ΜΙΑ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ για την πολιτική συμπεριφορά των νέων, τη συμμετοχή τους στις δημόσιες διαβουλεύσεις, την εμπιστοσύνη τους στους θεσμούς, αλλά και την ιεράρχηση των σημαντικότερων προβλημάτων της χώρας μέσα από τη δική τους οπτική, η οποία κρύβει μεγάλες εκπλήξεις και πολλές αντιφάσεις.
Μόνο το 8% των νέων ηλικίας από 17 έως 34 χρονών, σε ένα δείγμα 1.000 ατόμων, δήλωσε ότι έχει συμμετάσχει μέχρι σήμερα σε οποιαδήποτε δημόσια διαβούλευση, τη διαδικασία δηλαδή με την οποία οι φορείς του κράτους ζητούν τη γνώμη των πολιτών για τη χάραξη πολιτικών, μέσω του ιστότοπου opengov.gr, της κεντρικής πύλης των δημόσιων διαβουλεύσεων.
Και ενώ η κλιματική κρίση απασχολεί σήμερα τον παγκόσμιο δημόσιο διάλογο και θα επηρεάσει κατεξοχήν τη δική τους ζωή, μόλις το 3% των νέων των συγκεκριμένων ηλικιακών κατηγοριών συμμετείχε σε κάποια διαβούλευση για τα εκατοντάδες νομοσχέδια που αφορούν το περιβάλλον, τα οποία αποτελούν το 33,8% του συνόλου των διαβουλεύσεων που έχουν αναρτηθεί στο opengov.gr.
Φαίνεται ότι οι προτεραιότητες των νέων αφορούν ζητήματα καθημερινής επιβίωσης, όπως η ακρίβεια και η ανεργία, βάζοντας στο περιθώριο ίσως το περιβάλλον, παρόλο που οι προκλήσεις οι οποίες αυτό φέρνει είναι σύνθετες και δύσκολες.
Green Tank: «12 χρόνια δημόσιων διαβουλεύσεων για το περιβάλλον μέσω OpenGov»
Τα παραπάνω ενδιαφέροντα στοιχεία συμπεριλαμβάνονται στην έκθεση με τίτλο «12 χρόνια δημόσιων διαβουλεύσεων για το περιβάλλον μέσω OpenGov - H συμμετοχή των πολιτών και η γνώμη των νέων», στην οποία αναλύονται και αξιολογούνται οι δημόσιες διαβουλεύσεις για το περιβάλλον στο OpenGov.gr κατά το διάστημα 2012-2024.
Η έκθεση συντάχθηκε από το Green Tank στο πλαίσιο του έργου «Γνωρίζω-Συμμετέχω-Προστατεύω το περιβάλλον» και εντάσσεται στο πρόγραμμα Active Citizens Fund, με φορέα υλοποίησης την iSea και εταίρο το Green Tank. Η iSea είναι μια περιβαλλοντική οργάνωση που ιδρύθηκε το 2016 στη Θεσσαλονίκη, με κύριο στόχο της την προστασία των υδάτινων οικοσυστημάτων, την επαγρύπνηση μέσα από την ενημέρωση για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στα υδάτινα οικοσυστήματα και την προώθηση της αειφόρου ανάπτυξης. Το Green Tank είναι μια ανεξάρτητη, μη κερδοσκοπική δεξαμενή σκέψης που ιδρύθηκε το 2018 και διαμορφώνει λύσεις πολιτικής για ένα βιώσιμο μέλλον, με δράσεις που αφορoύν στο τρίπτυχο της βιώσιμης ανάπτυξης: περιβάλλον - οικονομία - κοινωνία.
Στην παρούσα έκθεση διερευνάται επίσης η γνώμη των νέων για τις δημόσιες διαβουλεύσεις και οι λόγοι που επηρεάζουν τη συμμετοχή τους σε αυτές, με βάση την ποσοτική και ποιοτική έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με την εταιρεία qed social and market research. Τα ευρήματα της έρευνας εντάσσονται στην αρχική πολυσέλιδη μελέτη, η οποία αναλύει εις βάθος τις δημόσιες διαβουλεύσεις για το περιβάλλον, με στόχο την ενίσχυση της συμμετοχής των πολιτών σ' αυτές και ειδικά των νέων ανθρώπων.
Η LiFO παρουσιάζει κάποια από τα χαρακτηριστικά ευρήματα της έρευνας, στα γενικά συμπεράσματα της οποίας καταγράφεται ακόμη ότι ενώ το 69% των νέων θεωρεί ότι η οργάνωση μιας δημόσιας διαβούλευσης είναι σημαντική για την ποιότητα της δημοκρατίας, την ίδια στιγμή εκφράζει δυσπιστία για την εφαρμογή της στην πράξη. Κι αυτό γιατί μόλις το 30% πιστεύει ότι τα σχόλια που υποβάλλονται σε μια δημόσια διαβούλευση λαμβάνονται πολύ και αρκετά υπόψη στις τελικές αποφάσεις.
Από την άλλη πλευρά, μόλις το 24% των νέων, ανεξάρτητα από προηγούμενη συμμετοχή σε δημόσιες διαβουλεύσεις, κατανοεί σε βάθος τι είναι ακριβώς αυτό το πολύτιμο εργαλείο και πώς λειτουργεί. Το 39%, πάλι, που δεν έχει συμμετάσχει σε δημόσιες διαβουλεύσεις, επικαλέστηκε λόγους οι οποίοι σχετίζονται με την έλλειψη πληροφόρησης, είτε γιατί δεν ήξερε ότι οι διαβουλεύσεις αυτές είναι ανοιχτές στους πολίτες είτε γιατί δεν γνώριζε τον τρόπο διεξαγωγής τους. Ωστόσο, όπως σημειώνουν οι ερευνητές, παρά τη δυσπιστία που εκφράζουν οι νέες και οι νέοι για τον τρόπο με τον οποίο διεξάγονται οι δημόσιες διαβουλεύσεις, η στάση τους δεν είναι αφοριστική. Ένα στα τρία νέα άτομα δηλώνει ότι είναι θετικά διακείμενο να συμμετάσχει σε μια μελλοντική διαβούλευση για ζητήματα περιβάλλοντος.
«Επιδιώκοντας να αυξήσουμε την πιθανότητα συμμετοχής των νέων σε μια μελλοντική διαβούλευση, καταγράψαμε τη γνώμη τους, ανατρέξαμε σε καλές πρακτικές και καταλήξαμε σε συγκεκριμένες προτάσεις για τη διεξαγωγή των δημόσιων διαβουλεύσεων. Εφόσον υιοθετηθούν από την πολιτεία, μπορούν να ενισχύσουν τη συμμετοχή φορέων και όλων των πολιτών στις δημόσιες διαβουλεύσεις συνολικά και όχι αποκλειστικά για το περιβάλλον», σχολιάζει η Ιόλη Χριστοπούλου, διευθύντρια πολιτικής του Green Tank.
Η γνώμη των νέων για τις διαβουλεύσεις που αφορούν το περιβάλλον
Όπως αναφέρεται στην αρχική μελέτη με την ανάλυση των στοιχείων του OpenGov.gr, οι διαβουλεύσεις για το περιβάλλον συγκεντρώνουν σχεδόν το ένα τέταρτο (22,8%) των σχολίων στο σύνολο των διαβουλεύσεων που έχουν διεξαχθεί κατά το διάστημα 2012-2024. Τα στοιχεία αυτά, ωστόσο, όπως σημειώνουν οι συντάκτες της μελέτης, δεν αποκαλύπτουν ποιες/ποιοι είναι οι συμμετέχουσες/-οντες στις δημόσιες διαβουλεύσεις, αν πρόκειται δηλαδή για εμπλεκόμενους φορείς, οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών ή για μεμονωμένους πολίτες. Ακόμα περισσότερο τα στοιχεία δεν αποκαλύπτουν, όπως αναφέρουν, τον βαθμό συμμετοχής των νέων σ' αυτές. Η έρευνα που εκπονήθηκε από την εταιρεία qed εξέτασε τη συμμετοχή των νέων σε διάφορες μορφές δημόσιας διαβούλευσης, όπως είναι ο σχολιασμός επί νομοσχεδίων (ή άλλων κειμένων), τα ερωτηματολόγια, οι δημόσιες ή διαδικτυακές συναντήσεις νέων σε αυτές.
Η έρευνα διεξήχθη σε ένα δείγμα 1.000 νέων από 17 έως 34 ετών και η LiFO παρουσιάζει κάποια χαρακτηριστικά ευρήματά της. Η έρευνα, όπως προαναφέρθηκε, αποκάλυψε ότι μόνο 8% από το δείγμα των 1.000 νέων ανθρώπων έχει συμμετάσχει έστω και μία φορά σε δημόσια διαβούλευση οποιασδήποτε μορφής.
Δημόσιες διαβουλεύσεις: Μεγαλύτερο το ενδιαφέρον των νέων για την ακρίβεια και την ανεργία
Οι ερευνητές, αναλύοντας περαιτέρω το μικρό αυτό ποσοστό συμμετοχής, κατέγραψαν βάσει των απαντήσεων τις θεματικές διαβούλευσης στις οποίες συμμετείχαν οι νέοι. Τα στοιχεία δείχνουν ότι ανησυχούν περισσότερο για την ακρίβεια και την ανεργία και λιγότερο για το περιβάλλον, καθώς σ' αυτούς τους δύο τομείς καταγράφεται η μεγαλύτερη συμμετοχή τους σε δημόσιες διαβουλεύσεις, με ποσοστά 34% και 35% αντίστοιχα. Όσον αφορά στο περιβάλλον, το 33% συμμετείχε σε κάποια δημόσια διαβούλευση για την ενεργειακή κρίση, μια θεματική που συγκεντρώνει το ίδιο ενδιαφέρον συμμετοχής με την παιδεία, καταγράφοντας αμφότερες το ποσοστό του 33%, ενώ η συμμετοχή σε δημόσια διαβούλευση που αφορά την κλιματική κρίση και την προστασία του περιβάλλοντος ανέρχεται στο 30%.
Πώς εκφράζονται πολιτικά οι νέοι;
Σχολιάζοντας το μικρό ποσοστό συμμετοχής σε δημόσιες διαβουλεύσεις, στην έρευνα υποστηρίζεται ότι έρχεται σε αντιδιαστολή με ένα άλλο εύρημα, ότι δηλαδή το 50% των νέων ανθρώπων που συμμετείχαν στην έρευνα δήλωσε ότι το ενδιαφέρει η πολιτική πολύ ή αρκετά. Το ενδιαφέρον, όμως, μειώνεται στις μικρότερες ηλικίες των 17 έως 24, όπου το αντίστοιχο ποσοστό ανέρχεται στο 47%.
Κι αν η συμμετοχή των νέων σε δημόσιες διαβουλεύσεις αποτελεί, όπως λένε οι ερευνητές, τη λιγότερο διαδεδομένη μορφή συμμετοχής τους σε δράσεις πολιτικής, ποιες είναι οι επιλογές στις οποίες στρέφονται; Σύμφωνα με την έρευνα, το 71% δήλωσε ότι συμμετείχε σε δράσεις πολιτικής ψηφίζοντας στις εθνικές εκλογές. Ακολουθεί η εθελοντική συμμετοχή σε κάποιον οργανισμό (36%), η συμμετοχή σε κάποια πορεία ή διαμαρτυρία (35%) και η παρακολούθηση πολιτικής εκδήλωσης (35%). Ακολουθεί ο πολιτικός ακτιβισμός για ζητήματα buycotting/boycotting με ποσοστό 27%, η συμμετοχή σε κάποια απεργιακή κινητοποίηση (18%), οι συμμετοχές σε οργανώσεις νεολαίας (15%), σε πολιτική δράση μέσω social media (13%) και τέλος η συμμετοχή σε δημόσια διαβούλευση με ποσοστό 8%.
Η συμμετοχή στις διαβουλεύσεις και η ποιότητα της δημοκρατίας
Παρά το μικρό ποσοστό συμμετοχής, οι διαβουλεύσεις αναγνωρίζονται από τους συμμετέχοντες στην έρευνα ως ένα αποτελεσματικό πεδίο συμμετοχής που μπορεί να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων. Αυτό επιβεβαιώνεται και από το γεγονός ότι σχεδόν το 70% των νέων θεωρεί ότι η οργάνωση μιας δημόσιας διαβούλευσης είναι σημαντική για την ποιότητα της δημοκρατίας. Η απάντηση αυτή δίνεται ανεξάρτητα από το αν έχουν συμμετάσχει ή όχι σε κάποια διαβούλευση, με τη διαφοροποίηση να προκύπτει στον βαθμό της συμφωνίας με αυτή την πρόταση. Όσες και όσοι έχουν συμμετάσχει έστω και σε μία διαβούλευση εκφράζουν σε ποσοστό 41% ότι συμφωνούν πολύ, έναντι 27% όσων δεν έχουν συμμετάσχει.
Καμία εμπιστοσύνη στο κοινοβούλιο και τα media
Παρά τη γενικότερη θετική στάση απέναντι στις δημόσιες διαβουλεύσεις, η γνώμη των νέων είναι ότι αυτές έχουν όρια, όπως σημειώνουν οι ερευνητές. Λιγότερο από το 10% πιστεύει ότι τα σχόλια και οι απαντήσεις που κατατίθενται σε μια δημόσια διαβούλευση λαμβάνονται «πολύ» υπόψη στην τελική διαμόρφωση πολιτικών. Το ποσοστό αυτό φτάνει στο 30% αν προστεθούν και όσοι πιστεύουν ότι λαμβάνονται «αρκετά» υπόψη. Τα ποσοστά αυτά ανεβαίνουν μόνο λίγο, στο 16% και 42% αντίστοιχα, στην περίπτωση όσων έχουν συμμετάσχει σε διαβουλεύσεις.
Όπως υποστηρίζουν οι ερευνητές, ορισμένοι από τις νέες και τους νέους θεωρούν ότι αυτή η χαμηλή συμβολή των διαβουλεύσεων στη διαμόρφωση πολιτικών και αποφάσεων είναι προϊόν μιας μεθοδευμένης τακτικής όσων λαμβάνουν αποφάσεις, οι οποίοι διασφαλίζουν ότι και η ορατότητα και η προσβασιμότητα των διαβουλεύσεων παραμένουν χαμηλές. Οι διαβουλεύσεις, υπό αυτό το πρίσμα, πραγματοποιούνται προσχηματικά, ώστε να νομιμοποιήσουν, με βάση τη γνώμη λίγων, την τελική και μάλλον προειλημμένη απόφαση.
Για τους ερευνητές αυτή η θεώρηση μπορεί να συνδεθεί με τη χαμηλή εμπιστοσύνη που έχουν οι νέες και οι νέοι στους θεσμούς και δη στο κοινοβούλιο. Μάλιστα, σύμφωνα με τις απαντήσεις που δόθηκαν, στον πάτο της λίστας όσον αφορά την έλλειψη εμπιστοσύνης βρίσκονται τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, ακολουθούν τα κόμματα και έπεται το κοινοβούλιο, που καταλαμβάνει την 3η χειρότερη θέση από το τέλος. Αντίθετα, στις τρεις πρώτες θέσεις, όπου η εμπιστοσύνη είναι πιο αυξημένη, βρίσκονται ο στρατός, η δικαιοσύνη και η Ευρωπαϊκή Ένωση.
Οι νέες και οι νέοι δεν κατανοούν τι είναι η διαβούλευση
Από την έρευνα διαπιστώθηκε επίσης ότι λιγότερο από το ένα τέταρτο των νέων (24%) γνωρίζει πραγματικά και ορθά –διαθέτει ποιοτική, ενεργή γνώση, όπως λένε οι ερευνητές– τι είναι οι δημόσιες διαβουλεύσεις ως τρόπος συμμετοχής των πολιτών και άσκησης πολιτικής πίεσης και πώς λειτουργούν. Το ποσοστό αυτό πρόκυψε μέσω δύο ερωτήσεων. Από την πρώτη ερώτηση αξιολογήθηκε το επίπεδο της γνώσης των νέων γύρω από τις διαβουλεύσεις, ανεξάρτητα από το αν έχουν συμμετάσχει σε αυτές. Σε αυτή την περίπτωση, το ποσοστό ενεργής γνώσης έφτασε περίπου στο μισό (49%) των νέων που συμμετείχαν στην ποσοτική έρευνα.
Για να επιβεβαιωθεί το επίπεδο της γνώσης τέθηκε δεύτερη ερώτηση σε όσους/-ες γνώριζαν έστω και μερικώς τι είναι οι διαβουλεύσεις. Συγκεκριμένα, με βάση έναν ορισμό των δημόσιων διαβουλεύσεων, ζητήθηκε από τους/τις νέους/-ες να αξιολογήσουν την απόσταση του ορισμού που τους δόθηκε από εκείνο που είχαν στο μυαλό τους ότι είναι μια διαβούλευση. Ο συνδυασμός των απαντήσεων διαμορφώνει το τελικό αποτέλεσμα, σύμφωνα με το οποίο το 76% των νέων έχει μικρή ή/και εσφαλμένη αντίληψη (εσφαλμένη γνώση, ονομαστική γνώση ή μη γνώση) σχετικά με τις δημόσιες διαβουλεύσεις.
Επισημαίνεται ότι μετά το άκουσμα του ορισμού, ποσοστό 58,8% επί του συνόλου του δείγματος επιβεβαίωσε ότι δεν έχει συμμετάσχει σε δημόσια διαβούλευση. Όπως αναφέρουν οι ερευνητές, αν συγκρίνουμε αυτό το ποσοστό με τη συντριπτική μερίδα των νέων (92%) που δεν δήλωσε ότι έχει συμμετάσχει σε δημόσια διαβούλευση, προκύπτει μια σημαντική διαφορά που πιθανόν δείχνει ότι μια μερίδα των νέων συμμετέχει σε πρακτικές δημόσιας διαβούλευσης χωρίς όμως να τις αντιλαμβάνεται ως τέτοιες.
Μπορεί ωστόσο να υπάρχει και σύγχυση, όπως σημειώνουν, με άλλες δράσεις πολιτικής στις οποίες συμμετέχουν, όπως η συλλογή υπογραφών. Από την άλλη πλευρά, τα ευρήματα για όσους/-ες δεν έχουν συμμετάσχει σε δημόσιες διαβουλεύσεις επιβεβαιώνουν το χαμηλό επίπεδο γνώσης για τις διαβουλεύσεις, καθώς προκύπτει ως κύριος λόγος μη συμμετοχής.
Περίπου το 40% όσων δεν έχουν συμμετάσχει σε δημόσιες διαβουλεύσεις δήλωσε λόγους σχετικούς με την έλλειψη πληροφόρησης τόσο ως προς το ότι είναι ανοιχτές στους πολίτες όσο και ως προς τον τρόπο διεξαγωγής τους. Άλλοι λόγοι, όπως η άποψη ότι η διαβούλευση δεν επηρεάζει την τελική απόφαση, η έλλειψη χρόνου, καθώς και η έλλειψη εμπιστοσύνης στον φορέα διεξαγωγής, εκφράζονται από το 20% και αποτελούν τους συμπληρωματικούς λόγους μη συμμετοχής.
Προοπτικές συμμετοχής στο μέλλον
Στην ερώτηση εάν θα τους/τις ενδιέφερε η συμμετοχή σε μία δημόσια διαβούλευση στο μέλλον, οι νέοι και οι νέες φέρεται να επηρεάζονται ιδιαίτερα από την προηγούμενή τους εμπειρία και θέτουν πρόσθετες προϋποθέσεις για τη συμμετοχή τους. Παρόλο που ένα ποσοστό μεγαλύτερο από 60% των νέων που δεν έχουν συμμετάσχει σε δημόσια διαβούλευση φέρεται να μην είναι πρόθυμο να το πράξει, υπό προϋποθέσεις οι νέοι/-ες αυτοί/-ες μπορεί να αλλάξουν γνώμη και τελικά να συμμετάσχουν σε μία δημόσια διαβούλευση. Η ύπαρξη οδηγιών σχετικά με τον τρόπο συμμετοχής (38%), η αμεσότητα των ζητημάτων προς διαβούλευση (36%) και η ενημέρωση από οικεία μέσα, όπως είναι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αποτελούν τους τρεις κύριους παράγοντες που θα αύξαναν την πιθανότητα συμμετοχής τους σε δημόσιες διαβουλεύσεις.
Όσον αφορά στους νέους/-ες που έχουν συμμετάσχει ήδη σε δημόσιες διαβουλεύσεις, αξιολογούν θετικά τη διαδικασία των διαβουλεύσεων σε ποσοστό σχεδόν 70% (67%), παρά τις όποιες δυσαρέσκειες εκφράζουν, όπως προαναφέρθηκε. Επιπλέον, σε ποσοστό 37% απαντούν ότι είναι πιθανό να συστήσουν σε φίλους ή γνωστούς τους τη συμμετοχή σε μια διαβούλευση, με τη διαφορά από όσους απάντησαν αρνητικά να είναι μεγαλύτερη από 8 ποσοστιαίες μονάδες.
Ποια είναι τα σημαντικότερα περιβαλλοντικά προβλήματα για τους νέους
Κατά τη γνώμη των νέων, η συμμετοχή των πολιτών στις περιβαλλοντικές αποφάσεις είναι σημαντική, καθώς περίπου το 80% (77%) απαντά ότι είναι «πολύ» (40%) ή «αρκετά» (37%) σημαντική. Αξιοσημείωτο είναι επίσης το μικρό ποσοστό των νέων που απαντά ότι η συμμετοχή των πολιτών στις περιβαλλοντικές αποφάσεις δεν είναι καθόλου σημαντική (3%).
Από τα ζητήματα που σχετίζονται με την προστασία του περιβάλλοντος, οι νέοι/-ες ιεραρχούν πιο υψηλά τη ρύπανση των υδάτων και την εξάντληση των φυσικών πόρων σε ποσοστό 43%. Με μικρή διαφορά ακολουθεί στη δεύτερη θέση η κλιματική κρίση, σε ποσοστό 41%. Η ατμοσφαιρική ρύπανση από πλαστικά και η θαλάσσια ρύπανση ακολουθούν στην τρίτη θέση, σε ποσοστό 37%.
Διαβούλευση για την ακρίβεια και όχι για το περιβάλλον
Παρά το γεγονός ότι οι νέοι αξιολογούν υψηλά τη σημασία της συμμετοχής των πολιτών σε περιβαλλοντικές αποφάσεις σε ευθεία ερώτηση, οι θεματικές της προστασίας του περιβάλλοντος, της κλιματικής κρίσης ή της ενεργειακής κρίσης δεν αξιολογούνται το ίδιο υψηλά συγκριτικά με άλλες θεματικές. Έτσι, όσοι δηλώνουν πιθανότητα συμμετοχής σε μια δημόσια διαβούλευση στο μέλλον ιεραρχούν χαμηλότερα την προοπτική να το πράξουν για το περιβάλλον, συγκριτικά με άλλα θέματα της πολιτικής και της επικαιρότητας. Η ιεράρχηση μάλιστα των θεμάτων δεν διαφοροποιείται ιδιαίτερα ανάλογα με την προηγούμενη εμπειρία συμμετοχής σε δημόσιες διαβουλεύσεις.
Εάν λοιπόν στο μέλλον συμμετάσχουν σε κάποια δημόσια διαβούλευση, οι τέσσερις πρώτες θεματικές προτίμησης είναι η ακρίβεια/αύξηση τιμών, η παιδεία, η υγεία και τα εργασιακά θέματα. Η κλιματική κρίση και η προστασία του περιβάλλοντος και η ενεργειακή κρίση επιλέχθηκαν ιεραρχικά αρκετά χαμηλότερα, σε παρόμοιο ποσοστό (34-35%) και από τις δύο υποομάδες νέων. Ωστόσο, ένα στα τρία νέα άτομα, ανεξάρτητα από το αν έχει συμμετάσχει προηγουμένως σε δημόσιες διαβουλεύσεις, θα ήταν θετικά διακείμενο να το πράξει για θέματα περιβάλλοντος.
Στη μελέτη υποστηρίζεται ότι η εστίαση στη νεολαία (17-34 ετών) προκύπτει από την παραδοχή ότι η συμμετοχή των νέων ειδικά σε αποφάσεις που λαμβάνονται σήμερα, στην εποχή των πολλαπλών και αλληλοτροφοδοτούμενων κρίσεων και περιβαλλοντικών προκλήσεων, τους δίνει την ευκαιρία να συνδιαμορφώσουν το μέλλον στο οποίο οι ίδιοι και οι ίδιες θα ζήσουν. Επισημαίνεται ακόμη ότι η ενεργοποίηση των νέων ώστε να συμμετάσχουν στη λήψη των αποφάσεων και η παροχή ευκαιριών συμμετοχής τίθενται ως προτεραιότητες σε διεθνές, ενωσιακό και εθνικό επίπεδο.
Φαίνεται, όμως, ότι οι προτεραιότητες των νέων αφορούν ζητήματα καθημερινής επιβίωσης, όπως η ακρίβεια και η ανεργία, βάζοντας στο περιθώριο ίσως το περιβάλλον, παρόλο που οι προκλήσεις που αυτό φέρνει είναι σύνθετες και δύσκολες.
