβάθμισης και πραγματικής καταστροφής.
Ποια, όμως, η σχέση της κλιματικής κρίσης με τους αρχιτέκτονες και τους σχεδιαστές; Δηλαδή όλους εκείνους που ασχολούμαστε με την αισθητική, το design, το image και την ικανοποίηση των απαιτήσεων των πελατών μας για χλιδή, επίδειξη και υπερβολή; Πώς μας αφορά η κλιματική κρίση; Παλιότερα, πελάτισσά μου μού διηγήθηκε έντρομη πώς ο (πρώην) αρχιτέκτονάς της την παρότρυνε να μη σπαταλήσει λεφτά σε θερμομόνωση, αλλά να αγοράσει ένα πιο δυνατό κλιματιστικό και με τα υπόλοιπα λεφτά να αγοράσει μια πιο ακριβή κουζίνα! Ίσως για κάποιους αυτό να ακούγεται εντελώς λογικό. Συνεπώς, καλό θα ήταν να βάλουμε τα πράγματα σε μία τάξη.
Kαταρχάς, να αναφέρω ότι είναι πλέον δεδομένο πως τα κτίρια ευθύνονται για ένα μεγάλο μέρος της κλιματικής κρίσης, συγκεκριμένα για το 40% των ετήσιων εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα. Η ενέργεια αυτή καταναλώνεται για ψύξη και θέρμανση, για την παραγωγή ζεστού νερού, για τον φωτισμό και για τη λειτουργία ηλεκτρικών συσκευών (που ολοένα αυξάνονται). Ενέργεια καταναλώνεται, επίσης, για την εξόρυξη, παραγωγή και μεταφορά των υλικών ενός κτιρίου – επιπλέον της περιβαλλοντικής υποβάθμισης και ρύπανσης στον τόπο της εξόρυξης αλλά και κατά τη διάρκεια της μεταφοράς τους. Ενσωματωμένη ενέργεια (embοdied energy) επίσης σπαταλιέται όταν ένα υφιστάμενο κτίριο κατεδαφίζεται, αντί να επαναχρησιμοποιηθεί, ενώ επιπλέον ενέργεια καταναλώνεται και για τη μεταφορά των υλικών κατεδάφισης, επιπλέον της περιβαλλοντικής υποβάθμισης από τη συχνή απόρριψή τους στη φύση και τη μεταφορά νέων υλικών για τη νέα κατασκευή.
Συνεπώς, αν θέλουμε να αντιμετωπίσουμε την κλιματική κρίση, όπως έχουμε δεσμευτεί μαζί με άλλες 196 χώρες σε ολόκληρο τον πλανήτη με τη Συμφωνία του Παρισιού (2015), και να συμβάλει και ο κλάδος της κατασκευής στη μετάβαση από την καύση λιγνίτη σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, διατηρώντας παράλληλα το επίπεδο ευημερίας που έχουμε σήμερα, θα πρέπει να μειώσουμε δραστικά την επιβάρυνση που δέχεται ο πλανήτης, χτίζοντας με τρόπο πιο φιλικό στο περιβάλλον και μειώνοντας το οικολογικό αποτύπωμα κάθε νέου κτιρίου που σχεδιάζουμε. Όπως αναφέρει και ο βραβευμένος αρχιτέκτονας Αλέξανδρος Τομπάζης, ο μόνος τρόπος για να το επιτύχουμε είναι ακολουθώντας τις αρχές του βιοκλιματικού σχεδιασμού και της αειφόρου δόμησης ή αειφορικού σχεδιασμού, ώστε καταρχάς το κτίριο που σχεδιάζουμε να έχει μειωμένη κατανάλωση ενέργειας αλλά και εξάρτηση από αυτήν, αξιοποιώντας τον φυσικό φωτισμό, τη θέρμανση από τον ήλιο και τον φυσικό δροσισμό. Επίσης, ο σχεδιασμός πρέπει να αποσκοπεί στη μείωση της παραγωγής αποβλήτων και της κατανάλωσης φυσικών πόρων, συμβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο στη δημιουργία πόλεων πιο φιλικών, πιο ασφαλών και πιο ανθεκτικών στα ακραία καιρικά φαινόμενα. Άλλα στοιχεία που θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη ο σχεδιασμός είναι η χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και η παραγωγή περισσότερης ενέργειας από αυτήν που καταναλώνει το κτίριο, η δημιουργία πράσινης ταράτσας ώστε να συγκρατεί τις καταιγίδες, και η επιλογή υλικών που περιέχουν ένα μεγάλο ποσοστό ανακυκλωμένης πρώτης ύλης με βάση τις αρχές της κυκλικής οικονομίας, τοπικών και με περιβαλλοντική πιστοποίηση. Τα εργαλεία πιστοποίησης πράσινων κτιρίων δίνουν σαφείς οδηγίες και στόχους για τη βαθμολόγηση κάθε είδους κτιρίου. Αρκεί να τις ακολουθήσουμε με σοβαρότητα και δημιουργικότητα, ώστε κάθε λύση να αποτελεί ευκαιρία για καλύτερο σχεδιασμό.
Όσον αφορά την ενεργειακή κατανάλωση των κτιρίων, η Ελλάδα έχει συμμορφωθεί ήδη με την ευρωπαϊκή οδηγία 2010/31/ΕΕ για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων με τον νόμο 4122/2013, ώστε στο μέλλον τα κτίρια στην Ελλάδα και στην Ευρωπαϊκή Ένωση να είναι σχεδόν μηδενικής ενεργειακής κατανάλωσης. Όσον αφορά την εξοικονόμηση ενέργειας στα κτίρια και τη μείωση των αποβλήτων της οικοδομής, η Ευρώπη έχει θέσει πολύ φιλόδοξους στόχους με την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, τον Ευρωπαϊκό Νόμο για το Κλίμα και το Σχέδιο Δράσης για την Κυκλική Οικονομία. Με 50% μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα σε επίπεδα 1990 μέχρι το 2030 και τη μείωση των υπολειμματικών αστικών αποβλήτων κατά 50% έως το 2030, η Ευρώπη αποσκοπεί στην αισθητή μείωση των αρνητικών επιπτώσεων των κτιρίων, των αποβλήτων της οικοδομής και την αξιοποίηση περισσότερων υφιστάμενων κτιρίων και υλικών που διαφορετικά θα κατέληγαν σε κάποιον ΧΥΤΑ ή στη φύση.
Πριν από μερικά χρόνια, τα θέματα αυτά ήταν καινούργια. Οι περισσότεροι αρχιτέκτονες δεν τα γνώριζαν. Όμως υπάρχει πλέον όχι μόνο η γνώση αλλά και η πληροφόρηση και η εμπειρία, εφαρμοσμένα παραδείγματα που μπορούν να υποστηρίξουν τα οφέλη των αλλαγών που καλούμαστε να επιφέρουμε στον σχεδιασμό και την κατασκευή.
Σε προσωπικό επίπεδο, όσο περνάνε τα χρόνια βλέπω επιλογές που έκανα ως νέος αρχιτέκτονας πριν από δεκαπέντε χρόνια με βάση τις αρχές του αειφορικού σχεδιασμού να παραμένουν ακόμη και σήμερα καινοτόμες και πρωτοποριακές. Ακολουθώντας τότε τους πρωτοπόρους στον χώρο του αειφορικού σχεδιασμού στην Ελλάδα, όπως οι αρχιτέκτονες Αλέξανδρος Τομπάζης και Κώστας Τσίπηρας, εφάρμοσα σε κατοικίες στην Αίγινα, αλλά και αλλού, τις αρχές του βιοκλιματικού και αειφορικού σχεδιασμού. Δηλαδή, σωστούς προσανατολισμούς προς τον Νότο, θερμομόνωση σε όλο το κέλυφος, θερμική μάζα, κουφώματα θερμοδιακοπής, παθητικό σκιασμό κυρίως στον Νότο αλλά και προς Ανατολή και Δύση, παθητικό ηλιασμό για «δωρεάν» θέρμανση από τον ήλιο τον χειμώνα, φυσικό αερισμό για δροσισμό το καλοκαίρι, ηλιακό θερμοσίφωνα για ζεστό νερό, τοποθετημένο με κλίση που να μη φαίνεται, συλλογή βρόχινου νερού για πότισμα και αντιμετώπιση της ερημοποίησης, χρήση φωτοβολταϊκών, χρήση ενεργειακών τζακιών για θέρμανση με υψηλότερη απόδοση και εφαρμογή συστημάτων αντλίας θερμότητας με αβαθή γεωθερμία.
Με την ευκαιρία του διεθνούς συνεδρίου που διοργάνωσε η ECOWEEK στην Αίγινα φέτος θυμήθηκα πάλι δύο από τις κατοικίες που σχεδίασα στην Αίγινα, τη μία στα Πλακάκια, το 2004, και τη δεύτερη στην Αγία Φανερωμένη, το 2007. Στις κατοικίες αυτές εφάρμοσα μαζί με τους συνεργάτες μου πολλές από τις παραπάνω αρχές. Τα αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά. Παραδείγματος χάριν, ελάχιστο κόστος για ηλεκτρικό ρεύμα σε σχέση με το μέγεθος της κατοικίας, την αποτελεσματική θέρμανση και τον δροσισμό. Παροχή νερού από τη στέρνα, όταν το νερό στην Αίγινα δεν επαρκούσε. Άφθονο ζεστό νερό το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου με ελάχιστο κόστος και πολλά άλλα οφέλη.
Το πιο εντυπωσιακό ήταν η δυνατότητα παραμονής σε διαμέρισμα το οποίο ανακαίνισα, αναβαθμίζοντάς το, στα Ιεροσόλυμα, στο οποίο, εν μέσω blackout, η θερμοκρασία παρέμεινε σε επίπεδο άνεσης για τρεις ολόκληρες μέρες, ενώ έξω χιόνιζε. Δηλαδή, το διαμέρισμα ήταν τόσο καλά θερμομονωμένο, που, σε συνδυασμό με τη θερμική μάζα, συγκράτησε αρκετή θερμότητα για να διατηρήσει μια σταθερή θερμοκρασία, όταν όλα τα άλλα διαμερίσματα στο κτίριο είχαν προσωρινά εγκαταλειφθεί από τους άλλους ενοίκους. Oι κατασκευές αυτές, αλλά και άλλες που έχω σχεδιάσει τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια, ήταν πρωτοποριακές γιατί εφάρμοσαν τις αρχές του βιοκλιματικού και αειφορικού σχεδιασμού, όταν οι περισσότεροι συνάδελφοι δυστυχώς αδιαφορούσαν πλήρως για τα θέματα αυτά. Σήμερα, όμως, αυτά είναι κοινές πρακτικές, μέχρι και επιδοτούμενες, όπως το πρόγραμμα «Εξοικονομώ» που προσφέρει κίνητρα για την ενεργειακή αναβάθμιση των κατοικιών, εφαρμόζοντας πολλές από τις «καινοτομίες» που κάναμε πριν από δεκαπέντε χρόνια. Τότε ήταν κοινή λογική και καλή πρακτική, σήμερα οι λύσεις αυτές είναι πλέον ο μόνος τρόπος για να πετύχει η Ελλάδα τους φιλόδοξους στόχους που έχει θέσει η Ευρώπη, μεταξύ άλλων και τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου κατά τουλάχιστον 55% έως το 2030 σε σύγκριση με το 1990.
Τα προγράμματα και οι επιδοτήσεις που δίνουν η Ε.Ε. και το ελληνικό κράτος προάγουν ουσιαστικά την καινοτομία σε ευρύτερη κλίμακα. Η προσπάθεια αυτή με στόχο την αναβάθμιση των ενεργοβόρων κτιρίων στην Ελλάδα προσωπικά με κάνει πολύ αισιόδοξο. Αποτελεί πρωτοβουλία που έχει πολλαπλά οφέλη: όχι μόνο αποτελεί κινητήρια δύναμη για την αγορά, όχι μόνο θα βοηθήσει την Ελλάδα να πετύχει τους ευρωπαϊκούς στόχους και τις διεθνείς δεσμεύσεις, αλλά θα ευνοήσει και τα νοικοκυριά να έχουν ένα καλύτερο επίπεδο ζωής, με μεγαλύτερη εξοικονόμηση χρημάτων.
Όσο περνάνε τα χρόνια βλέπω επιλογές που έκανα ως νέος αρχιτέκτονας πριν από δεκαπέντε χρόνια με βάση τις αρχές του αειφορικού σχεδιασμού να παραμένουν ακόμη και σήμερα καινοτόμες και πρωτοποριακές.
Στη διάδοση της γνώσης στην Ελλάδα έχει συμβάλει σημαντικά και η ECOWEEK, την οποία ίδρυσα το 2005. Στην πρόσφατη υβριδική έκδοση της ECOWEEK στην Αίγινα το καλοκαίρι του 2021 συζητήθηκαν αειφορικές πρακτικές στον σχεδιασμό και την κατασκευή από ειδικούς από τις ΗΠΑ, την Αγγλία, την Ευρώπη και την Ελλάδα. Στα διαδικτυακά εργαστήρια σχεδιασμού αναπτύχθηκαν προτάσεις, από την επανάχρηση του δημόσιου χώρου με placemaking μέχρι και την αξιοποίηση των εγκαταλελειμμένων ιαματικών πηγών της Σουβάλας με πρόταση αειφορικού spa, που επιμελήθηκαν οι βραβευμένες αρχιτέκτονες Θεοδώρα Κυριαφίνη και Φωτεινή Λυμπεριάδου της Euzen Architects στη Θεσσαλονίκη.
Φέτος, φιλοξενήσαμε και σημαντικούς αρχιτέκτονες που μίλησαν για μικρά και μεγάλα έργα, όλα με βασικό άξονα την αειφορία και τη συμμετοχή της τοπικής κοινότητας στη σύλληψη και εφαρμογή τους. Η Αυστριακή αρχιτέκτονας Ulrike Schartner του γραφείου gaupenraub+/- παρουσίασε έργα κοινωνικού σχεδιασμού στα κέντρα των ευρωπαϊκών πόλεων. Ο Αμερικανός Ethan Kent, που προάγει το placemaking σε όλο τον κόσμο, μίλησε για την ενδυνάμωση των τοπικών κοινοτήτων και την αναγέννηση των αστικών κέντρων με παρεμβάσεις placemaking. Ας μην ξεχνάμε ότι ο επανασχεδιασμός της Times Square από τον δήμαρχο Michael Bloomberg και την υπεύθυνη μεταφορών της Νέας Υόρκης Janette Sadik-Khan ξεκίνησε ως πρωτοβουλία placemaking. Επίσης, φιλοξενήσαμε τον βραβευμένο αρχιτέκτονα Arthur Mamou-Mani που μίλησε για παραμετρικό σχεδιασμό και τη χρήση του σε κυκλικό σχεδιασμό, με εντυπωσιακά παραδείγματα κατασκευών στις ΗΠΑ, στην Ευρώπη, στην Ασία και στη Μέση Ανατολή. Ένα εξ αυτών είναι και η πρόσφατη εντυπωσιακή κατασκευή για το Burning Man 2016 στις ΗΠΑ.
Το μήνυμα της αειφορίας ακούγεται πλέον ξεκάθαρα και δυνατά όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Ακούστηκε ακόμη δυνατότερα φέτος στο COP26 στη Γλασκώβη, όπου οι ηγέτες του κόσμου ένωσαν τη φωνή τους, καλώντας την παγκόσμια κοινότητα να δεσμευτεί για τη μετάβαση σε net zero μέχρι το 2050, ώστε να επιτύχει τη διατήρηση της αύξησης της θερμοκρασίας του πλανήτη μέχρι τον 1,5 βαθμό Κελσίου, και για την αναγκαία χρηματοδότηση, ώστε η μετάβαση να γίνει δίκαια για όλους, στηρίζοντας την καινοτομία και τις νέες τεχνολογίες που θα συμβάλουν στον στόχο του net zero.
Είναι στο χέρι μας πλέον να αλλάξουμε τον τρόπο σχεδιασμού και κατασκευής, ώστε το κτίριο και η φύση να αποκτήσουν και πάλι την ιστορική τους αλληλεξάρτηση. Όχι μόνο για την προστασία του περιβάλλοντος και την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης αλλά και για μια καλύτερη ποιότητα ζωής.
Μια συνεργασία της Lifo με την Design Ambassador και το Archisearch.gr
