Ο Λίβανος, πριν το Ιράκ και πριν τη Συρία.
Οι πρώτες μέρες της ανακωχής στη Βηρυτό τον Οκτώβρη του 1989.
Κείμενο-φωτογραφίες: Σπύρος Στάβερης
Ο Georges Salameh, φίλος φωτογράφος, μας θύμισε τις προάλλες, σ' ένα σεμινάριo του Depression Era, την "απόβαση" το 1991 στη Βηρυτό έξι γνωστών φωτογράφων (Gabriele Basilico, Raymond Depardon, Fouad Elkoury, Rene Burri, Josef Koudelka και Robert Frank), τους οποίους είχε προσκαλέσει το 'Ιδρυμα Hariri για να καταγράψουν το κατεστραμμένο κέντρο της πόλης πριν την ανοικοδομησή του. Στα τέλη του Οκτώβρη του 1989, μόλις πληροφορήθηκα τη σύναψη ανακωχής στο Λίβανο, παρακάλεσα τον Νίκο Αμανίτη, αρχισυντάκτη στο περιοδικό 'Ενα, να με στείλει στη Βηρυτό. 'Εφτασα εκεί πολύ σύντομα, αποφασισμένος να μείνω στο "μουσουλμανικό" τομέα της πόλης, που μου φαινόταν πιο ενδιαφέρον. Είχα ήδη εξοικιωθεί λίγο με την πόλη, έχοντας πια συνηθίσει το κοντσέρτο για χιλιάδες γεννήτριες που δεν σταματάει ποτέ, όταν θυμήθηκα μετά από μέρες πως έπρεπε να τηλεφωνήσω στην πρεσβεία για να δώσω ένα παρών. Με το που άκουσαν ότι έμενα στη Δυτική (μουσουλμανική) Βηρυτό μου έβαλαν τις φωνές. Μου ζήτησαν να μην επιστρέψω στο ξενοδοχείο -κάποιος θα αναλάμβανε τα πραγματά μου- και μου κανόνισαν ένα ραντεβού κοντά στη διαχωριστική γραμμή. 'Ενα μαύρο αυτοκίνητο της πρεσβείας ήρθε να με παραλάβει, οδηγώντας με σε πιο ασφαλές μέρος μέσα από συρματοπλέγματα και έρημους κατεστραμμένους δρόμους ακριβώς όπως τα διηγείται ο John le Carré. Στο χριστιανικό τομέα με φιλοξένησε απλόχερα η πρεσβεία μέχρι τη μέρα της αναχώρησης.
Για δεκαπέντε ολόκληρα χρόνια, η καθημερινότητα για τους κατοίκους της Βηρυτού ήταν ο πόλεμος. Η ομηρία τους έλαβε τέλος με τη Συμφωνία του Ταΐφ το 1989.
Ο Πάτερ Δανιήλ Σφέιρ, Χριστιανός Μαρονίτης, επωφελείται από την ανακωχή για να δει επί τέλους τον οδοντογιατρό του. Με το μάγουλο ακόμη πρισμένο, εκθέτει πρόθυμα την αποψή του για τους Μουσουλμάνους : "Αισθάνονται μειονεκτικά. Εξαιτίας των πολυπληθών τους οικογενειών, ζουν κάπως αποτραβηγμένοι, ενώ οι Χριστιανοί είναι περισσότερο ανοιχτοί στον κόσμο. Κάποτε είχα σπουδάσει ψυχοπαιδαγωγός στη Γαλλία μαζί μ' ένα φίλο μου Μουσουλμάνο. 'Οταν επιστρέψαμε στο Λίβανο, ανοίξαμε ο καθένας από ένα σχολείο. Το δικό μου είχε αμέσως μεγαλύτερη επιτυχία, επειδή κοντά στους Χριστιανούς έρχονταν και οι Μουσουλμάνοι, οι οποίοι ενδιαφέρονται για τη χριστιανική κουλτούρα. Εξάλλου, ο ίδιος ο Ναμπίχ Μπέρι, ο αρχηγός του κινήματος Αμάλ (φιλο-Σύριοι Σιίτες), σπούδασε στο χριστιανικό Κολλέγιο "Η Σοφία"... Εγώ μπορώ να ζήσω μια ιστορική ζωή, να ενσωματώσω την Ιστορία, να κατανοήσω τις όποιες ιδιαιτερότητες. Γι' αυτό μου είναι αδύνατο να μισήσω έναν Μουσουλμάνο, ναι, μου είναι αδύνατο."
Ο Ζόντυ, ο οποίος μένει στην "άλλη" Βηρυτό (στο δυτικό, ή αλλιώς "μουσουλμανικό" τομέα) δεν πείθεται από τα λόγια του Πάτερ. Η επίδειξη ανοχής, γι' αυτόν, κρύβει στην ουσία μία απόρριψη. Όσο για τις ειρηνευτικές προσπάθειες, υποθέτει ότι "όσο πιο πολύ συζητούν οι λιβανέζοι βουλευτές στο Ταΐφ, τόσο πιο πολλά εισπράττουν από τη Σαουδική Αραβία". Ο σκεπτικισμός του για την έκβαση του πολέμου, ενός "βρώμικου" όπως το αποκαλεί, πολέμου, που διαίρεσε μία χώρα που "πουλήθηκε καλά" σε διάφορα συμφέροντα, απηχεί τους φόβους για ένα νέο κύκλο βίας των περισσότερων κατοίκων της Βηρυτού, σε όποια από τις 17 θρησκευτικές κοινότητες κι αν ανήκουν. 'Οσο κι αν διατείνονται όλες οι πλευρές ότι η "αποτυχία απαγορεύεται", δεν έχουν αφαιρεθεί ακόμη από καμιά είσοδο τράπεζας ή πολυκατοικίας, από κανένα χαμηλό παράθυρο, τα προστατευτικό προχώματα, τα σακκιά με την άμμο, οι τσιμεντόλιθοι και τα βαρέλια.
"Στο Λίβανο, αν σκοτώσεις κάποιον, δεν δίνεις λογαριασμό σε κανέναν. Δεν υπάρχουν νόμοι, ούτε κράτος." Ο Ροζέ ξεχωρίζει από τους λεγόμενους Ράμπο, τους μισθοφόρους της μίας ή της άλλης παράταξης. Με συνοδεύει μέχρι την ορθόδοξη εκκλησία του Αγίου Νικολάου που καταστράφηκε από τους βομβαρδισμούς. Είναι η ώρα που πηγαίνει στη "δουλειά" του. Καταλαβαίνω τι εννοεί όταν μου δείχνει σ' ένα δρόμο το πάρκινγκ που έχει αναλάβει να επιτηρεί. Είναι στρατευμένος στις Λιβανέζικες Δυνάμεις (παραστρατιωτικό σώμα που ελέγχεται από τους Φαλαγγίτες και το οποίο συντονίζει όλες τις χριστιανικές πολιτιφυλακές). Βρίσκουμε την εκκλησία κλειστή, ό' τι απέμεινε δηλαδή απ' αυτή, και ο Ροζέ προσφέρεται να με οδηγήσει στην περιοχή τους παλιού "σουκ", στην καρδιά της παλιάς πόλης, στο εμπορικό και ιστορικό κέντρο που ισοπεδώθηκε από την αρχή κιόλας του πολέμου. Το παλιό παζάρι βρίσκεται ακριβώς μέσα στη νεκρή ζώνη. Κάτω από τα συντρίμμια του κείτονται τα ερείπια τριών αρχαίων πολιτισμών, του φοινικικού, του ελληνικού και του ρωμαϊκού, που καμιά ανακωχή δεν επέτρεψε να ανασυρθούν.
Προχωρώντας, ο Ροζέ μου δείχνει διάφορα σπίτια όπου άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους από τους βομβαρδισμούς. Γνωρίζει τη γειτονιά του σπιθαμή προς σπιθαμή. Εκεί που βρίσκεται τώρα η διαχωριστική γραμμή -ή "πράσινη" γραμμή, όπως αλλιώς ονομάζεται εξαιτίας της άγριας βλάστησης που αναπτύχθηκε- ερχόταν μικρός και έπαιζε. Σε κοντινή απόσταση βλέπεις και τα κουφάρια τριών μεγάλων κινηματογράφων, που ο πόλεμος δεν λυπήθηκε. Ο Ροζέ δεν είναι βαθμοφόρος, ούτε οπλοφορεί στο δρόμο. Ο μισθός που παίρνει είναι μάλλον πιο σίγουρη αξία από το οποιοδήποτε ιδεολογικό άλλοθι. Στην οικογενειά του είναι οκτώ παιδιά και στο σπίτι τους δεν έχουν τη πολυτέλεια της γεννήτριας που γεμίζει τις νύχτες της Βηρυτού με τον εκκοφαντικό βουητό χιλιάδων ηλεκτρικών εντόμων, γι' αυτό και αρκούνται στο καθημερινό δίωρο της κεντρικής ηλεκτρικής παροχής.
Παλιά, τα καλοκαίρια, ξεκινούσε με το φίλο του να πάει με τα πόδια μέχρι το Ζουνιέ (το λιμάνι που συνδέεται με τη Λάρνακα), μια απόσταση 20 χιλιομέτρων. Δεν περίσσευαν χρήματα για το ομαδικό ταξί, τα φύλαγαν για τα τσιγάρα. Ο Ροζέ συνεχίζει να περπατά πολύ, αλλά τώρα υποβάλλεται σε πολύωρες ασκήσεις πάνω στα βουνά. Παρά την κάποια αρχική του δυσπιστία (μήπως είμαι Σύριος κατάσκοπος για να ενδιαφέρομαι τόσο πολύ για τη διαχωριστική γραμμή ;), δέχεται να με οδηγήσει μέχρι τις πιο προωθημένες θέσεις των Λιβανέζικων Δυνάμεων. Κοντά στη γραμμή, τα πιο εκτεθειμένα σπίτια έχουν εγκαταληφθεί από τους κατοίκους τους. Οδοφράγματα από κοντέϊνερ, καμμένα οχήματα και βουνά από χώμα εμποδίζουν το οπτικό πεδίο των αντιπάλων. Επί πλέον, τα φυλάκια αλλάζουν συνέχεια θέση για να μην εντοπίζονται και δίνουν εύκολο στόχο στους ελεύθερους σκοπευτές. Εκεχειρία ή όχι, στο μέτωπο δεν πρέπει να εκθέτεις ούτε τη σκιά σου.
Το πέρασμα από τον ένα τομέα στον άλλο επιτρέπεται μόνο κατά μήκος του ιπποδρόμου, για τους πεζούς όπως και για τα αυτοκίνητα, που υποβάλλονται σε δύο ελέγχους, στη μία άκρη από το συριακό φυλάκιο, και στην άλλη από το χριστιανικό. Ο Φαλαγγίτης δεν έχει ιδέα από ελληνικά διαβατήρια και με παραπέμπει σε ένα γραφείο. Εκεί, με διαβεβαιώνουν ότι το πέρασμα είναι ελεύθερο, αλλά παραξενεύονται που θέλω να περάσω στη Δυτική Βηρυτό : "Μα πως, δεν ξέρετε ότι έχει συλληφθεί στη χώρα σας ένας έμπορος ναρκωτικών κι ότι οι Σιίτες έχουν απειλήσει τους 'Ελληνες με αντίποινα ; Kαλή τύχη λοιπόν !"
Κοντά στο πέρασμα ακούγονται ριπές πυροβόλων. Αμάλ και Χεζμπολάχ, οι άσπονδοι σύμμαχοι, ανταλλάσουν πυρά και φωτοβολίδες. Νυχτώνει τώρα και ελάχιστος κόσμος περνάει τη γραμμή. Μια οικογένεια επιταχύνει λίγο το βήμα, αλλά κανείς δεν πανικοβάλλεται. Είναι τέτοια η "εξοικείωση" των κατοίκων της Βηρυτού με τον πόλεμο που εντοπίζουν άνετα κι από μακριά το σημείο της μάχης και μπορούν και εκτιμούν από το σφύριγμα και μόνο τον τύπο της οβίδας και το σημείο όπου θα πέσει. Ο κίνδυνος δεν φαίνεται αυτή τη στιγμή να είναι κοντά.
Πίσω από τη γραμμή και παράλληλα μ' αυτήν, στο "μουσουλμανικό" τομέα πια, ένας δρόμος παρουσιάζει μεγάλη κίνηση, αν και βυθισμένος στο σκοτάδι. Μόνο ένα τζαμί είναι καταφώτιστο. Πλησιάζω να δω, αλλά δεν ήταν πολύ καλή ιδέα. Οπλισμένοι γενειοφόροι με σταματούν και με οδηγούν σ' ένα σκοτεινό μικρό αδιέξοδο πίσω από το τζαμί για έλεγχο. Αδειάζω την τσάντα μου. "Φοβάσαι ;" με ρωτάει ένας απ' αυτούς, στα ελληνικά μάλιστα. Το 1988 ήταν φοιτητής στη Θεσσαλονίκη. Του εξηγώ τι ήρθα να κάνω στη Βηρυτό. Με ακούει με φανερή καχυποψία. "Δεν ξέρω κανένα 'Ενα, κανένα τέτοιο περιοδικό", μου λέει. 'Ηταν φυσικό να μην το ήξερε επειδή είχε διακοπεί τότε η κυκλοφορία του. Ούτε για το σκάνδαλο Κοσκωτά είχε ακούσει. Τον μπερδεύω ακόμη χειρότερα γιατί μετά από λίγο με ρωτάει αν έχω πάει κι εγώ φυλακή λόγω του σκανδάλου. Δεν συνεννοούμαστε. Στο τέλος όμως το παίρνει απόφαση και με ευχαριστεί για τη "συνεργασία" μου, προσθέτοντας ως έμμεση απειλή ότι δεν με αφορούν τα όσα διαδραματίζονται μέσα στο τζαμί.
Οι κάτοικοι της Βηρυτού, κυρίως της Δυτικής όπου έχουν γίνει και όλες οι απαγωγές, δεν εμπιστεύονται ακόμη τη νύχτα, και κλείνονται στα σπίτια τους μόλις σκοτεινιάσει. Υπερβολική η όχι, είναι η συνήθεια που τους έχει μείνει από το καθημερινό ωράριο των βομβαρδισμών (5 το απόγευμα με 5 το πρωϊ), κι ας έχουν εμφανισθεί πάλι στον παραλιακό δρόμο οι ομπρέλες, οι ναργιλέδες και τα φορτηγάκια με τη μηχανή του καφέ στο πορτ-μπαγκάζ. "Σαν αδερφός", με είχε ικετεύσει ο εισπράκτορας του τελευταίου λεωφορείου των 6 να μην κυκλοφορώ το βράδυ, και η φίλη του Γιουσέφ του ταριχευτή με είχε προειδοποιήσει ότι τη νύχτα κάθε λογής πολιτοφύλακες και αλήτες λυμαίνονται τη Χάμρα, τη συνοικία των ξενοδοχείων, που είναι και η παλιά, περασμένης δόξας, αστραφτερή "πασαρέλα" της νυχτερινής Βηρυτού, η οποία βρίσκεται, όπως και η περίφημη κορνίς, στο δυτικό τομέα. "Για να κάνουν τώρα", παρατηρεί ο Ζόντυ με σαρκασμό, "τον περιπατό τους οι Σιίτες".
"Οι Λιβανέζοι ξεχνούν γρήγορα, γι' αυτό και η κατάσταση δεν θα γίνει ποτέ ομαλή". "Οι Λιβανέζοι έχουν αρρωστημένο μυαλό". Απόψεις που ακούς συχνά... Λιγότερο προβληματισμένοι εμφανίζονται κυρίως οι Χριστιανοί, που έχουν και τη μεγαλύτερη οικονομική άνεση. Πριν αρχίσει ο "απελευθερωτικός πόλεμος" που κήρυξε ο στρατηγός Αούν τον περασμένο Μάρτη κατά των Σύριων, σε μια από τις τελευταίες φάσεις του εμφυλίου πολέμου, η "Χριστιανική Χώρα", έστω και περιορισμένη στα 800χμ2 της, ήταν σε σαφώς πιο ανθηρή κατάσταση απ' ό' τι ο υπόλοιπος Λίβανος. Αλλά και κατά τη διάρκεια του πιο πρόσφατου εξοντωτικού πολέμου και του αποκλεισμού, στις χειρότερες μέρες του περασμένου Αυγούστου, η Ανατολική Βηρυτός είχε την καλύτερη τροφοδοσία. Τις πρώτες μέρες της εκεχειρίας έβλεπες να διαφημίζεται παντού στο χριστιανικό τομέα η μάρκα Kookai... Το εμπόριο ποτέ δεν έχασε τα δικαιωματά του στο Λίβανο. Από τα πρώτα πλοία που έπιασαν στο υπό χριστιανικό έλεγχο λιμάνι της Βηρυτού μετά την άρση του αποκλεισμού ήταν το Spiridon, με λιβανέζικη σημαία και Σύριο ελληνόγλωσσο καπετάνιο που ξεφόρτωνε αρνιά από την Πολωνία μετά από τράνζιτ στη Θεσσαλονίκη.
Η Βυρητός ήταν κάποτε το κυριότερο χρηματιστικό κέντρο της Ανατολικής Μεσογείου και η πολυτελής βιτρίνα ενός κοσμοπολίτικου επιχειρηματικού τυχοδιωκτισμού ("η πόλη όπου κάνεις μπάνιο το πρωϊ και σκι τ' απόγευμα"). Η άνοδος και η πτώση της δεν φαίνονται πουθενά τόσο καθαρά όσο στην περίμετρο των ξενοδοχείων-κολοσσών που χτίστηκαν ατυχώς κοντά στο μέτωπο, προσφέροντας τώρα το διάτρητο σκελετό τους σε πολυβολεία. Υπάρχει και ιστορικό προηγούμενο σ' αυτό το έγκλημα της ύβρης. Μετά τη σεισμική καταστροφή του 551 μ.Χ, καθώς η θάλασσα είχε αποτραβηχτεί από το λιμάνι, οι κάτοικοι της πόλης έσπευσαν να λεηλατήσουν τα πλοία. Τη στιγμή όμως που επέστρεφαν με τη λεία τους, δημιουργήθηκε ένα τεράστιο παλιρροιακό κύμα που συμπαρέσυρε σπίτια και ανθρώπους.
Τι μένει να ελπίζει κανείς μετά από έναν τέτοιο άγριο πόλεμο ; Η γαλλόφωνη εφημερίδα L' Orient le Jour προσβλέπει σε έναν εξαγνισμό με όρους βιβλικούς : "Αποχαιρετούμε με μεγάλη αγαλλίαση το Λίβανο της εμφανούς αδικίας μεταξύ πλουσίων και φτωχών, το Λίβανο των πολιτικών μηχανορραφιών, των ύποπτων δοσοληψιών, της καλλιέργειας του χασίς και της έλλειψης ενδυασμών, της δειλίας των μεγάλων και του μιμητισμού των μικρών, αυτών που εμπορεύονται το έγκλημα και την τιμή, που εμπορεύονται ό' τι είναι ιερό, αρκεί να τους αποφέρει πολλά. Αγγίξαμε το βάθος του γκρεμού, μετά από μερικές δεκαετίες συνεχούς πτώσης όπου ολοκληρώθηκε η αποσύνθεση μιας παρηκμασμένης κοινωνίας... Ναι, αναγεννηθήκαμε μέσα από τη φωτιά και το αίμα. Η φωτιά που μας καταβρόχθισε ήταν μια εξαγνιστική φωτιά, ένας δίκαιος κατακλυσμός."
