Η παραβατικότητα ανηλίκων και η βία αυξάνεται ραγδαία και σαρώνει σταδιακά όλες τις στερεοτυπικές αντιλήψεις που συνόδευαν τον «μύθο» της. Μετά την πανδημία και την επιστροφή των μαθητών στα σχολεία, η βία μεταξύ ανηλίκων εκτοξεύεται και τα «ταξικά άλματα» που κάνει είναι ολοένα και μεγαλύτερα. Εξαπλώνεται με ένταση από τα πιο υποβαθμισμένα έως τα μεσοαστικά και τα «ευγενή» προάστια της Αττικής.
«Τα τελευταία 4 χρόνια τα πράγματα έχουν αλλάξει πολύ. Μέχρι το 2019 οι συμμορίες στις γειτονιές και στα οπαδικά δεν θα πλάκωναν πότε κάποιον που ήταν μόνος του στον δρόμο. Τώρα 10 και 15 άτομα ψάχνονται για να την πέσουν σε όσους κυκλοφορούν μόνοι τους. Και δεν τους χτυπάνε μόνο, τους μαχαιρώνουν κιόλας», λένε στη LiFO o Μ. και ο Δ., που είναι σήμερα 18 χρονών.
Ο Μ. μεγάλωσε στο Χαλάνδρι και ο Δ. στον Πειραιά. Είναι πρωτοετείς σε ένα ΙΕΚ, στο οποίο γνωρίστηκαν. Κοινή αγάπη τους είναι η ΑΕΚ, η οποία τους έφερε πιο κοντά. Και οι δύο λένε ότι η κατάσταση με την ανήλικη παραβατικότητα «έχει ξεφύγει, ειδικά για αυτές και αυτούς που έχουν γεννηθεί από το 2006 και μετά».
Μετά τον εγκλεισμό της πανδημίας, «κυριολεκτικά χάσαμε την μπάλα με τα παιδιά. Ο εγκλεισμός και η έλλειψη κοινωνικοποίησης που υπάρχει μέσα από τη σχολική καθημερινότητα ήταν μια ανατρεπτική διαδικασία η οποία ήρθε και κούμπωσε με τα μαθησιακά προβλήματα, δημιουργώντας ένα εκρηκτικό μείγμα».
«Φλεξάρουν το μαχαίρι»
«Δεκαεξάχρονα και δεκατετράχρονα φλεξάρουν ότι έχουν μαχαίρι» λέει ο Μ. «Θα πάνε να την πέσουν σε κάποιον για να τον ληστέψουν ή να τον χτυπήσουν, απλά για να έχουν να λένε ότι το έκαναν κι αυτό ή για να το ανεβάσουν στο TikTok».
Ο Δ. υποστηρίζει ότι οι επιθέσεις αυτές «γίνονται από παιδιά που δεν έχουν ανάγκη για χρήματα. Παλιά, όταν εγώ ήμουν 14, γιατί υπήρχαν και τότε συμμορίες και στην έπεφταν, ειδικά άμα πήγαινες σε άλλη περιοχή, όσοι ήταν σ' αυτές γούσταραν να παίξουν ξύλο ή χτυπούσαν γιατί δεν είχαν λεφτά». Τώρα, λέει ο Δ., «ακόμη και αυτό έχει αλλάξει. Είναι μόδα να έχεις πολλά λεφτά. Ντρέπεσαι να πεις ότι δεν έχεις πολλά λεφτά σήμερα. Εμείς πριν τέσσερα χρόνια, όταν είμασταν 14, φλεξάραμε ότι δεν είχαμε λεφτά. Τώρα αν δεν έχεις, τρως πολύ δούλεμα. Μαζί μ' αυτό έχει αλλάξει και η φάση με τα ναρκωτικά. Οι περισσότεροι παίρνουν κόκα, αυτό δεν υπήρχε πριν. Ειλικρινά δεν ξέρω πού βρίσκουν τόσα λεφτά για κόκα τα 14χρονα και τα 15χρονα».
Κάπως έτσι περιγράφουν δύο 18χρονοι την παραβατικότητα των ανηλίκων, που μαζί με τη σχολική βία είναι ομόκεντροι κύκλοι του ίδιου μεγάλου προβλήματος. Και όχι μόνο. Ο Μ. και ο Δ ισχυρίζονται ότι η σύνδεση των ανηλίκων και με την οπαδική βία είναι στενότερη από ποτέ. «Πολλοί, από το 2019 και μετά, μπαίνουν και στα οπαδικά για να βρίσκουν αφορμή να πλακώνουν άλλους στο ξύλο».
Ψάχνοντας συγκινήσεις
Η σκληρή βία, οι συγκρούσεις στα προαύλια των σχολείων, στους δρόμους και τις γειτονιές αλλά και τα περιστατικά bullying απίστευτης αγριότητας επανέρχονται στην ειδησεογραφία ως μια θλιβερή κανονικότητα. Ήταν πάντα έτσι, ή τίποτα δεν είναι όπως πριν;
«Στο παρελθόν, δηλαδή τις δεκαετίες ’80 και ’90, οι παραβατικές συμπεριφορές συνδέονταν με παραμελημένους ανηλίκους, τώρα οι μορφές παραβατικότητας χαρακτηρίζουν νέους που ψάχνουν για συγκινήσεις», εξηγεί η Έφη Λαμπροπούλου, καθηγήτρια Εγκληματολογίας στο Τμήμα Κοινωνιολογίας της Παντείου. Ωστόσο, «την τελευταία δεκαετία», όπως λέει, «παρατηρείται αύξηση των ομαδοποιήσεων στην τέλεση παράνομων πράξεων από τους ανηλίκους και ανάπτυξη μιας ενεργά επιθετικής κουλτούρας προς τους θεσμούς, εκτεταμένη χρήση ναρκωτικών και αλκοόλ, και αύξηση της επιθετικής συμπεριφοράς, όπως είναι για παράδειγμα οι συμπλοκές μεταξύ ομάδων».
Τα περιστατικά ωμής και άγριας βίας μεταξύ ανηλίκων είναι πια αναρίθμητα. Ο ομαδικός βιασμός ενός 15χρονου από συνομηλίκους του οι οποίοι βιντεοσκοπούσαν τον βασανισμό του, σε ένα εγκαταλελειμμένο σπίτι στο Ίλιον, αλλά και ο ξυλοδαρμός ενός 17χρονου στον Βύρωνα από 17 συμμαθητές του στο προαύλιο του σχολείου είναι αντιπροσωπευτικά παραδείγματα για τις αλλαγές που έχουν συντελεστεί.
Ωμή βία, έτσι για πλάκα
Το πρώτο περιστατικό επιβεβαιώνει τη διαπίστωση της κ. Λαμπροπούλου ότι η παραβατικότητα σχετίζεται με την αναζήτηση νέων συγκινήσεων, όσο κυνικό και αν ακούγεται. Η LiFO συνομίλησε με τον δικηγόρο που εκπροσώπησε έναν από τους δράστες του εγκλήματος στο Ίλιον. «Ο δράστης είναι "ένας ωραίος έφηβος"», μας είπε. «Με τα αγγλικά και τα φροντιστήριά του και με δύο γονείς που πασχίζουν να μην του λείψει τίποτα». Ισχυρίζεται ότι «τα συγκεκριμένα παιδιά ήταν παιδιά της διπλανής πόρτας, δεν ήταν παιδιά παραβατικά, δεν έκλεβαν κινητά, δεν χτυπούσαν». Όσο για τον πελάτη του, λέει ότι «εκ των υστέρων αυτό που θεωρούσαν ως πλάκα, ως εμπειρία, κατάλαβε ότι ήταν κάτι παρά παρά πολύ σοβαρό». Το δεύτερο περιστατικό επαληθεύει αυτό που μεταφέρουν οι δυο 18χρονοι, ότι δεν ισχύουν πια νόρμες και αξιακοί κανόνες στην παραβατικότητα μεταξύ ανηλίκων και ότι είναι πια συνηθισμένο «να επιτεθούν και να παίξουν ξύλο 10 και 20 εναντίον ενός».
14χρονες με μαχαίρια
Στην κουβέντα μας οι δύο 18χρονοι αναφέρουν κάτι ακόμη που κάποτε δεν συνέβαινε: «Υπάρχει μια τάση από κορίτσια μικρότερα να μπουν στην κλίκα, στη συμμορία των αγοριών. Θέλουν να δείξουν ότι και αυτές έχουν μαχαίρι και μπορούν να σε κλέψουν. Οι περισσότερες που το κάνουν είναι πιο μικρές, 14 με 15, ακόμη και 12 ή 13. Είναι φοβερό πόσο εύκολα βγάζουν μαχαίρι, και πως έχουν το θάρρος να το βγάλουν», λένε.
«Η συμμετοχή και κοριτσιών σε ομαδικές μορφές βίαιης, παραβατικής και αντικοινωνικής συμπεριφοράς, κάτι που πριν από λίγα χρόνια δεν ήταν καθόλου συνηθισμένο, είναι ένα καινούργιο στοιχείο που προκύπτει το τελευταίο διάστημα», λέει στη LiFO η Χριστίνα Ζαραφωνίτου, καθηγήτρια Εγκληματολογίας του Πάντειου Πανεπιστημίου και διευθύντρια του Εργαστηρίου Αστεακής Εγκληματολογίας. «Η πιο ανησυχητική μορφή παραβατικότητας είναι αυτή που εκδηλώνεται ομαδικά και με τη χρήση όπλων. Αν και ο όρος "συμμορία" δεν είναι πάντα δόκιμος για ό,τι συμβαίνει στη χώρα μας έως τώρα, δεδομένου ότι προϋποθέτει ισχυρούς δεσμούς μεταξύ των μελών της, διάρκεια και ιεραρχία, δεν μπορούμε, ωστόσο, να αποκλείσουμε την εμφάνισή τους στο μέλλον, αν δεν ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα ανακοπής της υπάρχουσας τάσης».
Το περιστατικό που μας διηγείται ο Μ. φαίνεται επίσης να επιβεβαιώνει όλα τα παραπάνω: «Η κοπέλα περπατούσε μόνη της σε ένα στενό στην Κηφισιά, όταν της επιτέθηκαν πέντε άλλα κορίτσια για να της πάρουν το κινητό. Τη χτύπησαν και μία της έριξε και κουτουλιά. Το κορίτσι αυτό δεν πήγε στο σχολείο για δύο εβδομάδες και τώρα που πηγαίνει δεν κυκλοφορεί μόνη της. Πιάνει την κολλητή της από το χέρι γιατί φοβάται». Ανάμεσα στα περιστατικά που έχουν καταγραφεί στα αστυνομικά δελτία είναι μια 17χρονη μαθήτρια που πήγε να μπει στη Βουλή με μαχαίρι και δύο σακουλάκια κάνναβη, γιατί αγνοούσε τον έλεγχο που γινόταν στην είσοδο, μια 16χρονη που έσβησε το τσιγάρο της στο μάτι συμμαθήτριάς της για να λύσει τη διαφωνία τους και πρόσφατα οι τρεις 14χρονες που επιτέθηκαν και χτύπησαν ανηλεώς στο προαύλιο μια άλλη συνομήλική τους.
Σύμφωνα με τα στοιχεία που πήρε η LiFO από την Ελληνική Αστυνομία, από το 2021 μέχρι και το πρώτο οκτάμηνο του 2023 καταγράφονται πανελλαδικά 13.787 υποθέσεις παραβατικότητας ανηλίκων και αντιστοίχως 16.623 ανήλικοι δράστες που εμπλέκονται σ' αυτές.
Στην πραγματικότητα όμως τα χιλιάδες αυτά περιστατικά δεν αποτυπώνουν τη βία μεταξύ ανηλίκων στο σύνολό της. Κι αυτό γιατί «το 2019 με τον νέο Ποινικό Κώδικα αυξήθηκαν τα ηλικιακά όρια ποινικής ευθύνης. Μέχρι τότε δεν καταλογιζόταν παράνομη πράξη σε παιδιά μέχρι 13 ετών. Από το 2019 όμως δεν καταλογίζονται οι πράξεις σε ανηλίκους μέχρι 15 ετών», λέει η Έφη Λαμπροπούλου.
Ταυτόχρονα η νεανική βία φαίνεται να έχει και πιο διευρυμένα ταξικά χαρακτηριστικά, αυτό τουλάχιστον ισχυρίζεται ο Νίκος Παπαχρήστου, πρόεδρος της ΟΛΜΕ: «Παλαιότερα τα ζητήματα παραβατικότητας των μαθητών προέρχονταν από οικογένειες οι οποίες ανήκαν στις κατώτερες οικονομικές τάξεις, τώρα βλέπουμε ότι υπάρχει παντού. Ακόμη και σε περιοχές μεσοαστικές και μεγαλοαστικές και στα καλοπληρωμένα ιδιωτικά σχολεία. Είναι ένα φαινόμενο που διαπερνά όλη την κοινωνία», λέει. «Η εκτίμηση η δική μας», προσθέτει, «είναι ότι υπάρχει θεοποίηση της βίας. Αυτός που τη χρησιμοποιεί δεν αποκηρύσσεται από τους υπόλοιπους. Θεωρείται ότι είναι ο ισχυρός που επιβιώνει, είναι το πρότυπο».
Παιδιά μόνα, ψάχνονται για επιτυχία και πολλά likes χωρίς κόπο
Ποιοι είναι οι λόγοι για την τόση ωμή βία; Τι παρακινεί τρεις έφηβες να χτυπήσουν με μανία μία άλλη για ένα μπλουζάκι; Πώς κάποιοι 15χρονοι μπόρεσαν να κακοποιήσουν τόσο βάναυσα έναν συνομήλικό τους; Πώς μπορεί μία 16χρονη να σβήνει ένα τσιγάρο στο μάτι της συμμαθήτριάς της για να δείξει την αντιπάθεια ή τη διαφωνία της; «Ανάρμοστες ή μη λειτουργικές συμπεριφορές είχαμε και εσείς και εγώ», λέει στη LiFO o Ηλίας Βασιλειάδης, που εκπροσωπεί την Ένωση Σχολικών Ψυχολόγων και έχει καθημερινή επαφή με τα παιδιά.
Ωστόσο, τα τελευταία δέκα χρόνια έχει συντελεστεί μια σημαντική αλλαγή, όπως υποστηρίζει: «Παλαιότερα, όταν υπήρχε μια τέτοια συμπεριφορά, υπήρχε παράλληλα και μια αυτορρύθμιση. Όποιος ξέφευγε, εισέπραττε τη δυσαρέσκεια από το κοντινό του περιβάλλον. Όχι κατ' ανάγκη από τους γονείς, αλλά από τους φίλους του, ίσως ακόμη και από τους μεγαλύτερους με τους οποίους μπορεί να είχε επαφή». Σήμερα αυτό έχει αλλάξει, λέει ο Η. Βασιλειάδης. «Γιατί έχει αλλάξει η κυρίαρχη κοινωνική κουλτούρα. Σήμερα οι μαθητές, οι έφηβοι, νιώθουν μόνοι περισσότερο από ποτέ. Γιατί ο τρόπος που τους αξιολογούμε ως κοινωνία είναι πολύ πιο ατομικός. Κι αν το δούμε και λίγο ευρύτερα, τι λέμε; Είναι στο χέρι σου να τα καταφέρεις, πρέπει να βάλεις τα δυνατά σου, να αποκτήσεις τα εφόδια, και σ' αυτό είσαι μόνος σου και παλεύεις». Ο κ. Βασιλειάδης υποστηρίζει ότι «για τους μαθητές μας που αντιλαμβάνονται αυτή την κοινωνική συνθήκη από νωρίς και νιώθουν ότι δεν μπορούν να την ακολουθήσουν, ξεκινάει αυτού του τύπου η διαχείριση. Σκέφτονται πώς θα γίνει να τα καταφέρουν με έναν άλλο τρόπο. Πώς θα γίνει να τα καταφέρουν χωρίς να νιώσουν δυσκολία. Πολλά από αυτά τα βίντεο που ανεβάζουν, με ό,τι κάνουν, ακόμη και αν είναι παραβατικό, είναι αυτή ακριβώς η σκέψη. Η επιτυχία που φέρνει likes χωρίς κόπο».
Μπορούν όμως τα likes να λειτουργήσουν ως αυτοσκοπός μιας παραβατικής συμπεριφοράς;
«Αναρωτιέμαι πραγματικά πόσα από αυτά που γίνονται δεν θα γίνονταν αν δεν υπήρχε το διαδίκτυο, δηλαδή η διαδικασία ανάρτησης ή δημοσιοποίησης αυτής της συμπεριφοράς. Η ηρωοποίηση χαρακτηρίζει τη συμπεριφορά των ανηλίκων και αυτό το προσφέρει με ευκολία και αμεσότητα η διαδικτυακή προβολή, λαμβάνοντας την αναζητούμενη "επιβράβευση" των likes, που είναι περισσότερα όταν ο εντυπωσιασμός από την ανάρτηση είναι μεγαλύτερος», μας απαντάει η Χριστίνα Ζαραφωνίτου.
Πώς μαθαίνεται η βία
«Η βία μαθαίνεται», λέει η Έφη Λαμπροπούλου. Αν και υπάρχουν, όπως ισχυρίζεται, «αρκετές ερμηνείες για τη νεανική παραβατικότητα», λέει ότι «γενικά μπορούμε να πούμε ότι η παραβατική συμπεριφορά, η οποία ξεκινά συνήθως ως ομαδική διαδικασία, μαθαίνεται με τη συναναστροφή και με την παρατήρηση (μίμηση).Το ίδιο ισχύει και για τη βία. Κι αυτή μαθαίνεται». Για την κ. Λαμπροπούλου, «οι πηγές εκμάθησης της βίας είναι η οικογένεια, τα ΜΜΕ και το περιβάλλον. Οι νέοι μαθαίνουν τη βία παρατηρώντας κάποιους να τη χρησιμοποιούν για να επιτύχουν έναν σκοπό, και κάποιους που τη χρησιμοποιούν να ανταμείβονται και να έχουν αναγνώριση». «Στις επιπρόσθετες σύγχρονες πηγές μάθησης της βίας» συγκαταλέγει «τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τα βιντεοπαιχνίδια. Η καθημερινή έκθεση στη διαδικτυακή βία, οι απειλές και προκλήσεις σε μουσικά βίντεο εξοικειώνουν τους νέους με τη βία».
«Είναι πολύ glorified να το φτάσεις στο άκρο»
Μέχρι πού μπορεί να φτάσει όμως αυτή η μίμηση; Οι 18άρηδες με τους οποίους μιλήσαμε υποστηρίζουν ότι «τα 14χρονα είναι αυτά που τρώνε πλύση εγκεφάλου από την τραπ. Ψήνουν με την παρανομία και τα πολλά λεφτά που βγαίνουν από τις ληστείες και τα ναρκωτικά. Είναι φουλ επηρεασμένα από αυτό. Η ζωή τους όλη είναι το TikTok. Ανεβάζουν βίντεο με μαχαίρια και λεφτά, κάνουν ό,τι κάνουν και οι τράπερ». Ο Δ. υποστηρίζει ότι το μεγαλύτερο κοινό που ακολουθεί τους τράπερ είναι αυτή η γενιά: «Πρόσφατα ήμουν σε ένα λάιβ ενός πολύ γνωστού τράπερ και ήμασταν πολύ λίγοι πάνω από 18. Οι ηλικίες ήταν όλες από 16 και κάτω».
Ο 19χρονος Κ. είναι μουσικός και δίνει τη δική του εξήγηση για το αν η γενιά της τραπ έλκεται από την παραβατικότητα: «Πιστεύω ότι στη φάση που βρισκόμαστε με το ραπ και όλα αυτά, είναι πολύ glorified να το φτάσεις στο άκρο ό,τι είναι να κάνεις. Γιατί αυτοί που ακούς και σέβεσαι έχουν μια νοοτροπία που λένε, αν γίνει αυτό, πρέπει να γίνει το ακριβώς επόμενο», λέει στη LiFO.
Για τον K. η μουσική αυτή εκφράζει μια πραγματικότητα: «Δεν κατηγορώ τους καλλιτέχνες που βγαίνουν και λένε αυτά τα πράγματα. Υπάρχει φτώχεια, υπάρχει πόνος. Ένας άνθρωπος που θα πάει στο κέντρο της Αθήνας θα τα δει όλα αυτά. Και μου φαίνεται πολύ λογικό ένας άνθρωπος που τα έχει ζήσει να βρει ευκαιρία μέσα από τη μουσική του να μιλήσει γι' αυτά».
Αυτό που έχει αλλάξει σήμερα για τον Κ. είναι ότι «υπάρχει μεγάλη διάχυση από τα social. Κάποιος που άκουγε παλιά μουσική ραπ δεν ήταν cool. Θεωρούνταν πιο παρακμιακός, ενώ τώρα είναι πλέον αποδεκτό να ακούει κάποιος τέτοια μουσική, γι' αυτό και είναι πρώτη στο Spotify και στα trends του YouTube. Πιστεύω ότι το πρόβλημα δεν βρίσκεται στους καλλιτέχνες, αλλά στο πώς μεγαλώνουν τα παιδιά. Εγώ αυτό που βλέπω είναι ότι τα παιδιά που ήδη είχαν προδιαγραφές να κάνουν κάτι που είναι παράνομο απλά ταυτίζονται παραπάνω και τους ωθεί. Και υπάρχουν και άλλα παιδιά που δεν θα τα επηρεάσει και δεν θα το μιμηθούν. Στο τέλος της ημέρας, δεν μπορούμε να κατηγορούμε τους καλλιτέχνες. Αυτοί οι άνθρωποι εκφράζονται μέσα από τη μουσική τους, κι αυτό είναι η ελευθερία έκφρασης. Να μπορέσουν να πουν όσα έχουν ζήσει μέσα από τη μουσική τους. Δεν μπορείς να λογοκρίνεις τη μουσική».
Κάν' το όπως οι πρωταγωνιστές
Η Φ. και η Ν. είναι 17 χρονών και εκείνο που τις εξιτάρει είναι οι teen σειρές, στις οποίες σε πρώτο πλάνο μπαίνουν τα αδιέξοδα της εφηβείας. To «Εuphoria», το «Elite» και το «13 Reasons Why» είναι οι σειρές που παρακολούθησαν χωρίς ανάσα. Τις επηρέασαν; «Είμαστε σε μια φάση της ζωή μας που είναι αδύνατον να μην επηρεαζόμαστε από αυτά που βλέπουμε και ακούμε. Όχι μόνο εμείς, όλοι οι έφηβοι. Κάποιοι έφηβοι όμως που έχουν ψυχολογικά προβλήματα εξαιτίας της οικογένειάς τους ή των ατόμων που συναναστρέφονται, μπαίνουν στο τριπάκι των πρωταγωνιστών και κάνουν τα ίδια. Παίρνουν τον χαρακτήρα και τον βάζουν στη ζωή τους. Εξαιτίας αυτών των σειρών υπήρξαν πολλά περιστατικά αυτοκτονίας και χρήσης ουσιών και για αυτό αφαιρέθηκε η σκηνή στο "13 Reasons Why" όπου η κοπέλα αυτοκτονεί μέσα στην μπανιέρα», λένε. Η Ν. και Φ. λένε πως δεν είναι μόνο οι σειρές που μαγνητίζουν το εφηβικό μυαλό. Το TikTok είναι σήμερα για αυτές η πιο δημοφιλής πλατφόρμα. Το πρόβλημα με το TikTok για αυτές αλλά και πολλές έφηβες δεν είναι η εξοικείωση με την παραβατικότητα, αλλά το άγχος της εξωτερικής εμφάνισης. «Το μεγαλύτερο ποσοστό των κοριτσιών που χρησιμοποιούν το TikTok επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από την προβολή άλλων κοριτσιών οι οποίες επιδεικνύουν συνεχώς την εξωτερική τους εμφάνιση. Πολλές έφηβες μπαίνουν στη διαδικασία σύγκρισης και αντιγραφής. Κυρίως ακολουθούν διάφορες influencers που έχουν παρουσία σε διάφορα club. Κάποιες είναι πολύ γνωστές γιατί έκαναν κάτι με κάποιον τράπερ», λένε.
Το turning point της πανδημίας
Οι εκπαιδευτικοί υποστηρίζουν ότι η κρίσιμη καμπή για την αύξηση των περιστατικών bullying και βίας ήταν η περίοδος μετά την πανδημία. Ακριβώς μετά, όταν τα παιδιά ξαναγύρισαν στα σχολεία μετά από μια μακρά περίοδο «αποσχολειοποίησης και αποκοινωνικοποίησης, τα περιστατικά αυξήθηκαν», λένε: «Ήταν σαν να απελευθερώθηκε μία συσσωρευμένη ενέργεια. Σαν να απελευθέρωσε αγρίμια που ήταν κλεισμένα σε κλουβιά».
Η Χ. Λ. είναι καθηγήτρια που διδάσκει σε γυμνάσιο των νοτίων προαστίων και λέει στη LiFO ότι μετά τον εγκλεισμό της πανδημίας «κυριολεκτικά χάσαμε την μπάλα με τα παιδιά. Ο εγκλεισμός και η έλλειψη κοινωνικοποίησης που υπάρχει μέσα από τη σχολική καθημερινότητα ήταν μια ανατρεπτική διαδικασία η οποία ήρθε και κούμπωσε με τα μαθησιακά προβλήματα, δημιουργώντας ένα εκρηκτικό μείγμα». H καθηγήτρια υποστηρίζει ότι οι εκπαιδευτικοί δεν ήταν έτοιμοι να αντιμετωπίσουν όλη αυτή την κατάσταση, η οποία πια έχει ξεφύγει: «Έχουμε 13χρονα που συμπεριφέρονται πια σαν 25χρονα. Είναι ήδη σεξουαλικά ενεργά, παίρνουν ναρκωτικά, κυκλοφορούν με μαχαίρια. Επιδεικνύουν την παραβατικότητά τους σαν κάτι σπουδαίο στα social, αποσπώντας είτε τον θαυμασμό είτε την ανοχή των άλλων παιδιών. Κι αυτό είναι εξίσου επικίνδυνο. Πριν από λίγο καιρό έκανα μια ενημερωτική κουβέντα στην τάξη μου για τα ναρκωτικά, για την οποία ενημέρωσα και τον διευθυντή του σχολείου. Εκ των υστέρων έμαθα ότι σε κάποιον συνάδελφο που έκανε αντίστοιχη συζήτηση την έπεσε απ' έξω από το σχολείο ένας διακινητής».
Ο Διονύσης Προβής είναι καθηγητής σε γυμνάσιο του Χαλανδρίου και εκπρόσωπος της τοπικής ΕΛΜΕ (Ένωση Λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης) για τους καθηγητές που διδάσκουν στα γυμνάσια των δήμων Χαλανδρίου, Αγίας Παρασκευής, Βριλησσίων, Μελισσίων/Πεντέλης, Παπάγου/Χολαργού και Ψυχικού. Μας λέει ότι μέσα στα σχολεία υπάρχει μια αναταραχή και η γενικότερη εικόνα είναι ότι «τα παιδιά είναι πολύ πιο σκληρά στις συμπεριφορές τους και τον λόγο τους σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια». Υποστηρίζει ότι η πρώτη μεγάλη έξαρση ήταν μετά την καραντίνα: «Γι' αυτόν το λόγο είχαμε πει πως πρέπει να αποφευχθεί πάση θυσία η μακρόχρονη καραντίνα των μαθητών. Πέρσι και πρόπερσι είχαμε προβλήματα αποσχολειοποίησης των μαθητών, αυτό είχε ως αποτέλεσμα να ξεχάσουν τους βασικούς κανόνες συμβίωσης μέσα στο σχολείο». Ο Δ. Προβής υποστηρίζει ότι δεν μπορεί να δει κανείς αποκομμένο αυτό το φαινόμενο από την οικονομική και κοινωνική πίεση που δέχτηκε η ελληνική οικογένεια λόγω των αλλεπάλληλων κρίσεων: «Η πίεση της κρίσης που δέχτηκαν οι γονείς μεταφέρθηκε στα παιδιά, αλλάζοντας τις κοινωνικές συμπεριφορές. Αυτό που βλέπουμε είναι ότι έχει πάει στην άκρη η λογική της ομαδικότητας και αναδεικνύεται περισσότερο η μονάδα. Και κυρίως οι ομάδες, όχι με τη λογική του συνεργαζόμαστε, αλλά με τη λογική ότι μπαίνουν σε μια ομάδα για να μπορέσουν να επιβληθούν στους υπόλοιπους. Έχει αλλάξει η ψυχολογία της ομάδας δηλαδή μέσα στη σχολική μονάδα».
Στα περιστατικά ανήλικης παραβατικότητας στα βόρεια προάστια αναφέρει τη συμπλοκή ομάδων εφήβων στη λογική του «ξεκαθαρίσματος λογαριασμών». «Έφηβοι δηλαδή από μια περιοχή πηγαίνουν σε κάποια άλλη και δημιουργείται επεισόδιο». Το ένα αφορούσε εφήβους από την Αγία Παρασκευή και του Παπάγου και το άλλο συμπλοκή εφήβων από τον Γέρακα και το Χαλάνδρι που είχε ξεκινήσει από το Mall. Τσακώθηκαν στο Mall και στη συνέχεια η μία ομάδα πήγε και βρήκε την άλλη στο σχολείο».
Οι συμμορίες, το ξύλο και ο «χαμένος οπαδικός ρομαντισμός»
Το ξύλο μεταξύ εφήβων από διαφορετικές περιοχές είναι από τα συνηθισμένα περιστατικά ανήλικης παραβατικότητας. Ο Μ. λέει στη LiFO ότι «από το σχολείο ξεκινάνε όλα. Εκεί γίνονται οι κλίκες και δημιουργούνται οι συμμορίες που την πέφτουν σε συμμορίες άλλων περιοχών. Υπάρχει ένα μίσος γενικά μεταξύ διαφορετικών περιοχών. Για παράδειγμα, Αιγάλεω - Περιστέρι. Συνήθως πηγαίνουν επίτηδες στις περιοχές των άλλων. Θα κοιτάξουν κάποιον λίγο στραβά στην άλλη περιοχή και θα ξεκινήσει το ξύλο». Ο Μ. υποστηρίζει ότι σ' αυτού του τύπου τις συμπλοκές ανηλίκων «παίζει και το οπαδικό. Πολλοί βρίσκουν ως αφορμή και το οπαδικό για να πλακώνουν κάποιους στο ξύλο».
Από ό,τι λέει δεν είναι και πολύ ασφαλές να κινείσαι σε άλλη περιοχή: «Για παράδειγμα, εγώ που είμαι ΑΕΚ δεν θα πάω εύκολα στο Παγκράτι όπου είναι Ολυμπιακοί. Στη Φιλαδέλφεια νιώθω πιο ασφαλής. Όταν με σταμάτησαν στη Φιλαδέλφεια να με ρωτήσουν τι ομάδα είμαι, τους είπα ότι είμαι ΑΕΚ, αλλά δεν αρκούσε. Έπρεπε να ανοίξω και το κινητό μου για να το αποδείξω με φωτογραφία από το γήπεδο. Δεν θα πήγαινα σε εκείνη την περιοχή μόνος, αν δεν ήμουν ΑΕΚ». Ο ίδιος λέει ότι στα στα οπαδικά τα πράγματα έχουν αλλάξει προς το χειρότερο την τελευταία τετραετία: «Παλιότερα, όταν εγώ ήμουν 14, υπήρχε ένας ρομαντισμός. Θα πλάκωναν κάποιον στο ξύλο αλλά μετά θα του έδιναν το χέρι για να τον σηκώσουν. Για να το πω και διαφορετικά, θα πήγαιναν δέκα εναντίον δέκα. Τώρα υπάρχει το δέκα εναντίον ενός. Κι όταν θα πέσει κάτω, δεν θα του δώσουν το χέρι να τον σηκώσουν, αλλά θα τον μαχαιρώσουν κιόλας». Μας αναφέρει επίσης δύο περιστατικά τα οποία δείχνουν ακριβώς αυτό που έχει συμβεί. «Πριν από 4 χρόνια όταν μια μοτοπορεία της ΑΕΚ είχε πετύχει δύο φίλους του Ολυμπιακού με κασκόλ στον Βύρωνα, δεν τους ακούμπησαν. Δεν τους κοίταξαν καν. Γιατί αυτοί ήταν 40 και οι άλλοι ήταν δύο. Και τώρα υπάρχει βίντεο με μοτοπορεία του Ολυμπιακού στον Κολωνό, όπου ένας πατέρας με τα παιδιά του περπατούσαν με κασκόλ της ΑΕΚ μετά από αγώνα. Μιλάμε για 40 με 50 μηχανάκια. Και όμως σταμάτησαν καμιά δεκαριά πιο μικροί, δηλαδή 13 με 14 χρονών, για να τους πλακώσουν και δεν άκουγαν τους μεγαλύτερους που τους έλεγαν να φύγουν και να μην κάνουν τίποτα».
Καθηγητές στα πρόθυρα νευρικής κρίσης
H ραγδαία αύξηση της σχολικής βίας έχει κάνει τους εκπαιδευτικούς στα γυμνάσια και τα λύκεια να σηκώσουν τα χέρια ψηλά. Αισθάνονται ότι είναι αντιμέτωποι με περιστατικά που αδυνατούν να αντιμετωπίσουν και ότι είναι απροστάτευτοι θεσμικά απέναντι σε μηνύσεις των γονιών που, όπως λένε, δεν έχουν διάθεση να συνεργαστούν. Υποστηρίζουν ότι οποιαδήποτε επικοινωνία που αφορά τη συμπεριφορά των παιδιών τους αποτελεί αιτία σύρραξης και σε πολλές περιπτώσεις ανάρμοστης συμπεριφοράς των γονιών απέναντι στους καθηγητές, ενώ πολλές φορές συνοδεύεται και από μηνύσεις ή καταγγελίες: «Γενικά ως κοινωνία θα έλεγα ότι έχουμε χάσει το μέτρο, υπάρχει έλλειψη ενσυναίσθησης», λέει στη LiFO o Θοδωρής Κατσωνόπουλος, καθηγητής και πρόεδρος της Β' ΕΛΜΕ, που εκπροσωπεί τους καθηγητές οι οποίοι διδάσκουν στα σχολεία του Αιγάλεω, του Χαϊδαρίου και της Αγίας Βαρβάρας. «Κι όταν μιλώ για έλλειψη ενσυναίσθησης, εννοώ έναν διάχυτο ατομικισμό που καλλιεργείται και από το σπίτι και από το σχολείο. Και κυρίως από το σπίτι. Όταν λοιπόν ο γονιός πηγαίνει και ζητάει τα ρέστα από τους καθηγητές γιατί έκαναν στο παιδί του μία παρατήρηση και δεν υπάρχει συνεργασία του σχολείου με το σπίτι ή όταν πλακώνονται οι γονείς μεταξύ τους έξω από το σχολείο, τι παράδειγμα θα δώσουν στο παιδί;».
Την ίδια εικόνα μας μεταφέρει και ο Στέφανος Παπαλέξης, διευθυντής στο 9ο ΕΠΑΛ της Αθήνας: «Παλιότερα ο γονέας ερχόταν στο σχολείο για να ενημερωθεί για το παιδί του και ακόμη και αν αυτό είχε δίκιο, ο γονέας έπαιρνε το μέρος του καθηγητή . Σήμερα έχουμε φτάσει στο αντίθετο άκρο. Ακόμη και αν το παιδί τους είναι το πιο παραβατικό, κλέβει, κουβαλάει μαχαίρια, χτυπάει άλλα παιδιά, δεν δέχονται τίποτα. Έρχονται με ένα μένος εναντίον των εκπαιδευτικών, τους προπηλακίζουν, τους απειλούν να μη δώσουν ποινές και αποβολές, λέγοντας ότι θα τους καταγγείλουν ή θα φωνάξουν τα κανάλια. Με το παραμικρό επιτίθενται στους καθηγητές. Είναι πολλοί οι γονείς που δεν θέλουν να δουν τι συμβαίνει με τα παιδιά τους και είναι σταθερά εναντίον των εκπαιδευτικών, οι οποίοι δεν μπορούν να επιβληθούν και είναι ευάλωτοι σε επιθέσεις, ακόμη και σε μηνύσεις».
Οι εκπαιδευτικοί θεωρούν ότι το περιβάλλον στο οποίο δουλεύουν είναι ναρκοθετημένο. Πιστεύουν ότι έχουν δεμένα τα χέρια και δεν υπάρχει θεσμικό πλαίσιο για να αντιμετωπιστούν τα περιστατικά παραβατικότητας που καλούνται να αντιμετωπίσουν, ενώ υποστηρίζουν ότι νομικά είναι εκτεθειμένοι. «Κάποιος μαθητής μετέφερε σε μία εκδρομή ένα αεροβόλο όπλο και πυροβόλησε μ' αυτό έναν αστυνομικό. Συνελήφθη η υπεύθυνη της εκδρομής. Πώς ήταν δυνατόν να γνωρίζει η καθηγήτρια τι είχε φέρει μαζί του ο μαθητής, όταν οι καθηγητές απαγορεύεται να ελέγξουν τις αποσκευές των μαθητών για να δουν αν μεταφέρουν ποτά, ναρκωτικά και όπλα; Δεν υπάρχει το θεσμικό πλαίσιο να δώσει τη δυνατότητα στους εκπαιδευτικούς να προλάβoυν αυτά τα ζητήματα», υποστηρίζει ο κ. Παπαλέξης.
Αναγκαιότητα οι κοινωνικοί λειτουργοί και οι ψυχολόγοι
Οι εκπαιδευτικοί προβάλλουν ως αναγκαιότητα τη στελέχωση όλων των σχολείων με κοινωνικούς λειτουργούς και ψυχολόγους. Σήμερα αντιστοιχούν περίπου ένας κοινωνικός λειτουργός και ένας ψυχολόγος ανά πέντε σχολεία. Αυτό σημαίνει ότι οι δύο αυτοί άνθρωποι έχουν υπό την ευθύνη τους περίπου 1.000 ή στην καλύτερη περίπτωση 800 μαθήτριες/τες. Κάθε μέρα βρίσκονται σε διαφορετικό σχολείο. Το ειδικό εκπαιδευτικό προσωπικό λειτουργεί μ' αυτήν τη δυναμικότητα μαζί με τους αναπληρωτές που προσλαμβάνονται κάθε χρόνο. Κατά τα λεγόμενα των ίδιων, οι προσλήψεις αναπληρωτών αυτού του ειδικού εκπαιδευτικού προσωπικού έχουν διπλασιαστεί από την εποχή που στο υπουργείο Παιδείας ήταν η Νίκη Κεραμέως.
Για τη φετινή χρονιά το υπουργείο αύξησε ακόμη περισσότερο το ειδικό εκπαιδευτικό προσωπικό των συγκεκριμένων κλάδων, από 400 που ήταν πέρσι σε 700 αναπληρωτές. Ωστόσο οι κοινωνικοί λειτουργοί που μίλησαν στη LiFO ανέφεραν ότι οι προσλήψεις αυτές λειτουργούν πυροσβεστικά και δεν μπορούν να λύσουν το πρόβλημα: «Δεν μπορεί να γίνει ουσιαστική δουλειά πρόληψης όταν αυτοί οι άνθρωποι δεν είναι μόνιμοι. Ως αναπληρωτές, δεν μπορούν να έχουν μια συνέχεια και τον απαραίτητο χρόνο για τη δημιουργία σχέσεων εμπιστοσύνης με τους καθηγητές, τους μαθητές και τους γονείς. Όταν επαναπροσληφθούν την επόμενη χρονιά, είναι πολύ πιθανό ότι δεν θα είναι στο ίδιο σχολείο», λένε. Ο σχολικός ψυχολόγος Η. Βασιλειάδης υποστηρίζει ότι μόνο αν το ειδικό αυτό προσωπικό γίνει αναπόσπαστο κομμάτι της σχολικής καθημερινότητας μπορεί να διευκολύνει μαθητές, εκπαιδευτικούς και γονείς: «Μόνο τότε θα μπορούν να εκφράζουν την ευκολία και τη δυσκολία τους, αλλά και το απόθεμά τους και τα προβλήματά τους. Εκεί είναι το κλειδί. Βέβαια για να φτάσουμε εκεί, δεν μπορούμε να έχουμε χρεωμένους 1.000 μαθητές, έχοντας ρόλο πυροσβέστη ή θαυματοποιού». Τα περιστατικά που έχουν να αντιμετωπίσουν καθημερινά ψυχολόγοι και κοινωνικοί λειτουργοί είναι πολλά και διαφορετικά.
Η Δέσποινα Χατζηδρόσου, κοινωνική λειτουργός και πρόεδρος του Συλλόγου Ειδικού Εκπαιδευτικού Προσωπικού, λέει ότι τα περιστατικά στις σχολικές κοινότητες «είναι αρκετά συχνά και προέρχονται κυρίως από αγόρια». Ωστόσο σπεύδει να διορθώσει ότι «αυτή η παρατήρηση ενδεχομένως να μην είναι ακριβής καθώς τα κορίτσια συνήθως επιλέγουν μορφές βίας στις οποίες δεν φαίνονται άμεσα, απτά τα σημάδια, όπως είναι η περιθωριοποίηση, η διάδοση φημών, η δημιουργία προφίλ του θύματος στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με σκοπό τον διασυρμό». Στις κύριες μορφές βίας που εντοπίζονται στα σχολεία «είναι η λεκτική, η συναισθηματική, η σωματική και η διαδικτυακή βία. Δυστυχώς όμως δεν είναι λίγα τα κρούσματα σεξουαλικής βίας, όπως για παράδειγμα το να κατεβάσει ένας μαθητής το παντελόνι ενός συμμαθητή και να το ανεβάσει στο TikTok, αλλά και βανδαλισμών, όπως τα προσβλητικά σχόλια για τον διευθυντή στον τοίχο του σχολείο». Η κ. Χατζηδρόσου υποστηρίζει ότι «τα περισσότερα περιστατικά αφορούν κυρίως μαθητές της δευτεροβάθμιας, όμως σταδιακά κατεβαίνουν σε όλο και μικρότερες ηλικίες πρωτοβάθμιας, με κάποια μεμονωμένα περιστατικά και στην προσχολική. Δεν είναι λίγα τα περιστατικά που αφορούν και εκπαιδευτικούς, τα οποία έχουν να κάνουν κυρίως με τη χρήση λεκτικής βίας, αλλά δεν λείπουν και περιστατικά σωματικής βίας». Η συγκεκριμένη εικόνα, όπως λέει, «αφορά όλη την Αττική, με μικροδιαφορές στη συχνότητα και στην ένταση ανά περιοχή».
Οι αριθμοί της παραβατικότητας ανηλίκων και οι άγνωστες διαστάσεις του bullying
Την τελευταία τριετία έχουν καταγραφεί από την αστυνομία 16.623 ανήλικοι δράστες, 5.431 για το 2021, 6.484 για το 2022 και 4.798 για το πρώτο οκτάμηνο του 2023. Από τις υποθέσεις που διαχειρίστηκε η αστυνομία ξεχωρίζουν αριθμητικά, με τριψήφια νούμερα, οι κλοπές, στις οποίες έχουν εμπλακεί συνολικά 1.783 ανήλικοι, και οι υποθέσεις που αφορούν σωματική βλάβη, για τις οποίες καταγράφονται 664 ανήλικοι δράστες, 174 το 2021, 266 το 2022 και 84 το πρώτο οκτάμηνο του 2023. Για τις υποθέσεις που αφορούν επικίνδυνες σωματικές βλάβες καταγράφηκαν 240 ανήλικοι δράστες (57 το 2021, 103 το 2022 και 80 ακόμη μέχρι και τον Αύγουστο). Στην πραγματικότητα όμως τα χιλιάδες αυτά περιστατικά δεν αποτυπώνουν τη βία μεταξύ ανηλίκων στο σύνολό της, αφού, όπως προαναφέρθηκε, αυξήθηκαν τα όρια ποινικής ευθύνης στα 15 έτη, οπότε για τους εφήβους κάτω των 15 ετών δεν υπάρχουν καταγραφές. Από την άλλη πλευρά, οι διαστάσεις του bullying είναι ακόμη ανεξερεύνητες, και «ο σχολικός εκφοβισμός δεν καταγράφεται διότι δεν υπάρχει αδίκημα», λέει η κ. Έφη Λαμπροπούλου. Εξηγεί ότι μετά τον θάνατο του Βαγγέλη Γιακουμάκη «έγινε μια προσπάθεια ποινικοποίησης του σχολικού εκφοβισμού με τον Ν. 4322/2015, άρ. 8 [1], άρ. 312 ΠΚ)». Στη συνέχεια όμως, όπως λέει, «ο νέος Ποινικός Κώδικας (Ν. 4619/2019) τροποποίησε ριζικά το περιεχόμενο του άρθρου 312 ΠΚ, με αποτέλεσμα οι πράξεις βίας μεταξύ ανηλίκων να μην περιλαμβάνονται πια στις διατάξεις του και να αναγνωρίζεται μόνο η ποινική ευθύνη των γονέων στην τέλεση αξιόποινης πράξης από το ανήλικο τέκνο τους». Η ίδια η κυβέρνηση, όπως σχολιάζει, «που ποινικοποίησε τον σχολικό εκφοβισμό, η ίδια και κατήργησε τη σχετική ρύθμιση. Απόδειξη της έλλειψης εμπεριστατωμένης γνώσης και σταθερής πολιτικής ακόμη και των ίδιων κυβερνήσεων. Ανεξαρτήτως από το αν κάποιος επιδοκιμάζει ή όχι την ποινικοποίηση του σχολικού εκφοβισμού, γεγονός είναι ότι τώρα δεν υπάρχει καμία απολύτως συνέπεια για τον δράστη. Η δε τελευταία νομοθετική ρύθμιση του Μαρτίου 2023 "Ζούμε αρμονικά μαζί…" (Ν. 5029/2023) εξαντλείται σε ψηφιακές πλατφόρμες καταχώρισης των περιστατικών».
Το υπουργείο Παιδείας και η σχολική βία
Η ψηφιακή πλατφόρμα στην οποία αναφέρεται η καθηγήτρια Εγκληματολογίας αφορά μία από τις προβλέψεις του νόμου του υπουργείου Παιδείας για την αντιμετώπιση της βίας και του εκφοβισμού στα σχολεία, με τίτλο «Ζούμε αρμονικά μαζί - Σπάμε τη σιωπή», που ψηφίστηκε τον περασμένο Μάρτιο. Η πλατφόρμα αυτή θα λειτουργήσει τις επόμενες μέρες, όπως μάθαμε από το υπουργείο Παιδείας. Στην πλατφόρμα θα μπορούν να υποβάλλουν επώνυμες αναφορές περιστατικών σχολικής βίας μαθητές γυμνασίων και λυκείων αλλά και γονείς. Αυτοί που θα εξετάζουν τις αναφορές αυτές θα είναι οι υπεύθυνοι αντιµετώπισης της βίας στο σχολείο. Αυτόν το ρόλο αναλαµβάνουν για τα δημοτικά σχολεία ο διευθυντής της σχολικής µονάδας µε έναν εκπαιδευτικό που ορίζει ο ίδιος. Στα γυμνάσια και τα λύκεια οι αποδέκτες των αναφορών θα είναι ο διευθυντής και ο σύµβουλος σχολικής ζωής. Όλοι τους θα συνεργάζονται ή θα αναφέρουν προβλήματα που προκύπτουν στη διαχείριση των περιστατικών σε μία τετραµελή επιστημονική οµάδα δράσης που θα υπάρχει σε κάθε διεύθυνση εκπαίδευσης στην οποία υπάγεται η εκάστοτε σχολική μονάδα. Αυτή η επιστημονική ομάδα θα ενημερώνει το υπουργείο με εκθέσεις που θα συντάσσει στο τέλος κάθε σχολικής χρονιάς.
Για την καταπολέμηση του σχολικού εκφοβισμού και της βίας κύκλοι του υπουργείου Παιδείας ισχυρίζονται ότι η σημερινή κυβέρνηση «έχει κάνει μια πολύ συστηματική προσπάθεια». Εκτός από τον νόμο που προβλέπει όλα τα παραπάνω, προτάσσουν την αύξηση των προσλήψεων αναπληρωτών κοινωνικών λειτουργών και ψυχολόγων, αλλά και την τοποθέτηση συμβούλων σχολικής ζωής που θεσμοθετήθηκε το 2020. Αναφέρουν ακόμη ότι από το 2021 μπήκαν στο σχολικό πρόγραμμα σπουδών τα εργαστήρια δεξιοτήτων, μέσα από τα οποία θα δοθεί βαρύτητα σε θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλληλοσεβασμού, διαφορετικότητας και συμπερίληψης. Τις αλλαγές στον εσωτερικό κανονισμό λειτουργίας των σχολικών μονάδων, στον οποίο συμπεριλαμβάνεται ειδικός άξονας για την πρόληψη φαινομένων βίας και εκφοβισμού. Επιπλέον, η αξιολόγηση των σχολείων θα περιλαμβάνει και δείκτες που θα αφορούν την πρόληψη και την αντιμετώπιση του φαινομένου. Στις θεσμικές αλλαγές για την αντιμετώπιση της βίας το υπουργείο συμπεριλαμβάνει τα νέα προγράμματα σπουδών μέσω των οποίων δίνονται στους εκπαιδευτικούς οδηγίες και κατευθύνσεις για την αντιμετώπιση της βίας και του σχολικού εκφοβισμού.
Οι διαφωνίες των εκπαιδευτικών
Οι εκπαιδευτικοί διατηρούν επιφυλάξεις για την αποτελεσματικότητα όλων των παραπάνω. Ειδικά για τον θεσμό του συμβούλου σχολικής ζωής, «που είναι υπεύθυνος για τη διαχείριση κρίσεων και την πρόληψη κάθε τύπου ακραίων ή αντικοινωνικών συμπεριφορών», οι εκπαιδευτικοί υποστηρίζουν ότι δεν μπορεί να επιτελέσει τον ρόλο του. Ο σύμβουλος σχολικής ζωής θεσμοθετήθηκε το 2020. Δεν πρόκειται για κάποιο πρόσθετο προσωπικό που μπήκε στα σχολεία. Σύμβουλος ορίζεται ένας καθηγητής από τον Σύλλογο Διδασκόντων, ο οποίος με την ιδιότητα αυτή διαχειρίζεται τις κρίσεις και τα προβλήματα στη σχολική μονάδα και επικοινωνεί με γονείς και παιδιά. Οι εκπαιδευτικοί υποστηρίζουν ότι ο ρόλος του σχολικού συμβούλου ήταν από την αρχή αποδυναμωμένος: «Στην πραγματικότητα δεν μπορεί να επιτελέσει αυτό τον κρίσιμο ρόλο, αφού είναι επιφορτισμένος με το να ασκήσει παράλληλα και τα διδακτικά του καθήκοντα, και με τη νέα πλατφόρμα η ευθύνη του αυξάνεται: Τι ακριβώς θα προλαβαίνει να κάνει;». Για τους εκπαιδευτικούς η μεγαλύτερη αναγκαιότητα είναι να υπάρχουν κοινωνικοί λειτουργοί και ψυχολόγοι σε όλα τα σχολεία «και να μην είναι περιφερόμενοι», όπως λένε. Υποστηρίζουν ότι η παρουσία τους θα ενδυναμώσει και την προσπάθεια του σχολικού συμβούλου, που συχνά καλείται να αντιμετωπίσει έκτακτα περιστατικά λόγω της έξαρσης της σχολικής βίας.
Επιτροπή ειδικών παρά τω πρωθυπουργώ
Για την καθηγήτρια Εγκληματολογίας Χριστίνα Ζαραφωνίτου, οι πολιτικές που πρέπει να ληφθούν για την αντιμετώπιση της εγκληματικότητας ανηλίκων ξεπερνούν τις αρμοδιότητες του υπουργείου Παιδείας: «Η πολιτεία πρέπει να πάρει πρωτοβουλία. Κατά την άποψή μου θα έπρεπε να δημιουργηθεί μια ad hoc επιτροπή ειδικών παρά τω πρωθυπουργώ για την προστασία της ανηλικότητας. Η επιτροπή αυτή θα πρέπει πρώτα να ερευνήσει το θέμα επιστημονικά και μετά να προχωρήσει σε προτάσεις πρόληψης και αντιμετώπισης που θα αναληφθούν σε διυπουργικό επίπεδο». Η Χριστίνα Ζαραφωνίτου υποστηρίζει ακόμη ότι είναι σημαντικό «να ενταχθεί ως βασικός πυλώνας αντεγκληματικής πολιτικής η πρόληψη, κατά τρόπο αντίστοιχο με ό,τι συνέβη στην υπόλοιπη Ευρώπη από τη δεκαετία του '80, οπότε ακολουθήθηκε η κατεύθυνση της συμμετοχικής αντεγκληματικής πολιτικής». Στο πλαίσιο αυτό, όπως λέει, οι δήμοι μπορούν να ενεργοποιήσουν τα τοπικά συμβούλια πρόληψης που θεσμοθετήθηκαν ήδη από το 1999, με έναν συμβουλευτικό ρόλο προς τη διαμόρφωση μιας κοινωνικής «συμμαχίας» πρόληψης. «Προς αυτή την κατεύθυνση θα είναι πολύ χρήσιμη η αναμενόμενη επαναλειτουργία του Κεντρικού Συμβουλίου Πρόληψης της Παραβατικότητας στο υπουργείο Προστασίας του Πολίτη. Έτσι, το πλαίσιο της διεταιρικότητας κεντρικής κυβέρνησης και τοπικής κοινωνίας θα συμβάλει σημαντικά στην ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής, στην ενεργοποίηση της κοινωνικής αλληλεγγύης και στην πρόληψη του αισθήματος ανασφάλειας του πολίτη», λέει
Για την κ. Ζαραφωνίτου η βία είναι το σύμπτωμα. Δεν είναι η αφετηρία, δεν είναι η βάση, δεν είναι η εξήγηση. Την εξήγηση θα πρέπει να την αναζητήσουμε εκεί όπου ξεκινούν όλα: στην οικογένεια, στο περιβάλλον ανάπτυξης και κοινωνικοποίησης του παιδιού, στην κοινωνία στην οποία ζούμε. Όπως σε κάθε κρίση, η οποία δεν είναι μόνο κρίση οικονομική, πανδημική, κοινωνική, αλλά και κρίση αξιών, τα πιο ευαίσθητα και ευάλωτα μέλη της κοινωνίας μας, οι ανήλικοι, είναι αυτά που δέχονται πιο άμεσα τις επιπτώσεις της και το εκδηλώνουν επίσης πιο άμεσα.
Το ζήτημα του σχολικού εκφοβισμού, της νεανικής παραβατικότητας και της βίας είναι δύσκολο και για πρώτη φορά τόσο οξύ. Τα μέτρα που έχουν ληφθεί μέχρι στιγμής δεν έχουν αποδώσει, ενώ οι σημαντικές ελλείψεις εξειδικευμένου προσωπικού στα σχολεία δυσκολεύουν ακόμη περισσότερο τα πράγματα. Το πρόβλημα της παραβατικότητας των ανηλίκων, όπως φαίνεται από τις απόψεις των ειδικών, δεν πρόκειται να λυθεί με ένα νομοσχέδιο και ξεπερνάει την αρμοδιότητα ενός υπουργείου.
