Η κρυφή ελευθερία
της Shaparak Shajarizadeh
Η Shaparak Shajarizadeh, η οποία ανακηρύχθηκε από το BBC ως μία από τις 100 πιο εμπνευστικές και επιδραστικές γυναίκες σε όλο τον κόσμο για το 2018, αποτελεί μέρος ενός αυξανόμενου κύματος ακτιβιστών που αντιδρούν στον υποχρεωτικό νόμο του Ιράν για το χιτζάμπ και συμμετέχουν σε καμπάνιες διαμαρτυρίας γνωστές ως #WhiteWednesdays και #TheGirlsofRevolutionStreet.
Η Shajarizadeh συνελήφθη τρεις φορές το 2017 επειδή έβγαλε τη μαντίλα της δημοσίως και φυλακίστηκε τόσο στις φυλακές Shahr-e Rey όσο και στις φυλακές Evin. Η Shajarizadeh κατέφυγε στην Τουρκία, όπου ξαναέσμιξε με τον γιο της. Εκεί, έμαθε ότι είχε καταδικαστεί σε 20 χρόνια φυλάκισης (18 χρόνια αρχικά με αναστολή πριν η ποινή ξαναγίνει αμετάκλητη). Αυτή και ο γιος της ζουν τώρα στο Τορόντο. Η δικηγόρος της, η διακεκριμένη συνήγορος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων Nasrin Sotoudeh, έχει καταδικαστεί και η ίδια για εγκλήματα εθνικής ασφάλειας τον Μάρτιο του 2019, ενώ της έχει επιβληθεί μακρά ποινή φυλάκισης για την υπεράσπιση γυναικών που διαδήλωναν κατά της υποχρεωτικής χρήσης του χιτζάμπ.
Το υποχρεωτικό χιτζάμπ αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο της Ισλαμικής Δημοκρατίας. Μετά την εγκαθίδρυση της Ισλαμικής Επανάστασης το 1979, η νέα θεοκρατική ισλαμική κυβέρνηση υπό τον τότε ανώτατο ηγέτη Αγιατολάχ Ruhollah Khomeini επέβαλε σταδιακά ενδυματολογικούς κώδικες που απαγόρευαν στις γυναίκες να δείχνουν τα μαλλιά τους σε δημόσια θέα. Πολλές βγήκαν στους δρόμους το 1979 για να διαμαρτυρηθούν για την αναγκαστική μαντίλα, αλλά από το 1985 και μετά η χρήση του χιτζάμπ έγινε υποχρεωτική. Ο νόμος αυτός παραμένει σε ισχύ μέχρι σήμερα.
Σύμφωνα με τον ισλαμικό ποινικό κώδικα του Ιράν, τα κορίτσια και οι γυναίκες που δεν συμμορφώνονται με τον κώδικα ένδυσης κινδυνεύουν να τιμωρηθούν με πρόστιμο, να συλληφθούν, να μαστιγωθούν και να φυλακιστούν για διάπραξη του haram (πράξη που απαγορεύεται από τον ισλαμικό νόμο). Η μη τήρηση του νόμου εκλαμβάνεται ως ένδειξη εναντίωσης στο ισλαμικό καθεστώς του Ιράν και επιφέρει σοβαρές συνέπειες.
Σήμερα, η Shajarizadeh αντιμετωπίζει μια ενορχηστρωμένη εκστρατεία εναντίον της από το κράτος και τα μέσα ενημέρωσης στο Ιράν επειδή συνεχίζει να μιλάει για τα δικαιώματα των γυναικών. Αλλά αυτό δεν την εμποδίζει να καταγγέλλει την καταπίεση στο Ιράν.
Ο πρώην υπουργός Δικαιοσύνης του Καναδά Irwin Cotler αποκαλεί τη Shajarizadeh "μια συνηθισμένη γυναίκα με εξαιρετικό θάρρος".
Η Shajarizadeh έδωσε συνέντευξη στη Celine Cooper σε εκδήλωση που διοργάνωσε το Ινστιτούτο Μελετών για τη Γενοκτονία και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του Πανεπιστημίου Concordia του Μόντρεαλ, σε συνεργασία με το Κέντρο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Raoul Wallenberg. Ήταν η πρώτη της δημόσια συνέντευξη από την άφιξή της στον Καναδά τον Σεπτέμβριο. Ακολουθούν ορισμένα αποσπάσματα από τη συνέντευξή της.
Ας ξεκινήσουμε θέτοντας κάποιο πλαίσιο. Μπορείτε να μας πείτε λίγα λόγια για την κατάσταση των δικαιωμάτων των γυναικών στο Ιράν;
Στο Ιράν, οι γυναίκες δεν έχουν πολλά δικαιώματα. Δεν έχουν δικαίωμα στην επιμέλεια των παιδιών τους ή στο διαζύγιο, ακόμη και στην περίπτωση που κακοποιούνται στο σπίτι. Ο άνδρας είναι αυτός που αποφασίζει. Οι γυναίκες δεν μπορούν να ταξιδέψουν, δεν μπορούν να πάνε στη δουλειά ή στο πανεπιστήμιο χωρίς την άδεια του συζύγου τους. Υπάρχουν πολλά δικαιώματα που οι γυναίκες ακτιβίστριες, δημοσιογράφοι, δικηγόροι προσπαθούσαν να αποκτήσουν εδώ και 40 χρόνια, και ένα από αυτά αφορά το υποχρεωτικό χιτζάμπ.
Πολλοί άνθρωποι λένε ότι υπάρχουν πιο σημαντικά ζητήματα από το υποχρεωτικό χιτζάμπ. Αλλά για μένα, δεν είναι μόνο το να έχεις ένα μαντίλι στο κεφάλι σου ή να έχεις κάποιου είδους ενδυματολογικό κώδικα. Έχει να κάνει με τη βία. Οι Ιρανές γυναίκες έχουμε πάντα αυτή τη σκιά του φόβου όταν βγαίνουμε έξω. Δεν αισθανόμαστε ασφαλείς.
Πώς αισθάνεστε όταν οι άνθρωποι λένε ότι το χιτζάμπ είναι μέρος της ιρανικής κουλτούρας;
Το υποχρεωτικό χιτζάμπ δεν αποτελεί ένδειξη της ιρανικής κουλτούρας. Είναι σημάδι καταπίεσης. Το να ακολουθείς τον ισλαμικό νόμο έχει να κάνει με την πίστη. Αν πιστεύεις στο χιτζάμπ, σε σέβομαι. Αυτή είναι δική σου υπόθεση. Είναι δικαίωμά σου. Αλλά δεν πιστεύουν όλοι οι μουσουλμάνοι στο υποχρεωτικό χιτζάμπ. Αν δεν πιστεύεις στην κάλυψη του σώματός σου, πρέπει να έχεις την ελευθερία να αποφασίζεις για σένα την ίδια.
Όταν πήρατε την απόφαση να συμμετάσχετε σε αυτές τις διαμαρτυρίες, γνωρίζατε ότι θα υπήρχαν επιπτώσεις. Γιατί αποφασίσατε να εμπλακείτε;
Πριν από όλο αυτό το θέμα, ήξερα μερικά πράγματα για τις σουφραζέτες. Ζήλευα τις γυναίκες με επιρροή στο Ιράν. Ευχόμουν να ήμουν σαν κι αυτές. Αλλά δεν ήμουν δημοσιογράφος. Δεν ήμουν δικηγόρος. Ήμουν μια κανονική, συνηθισμένη γυναίκα. Την πρώτη μέρα που είδα ένα βίντεο για τη Λευκή Τετάρτη, βγήκα έξω και αγόρασα ένα λευκό μαντίλι. Ήμουν πολύ χαρούμενη.
Ήταν η στιγμή για μένα να εμπλακώ, να κάνω κάτι.
(Οι Λευκές Τετάρτες ήταν μια πρωτοβουλία που ξεκίνησε τον Μάιο του 2017 από την Masih Alinejad, μία εξόριστη Ιρανή δημοσιογράφο και ακτιβίστρια που ζει στις Ηνωμένες Πολιτείες. Είναι επίσης η ιδρύτρια της οργάνωσης My Stealthy Freedom, η οποία ενθαρρύνει άνδρες και γυναίκες να δημοσιεύουν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης εικόνες τους με λευκά ρούχα ή χωρίς μαντίλες για να διαμαρτυρηθούν για το υποχρεωτικό χιτζάμπ).
Εκείνη τη στιγμή ένιωσα πολύ δυνατή. Σκέφτηκα ότι είμαι γυναίκα. Μπορώ να γίνω η φωνή μου και μπορώ να πω όχι στο υποχρεωτικό χιτζάμπ, όχι στη βία. Αυτό συνέβη σιγά-σιγά. Αυτοί πίεζαν και εμείς πιέζαμε. Δεν πρόκειται να κάνουμε πίσω τώρα. Θέλουμε τα δικαιώματά μας.
Μετά τη Λευκή Τετάρτη, το κίνημα άλλαξε. Το να πηγαίνεις χωρίς χιτζάμπ ήταν λίγο τρομακτικό. Ήξερα ότι θα ήταν επικίνδυνο, αλλά δεν μπορούσα να σταματήσω.
(Τον Δεκέμβριο του 2017, μια 31χρονη γυναίκα και μητέρα με το όνομα Vida Movahed στάθηκε σιωπηλά πάνω σε ένα κουτί στο πεζοδρόμιο στην οδό Enghelab [Επανάσταση] της Τεχεράνης και ανέμισε τη μαντίλα της σαν σημαία για να διαμαρτυρηθεί για τους νόμους περί υποχρεωτικού χιτζάμπ. Συνελήφθη και πέρασε ένα μήνα στη φυλακή. Τις ημέρες και τους μήνες που ακολούθησαν, οι Ιρανές γυναίκες άρχισαν να επαναλαμβάνουν αυτή την πράξη πολιτικής ανυπακοής σε πόλεις σε ολόκληρη τη χώρα. Έγιναν γνωστές στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ως τα κορίτσια της οδού Enghelab ή τα κορίτσια της οδού Επανάστασης).
Η πράξη της Vida ήταν υπέροχη. Είμαι κατά της βίας και αυτό ήταν μια ειρηνική πράξη. Απλά ανέμιζε μια λευκή σημαία. Μετά από αυτό, αποφάσισα να κάνω κάτι. Αντί να ντυθώ στα λευκά και να μην φοράω χιτζάμπ, είπα "ας βάλουμε τη μαντίλα μας σε ένα ξύλο". Είχα μερικούς ακόλουθους στο Instagram μου, οπότε βιντεοσκόπησα τον εαυτό μου και ζήτησα από άλλες γυναίκες να κάνουν το ίδιο. Έστειλα το βίντεο στη Masih [Alinejad], η οποία το δημοσίευσε. Έτσι έγιναν γνωστά τα κορίτσια της οδού Επανάστασης.
Την επόμενη μέρα υπήρχαν πολλές εικόνες [στο διαδίκτυο] με γυναίκες και άνδρες να διαμαρτύρονται σε όλη τη χώρα.
Ας πάμε λίγο πίσω στην πρώτη φορά που σας συνέλαβαν.
Την πρώτη φορά που με συνέλαβαν [στην Τεχεράνη επειδή αφαίρεσε το χιτζάμπ της δημοσίως] ήρθα αντιμέτωπη με πολλή αδικία στις δικαστικές αίθουσες. Με βασάνισαν πολύ ψυχικά. Με χτύπησαν. Ήξερα ότι είχα κάποια δικαιώματα ως κρατούμενη, αλλά είδα ότι μπορούσαν να κάνουν τα πάντα μαζί σου. Δεν υπάρχουν κανόνες εκεί μέσα. Δεν υπάρχει δικαιοσύνη. Με έβαλαν στην απομόνωση. Ήξερα ότι εκεί δεν ήταν η θέση μου. Μου απαγόρευσαν να τηλεφωνήσω σε οποιονδήποτε. Δεν μπόρεσα να δω την δικηγόρο μου [Nasrin Sotoudeh] όταν με συνέλαβαν. Δεν μπορούσα καν να της μιλήσω.
Την επόμενη φορά, συνέλαβαν και τον σύζυγό μου. Μας έστειλαν στη φυλακή Evin.
Θυμάμαι ότι ο γιος μου ήταν μόνος στο σπίτι. Ήταν εννέα ετών εκείνη την εποχή. Ανησύχησα γιατί ήταν πριν από την εθνική εορτή. Η οικογένειά μου [δεν ήταν] στην πόλη, αλλά ούτε και η οικογένεια του συζύγου μου. Ήθελα να τηλεφωνήσω σε κάποιον και να του πω "πηγαίνετε να πάρετε τον γιο μου", αλλά δεν μας άφησαν.
Πήραν τον σύζυγό μου σε άλλο δωμάτιο. Άκουσα τη φωνή του ανακριτή. Με κατηγορούσαν ότι ήμουν κατάσκοπος εξαιτίας [της συμμετοχής μου στη] διαμαρτυρία της Λευκής Τετάρτης. Επειδή ταξίδευα πολύ σε άλλες χώρες, με ρώτησαν για τα μέρη που πήγαινα και τους ανθρώπους που συναντούσα. Ο σύζυγός μου αντιμετώπιζε κι αυτός τις ίδιες κατηγορίες. Εκείνη την ημέρα είδα τον φόβο στα μάτια του συζύγου μου. Το πρόσωπό του έγινε κάτασπρο. [...] Ανησυχούσαμε για τον [γιο μου] και τα κατοικίδιά μου, επειδή κανείς δεν ήξερε ότι ήμασταν εκεί ή ότι μας είχαν συλλάβει.
Η τρίτη φορά που με συνέλαβαν ήταν πολύ τρομακτική.
Τι συνέβη;
Με συνέλαβαν μαζί με τη φίλη μου και το γιο μου [στην πόλη Κασάν, νότια της Τεχεράνης, επειδή έβγαλε το χιτζάμπ της]. Μου πέρασαν χειροπέδες μπροστά του. Ως μητέρα, το να βλέπεις τον γιο σου να ουρλιάζει, να ικετεύει τους αστυνομικούς να μας αφήσουν ελεύθερους επειδή βρισκόμασταν σε μια άλλη πόλη μακριά από την δική μας ήταν πολύ δύσκολο. Ήταν πολύ φοβισμένος. Έλεγε, "μαμά ας πάμε σπίτι, θέλω να πάω σπίτι".
Επί έξι ώρες ήταν μαζί μου στην αίθουσα ανάκρισης και στο δικαστήριο. Με πήγαν στο δικαστήριο αργά το απόγευμα. Υποτίθεται ότι ήταν κλειστό, αλλά με περίμενε ο εισαγγελέας που είχε στείλει τους αστυνομικούς του να με συλλάβουν.
Στον διάδρομο υπήρχαν μερικά πέτρινα παγκάκια. Έκανε κρύο. Ο γιος μου, αφού έκλαψε, αποκοιμήθηκε στην αγκαλιά μου σε εκείνο το παγκάκι. Εκείνη τη στιγμή ήξερα ότι είχα δίκιο, αλλά έβλεπα και το αποτέλεσμα.
Ήθελαν να στείλουν και τη φίλη μου στη φυλακή, αλλά δεν είχε κάνει τίποτα. Είχε ακάλυπτο το κεφάλι της, αλλά εγώ ήμουν ο στόχος τους. Όταν κατάλαβαν ότι ο γιος μου δεν είχε κανέναν να τον φροντίσει, την άφησαν ελεύθερη με κάποια εγγύηση και της είπαν να τον πάρει. Κατάσχεσαν το αυτοκίνητό μας, τα κινητά μας τηλέφωνα και τα χρήματά μας. Στη συνέχεια την άφησαν να φύγει με τον γιο μου σε μια ξένη πόλη στη μέση της ερήμου. Τελικά της επέστρεψαν το τηλέφωνό της για να μπορέσει να καλέσει τον σύζυγό μου. Αλλά η όλη διαδικασία ήταν πολύ τρομακτική.
Υπήρχαν πολλοί άνθρωποι που με επέκριναν στην αρχή επειδή ήμουν δραστήρια. Για πολλούς μήνες με κατηγορούσαν ότι ήμουν κακή μητέρα. Όλοι πίστευαν ότι η ευθύνη μου απέναντι στον γιο μου ήταν πολύ πιο σημαντική από τα αιτήματά μου [για τα δικαιώματα των γυναικών]. Το χρησιμοποιούν αυτό για να σε ντροπιάσουν.
Όταν βγήκα από τη φυλακή έκανα απεργία πείνας για εννέα ημέρες. Σταμάτησα να πίνω νερό για τρεις ημέρες. Όταν με έστειλαν πίσω στην Τεχεράνη, το πρώτο πράγμα που είπα στον σύζυγό μου ήταν "δεν μπορώ να μείνω άλλο".
Η καλύτερη φωτογραφία της Hengameh Golestan: Ιρανές γυναίκες εξεγείρονται κατά του νόμου περί χιτζάμπ του 1979
Sian Cain
Συνέντευξη με την Ιρανή φωτογράφο Hengameh Golestan - The Guardian - 03.09.2015
Ξεκίνησα να φωτογραφίζω το 1972. Τότε, υπήρχαν μόνο τέσσερις ή πέντε γυναίκες φωτογράφοι στο Ιράν. Θεωρούνταν παράξενο για τις γυναίκες να κάνουν κάτι τέτοιο. Όταν έλεγα ότι το επάγγελμά μου ήταν "φωτογράφος", οι φίλοι και η οικογένειά μου γελούσαν. "Η φωτογραφία είναι ένα χόμπι", έλεγαν. Κατά την άποψή τους, οι φωτογράφοι δούλευαν σε γάμους και τουριστικά αξιοθέατα.
Αυτή η φωτογραφία τραβήχτηκε στις 8 Μαρτίου 1979, την επομένη της θέσπισης του νόμου για το χιτζάμπ, που όριζε ότι οι γυναίκες στο Ιράν θα έπρεπε να φορούν μαντίλες για να βγουν από το σπίτι. Πολλοί άνθρωποι στην Τεχεράνη απέργησαν και κατέβηκαν στους δρόμους. Ήταν μια τεράστια διαδήλωση με γυναίκες - και άνδρες - από όλα τα επαγγέλματα, φοιτητές, γιατρούς, δικηγόρους. Αγωνιστήκαμε για την ελευθερία: πολιτική και θρησκευτική, αλλά και ατομική.
Αυτή η φωτογραφία τραβήχτηκε στην αρχή της διαδήλωσης. Περπατούσα δίπλα σε αυτή την ομάδα γυναικών, οι οποίες μιλούσαν και αστειεύονταν. Όλες ήταν χαρούμενες που τις φωτογράφιζα. Μπορείτε να δείτε στα πρόσωπά τους ότι ένιωθαν χαρούμενες και δυνατές. Η ιρανική επανάσταση μας είχε διδάξει ότι αν θέλαμε κάτι, έπρεπε να βγούμε στο δρόμο και να το απαιτήσουμε. Οι άνθρωποι ήταν τόσο χαρούμενοι - θυμάμαι μια ομάδα νοσοκόμων να σταματάει κάποιους άνδρες σε ένα αυτοκίνητο και να τους λέει: "Θέλουμε ισότητα, γι' αυτό φορέστε κι εσείς μαντίλα!". Όλοι γελούσαν.
Ήθελα να συμμετάσχω σε όλες τις διαδηλώσεις κατά τη διάρκεια της επανάστασης, αλλά ήξερα ότι έπρεπε να πηγαίνω ως φωτογράφος. Η πρώτη μου σκέψη ήταν: "Είναι δική μου ευθύνη να το καταγράψω αυτό". Είμαι μάλλον μικρόσωμη, οπότε μπαινόβγαινα μέσα στο πλήθος και έβγαζα συνεχώς φωτογραφίες. Τράβηξα περίπου 20 ρολά φιλμ. Όταν τελείωσε η μέρα, έτρεξα στο σπίτι για να τις εμφανίσω στο σκοτεινό μου δωμάτιο. Ήξερα ότι είχα γίνει μάρτυρας μιας ιστορικής στιγμής. Ήμουν τόσο περήφανη για όλες τις γυναίκες. Ήθελα να δείξω τις καλύτερες από εμάς.
Αυτή αποδείχθηκε ότι ήταν η τελευταία μέρα που οι γυναίκες περπατούσαν στους δρόμους της Τεχεράνης ακάλυπτες. Ήταν η πρώτη μας απογοήτευση από τους νέους μετεπαναστατικούς κυβερνήτες του Ιράν. Δεν πετύχαμε το αποτέλεσμα που θέλαμε. Αλλά όταν κοιτάζω αυτή τη φωτογραφία, δεν βλέπω απλώς το χιτζάμπ που τους επιβλήθηκε. Βλέπω τις γυναίκες, την αλληλεγγύη, τη χαρά - και τη δύναμη που νιώσαμε.
Έδειξα τις φωτογραφίες μου στις εφημερίδες και κανείς δεν τις ήθελε. Αλλά το 2010, υπήρξε ένα γυναικείο φεστιβάλ στη Συρία, οπότε πήρα τις φωτογραφίες μου μαζί μου. Έλαβα θερμή ανταπόκριση από τις γυναίκες αυτές, τόσο μουσουλμάνες όσο και χριστιανές. Έβλεπαν για πρώτη φορά την πραγματική ζωή των Ιρανών γυναικών. Μια φοιτήτρια φωτογραφίας βασίζει τη διδακτορική της διατριβή σε αυτές τις εικόνες, οπότε αυτό ήταν πολύ ικανοποιητικό για μένα. Παίρνω μια περίεργη ανταπόκριση από τους νέους Ιρανούς, τις γενιές που δεν έχουν δει ποτέ γυναίκες χωρίς χιτζάμπ στους δρόμους. Ο κόσμος τους είναι πολύ διαφορετικός. Ορισμένοι δεν γνωρίζουν καν ότι αυτές οι διαδηλώσεις έγιναν.
Μετά την επανάσταση, εκατοντάδες σπουδαίες γυναίκες φωτογράφοι εμφανίστηκαν στο Ιράν. Αλλά όταν θέλησα να καταγράψω τον πόλεμο Ιράν-Ιράκ τη δεκαετία του 1980, οι αρχές με εμπόδισαν να πάω. "Μόνο άνδρες στην πρώτη γραμμή", είπαν. Σήμερα, είμαι φίλη με μια Ιρανή φοιτήτρια που της επέτρεψαν να πάει στο Αφγανιστάν και να τραβήξει φωτογραφίες από τον πόλεμο εκεί. Της λέω πάντα ότι ζει το όνειρό μου.
Hengameh Golestan
