Η "Negro Anthology" της Nancy Cunard
"Για να διατηρηθεί το ίχνος των αγώνων και των επιτευγμάτων των μαύρων λαών, των διώξεων και των εξεγέρσεών τους".
Νέα γαλλική έκδοση: Anthologie noire, καταρτισμένη από τη Nancy Cunard, Editions du Sandre, Παρίσι (2022)
"Τι μπορώ να πω για μένα; Αγαπώ την ειρήνη, την εξοχή, τη ρεπουμπλικανική Ισπανία και την αντιφασιστική Ιταλία, τους Μαύρους και την αφρικανική και αφροαμερικανική κουλτούρα τους, όλη τη Λατινική Αμερική που γνωρίζω, τη μουσική, τη ζωγραφική, την ποίηση και τη δημοσιογραφία. Ζω πάντα στη Γαλλία από τότε που μου δόθηκε η ευκαιρία το 1920. Μισώ: τον φασισμό [...]. Και τον σνομπισμό και όλα όσα τον συνοδεύουν".
Nancy Cunard, Ποιήματα για τη Γαλλία (1944)
Frédéric Thomas
lundimatin#384, 22.05.2023
Αυτό το "εκδοτικό μνημείο", που δημοσιεύθηκε το 1934, δεν είχε μεταφραστεί ποτέ πριν στα γαλλικά. Πρωτότυπο μοντάζ ντοκουμέντων, μαρτυριών, φωτογραφιών, αναλύσεων και ποιημάτων, αυτή η εγκυκλοπαίδεια προς τιμήν της μαύρης κουλτούρας, που στόχο είχε να "διατηρήσει το ίχνος" των αγώνων και των επιτευγμάτων των "μαύρων λαών", των διώξεων και των εξεγέρσεών τους, είναι κι ένα σφοδρό κατηγορώ κατά του ρατσισμού, της αποικιοκρατίας και του ιμπεριαλισμού.
Αυτό το "εκδοτικό μνημείο", όπως το αποκαλεί ο Nicolas Menut στον πρόλογο, που δημοσιεύτηκε στο Λονδίνο τον Φεβρουάριο του 1934, είναι ο καρπός μιας συλλογικής προσπάθειας που ενορχηστρώθηκε από τη Nancy Cunard (1896-1965). Γόνος πλούσιας βρετανικής οικογένειας και ιδιαίτερη και εκκεντρική φυσιογνωμία της νυχτερινής ζωής, μετακόμισε στο Παρίσι το 1921, όπου έγινε συνοδοιπόρος των υπερρεαλιστών και στη συνέχεια των κομμουνιστών. Υπήρξε επίσης ποιήτρια, εκδότρια - εξέδωσε το πρώτο κείμενο του Σάμιουελ Μπέκετ (ο οποίος μετέφρασε πολλές από τις συνεισφορές αυτής της ανθολογίας) - και μοντέλο για τον Μαν Ρέι και τον Κονσταντίν Μπρανκούζι.
Η ανθολογία αυτή γεννήθηκε στο σημείο διασταύρωσης της μικρής και της μεγάλης ιστορίας. Το 1928, λίγο καιρό αφότου εγκατέλειψε τον Louis Aragon, η Nancy Cunard γίνεται ερωμένη του Αμερικανού πιανίστα της τζαζ Henry Crowder, με τον οποίο ανακάλυψε το Χάρλεμ και, γενικότερα, την κατάσταση των Αφροαμερικανών στις Ηνωμένες Πολιτείες. Την ίδια εποχή, το χρηματιστηριακό κραχ του 1929, η άνοδος του φασισμού, η εμφάνιση του ναζισμού και η ιμπεριαλιστική παρόξυνση οδήγησαν στην πολιτικοποίησή της και στη σύνδεσή της με κομμουνιστικές οργανώσεις.
Η Negro anthology είναι ένα "τρομερό εκδοτικό επίτευγμα", εξαιρετικά πρωτότυπο ως προς τη χρήση φωτογραφιών, μαρτυριών, ντοκουμέντων και διαφορετικών φωνών - που συμπεριλαμβάνει πολλές γυναίκες, καθώς και ηθοποιούς πρώτης γραμμής -, ένα μνημείο της μαύρης κουλτούρας, μια εγκυκλοπαίδεια της μαύρης και αφρικανικής νεωτερικότητας, μια πρωτοποριακή πράξη που γνώρισε ωστόσο εμπορική αποτυχία στην εποχή της και, τέλος, ένας εκρηκτικός λίβελος κατά του ρατσισμού, του καπιταλισμού και του ιμπεριαλισμού.
Χωρισμένη σε γεωγραφικά κεφάλαια - "Αμερική" (Ηνωμένες Πολιτείες), που καταλαμβάνει περισσότερο από το ένα τρίτο του βιβλίου, "Αντίλλες και Νότια Αμερική", "Ευρώπη", "Αφρική" - και σε πολιτιστικά και καλλιτεχνικά κεφάλαια - "μαύροι σταρ", "μουσική", "ποίηση" κ.ά. - η ανθολογία δίνει μεγάλη θέση στην τέχνη, την πνευματικότητα (φετιχισμός, βουντού, χοροί, πίστη) και την κουλτούρα, καθώς και στην ποίηση ειδικότερα.
Τα 255 περίπου ντοκουμέντα και οι 150 συντελεστές δεν αντανακλούν ένα ομοιογενές όραμα. Υπάρχουν διαφωνίες, ακόμη και αντιφάσεις. Ορισμένες συνεισφορές υποπίπτουν σε μια μορφή ουσιοκρατίας που αντιτίθεται στο γενικό πνεύμα του βιβλίου. Γεγονός παραμένει ότι το δοκίμιο αυτό εμπνέεται κυρίως από τρεις πηγές - πηγές από τις οποίες πίνει η ίδια η Nancy Cunard: τον υπερρεαλισμό, τον κομμουνισμό και τη μαύρη ταυτότητα. Ειδικό ενδιαφέρον στη Νέγρικη Ανθολογία παρουσιάζουν οι συγγραφείς της: οι "ιστορικοί" μαύροι διανοούμενοι και ακτιβιστές - οι W. E. B. Du Bois, George Padmore και Johnstone Kenyatta -, οι ποιητές Nicolas Guillén (Κουβανός), Jacques Roumain (Αϊτινός), Hugues Langston και Pauli Murray (Αφροαμερικανοί), Jean-Joseph Rabearivelo (Μαδαγασκάρη), οι υπερρεαλιστές René Crevel και Benjamin Péret, όπως και διάφοροι ιστορικοί, μουσικοί, ανθρωπολόγοι, δημοσιογράφοι και άλλοι.
Αυτό που κάνει τη Negro anthology ένα ξεχωριστό βιβλίο είναι η τεκμηριωμένη και λεπτομερής καταδίκη, αλλότε ψυχρή και άλλοτε παθιασμένη, των διακρίσεων, της εκμετάλλευσης και των εγκλημάτων που υφίστανται οι μαύροι - είτε η βία αυτή επικυρώνεται από το νόμο, όπως στις αποικίες και τον αμερικανικό Νότο, είτε συσκοτίζεται από μια τυπική ισότητα την οποία κατοχυρώνει η νομοθεσία, όπως στη Βρετανία και αλλού - αλλά επίσης και πάνω απ' όλα, η έμφαση που δίνεται στην αντίσταση και την εξέγερση.
Η έμφαση αυτή δίνεται μέσα από την ανάδειξη έργων και ντοκουμέντων, ηρωικών μορφών - από τον Nat Turner και τον Toussaint Louverture έως τη Harriet Tubman - και, πάνω απ' όλα, μέσα από την ανάκτηση της μνήμης της συλλογικής ιστορίας, ιδίως των εξεγέρσεων (όπως της επανάστασης στην Αϊτή το 1804, της εξέγερσης στην Τζαμάικα το 1831 και της εξέγερσης στο βελγικό Κονγκό το 1931). Αντίθετα με τα στιγμιαία, "ανθρωπιστικά" μέτρα που έλαβαν οι κυβερνήσεις για την κατάργηση της δουλείας και την υπεράσπιση της νομικής ισότητας, το βιβλίο επικεντρώνεται στους αγώνες.
Αν η ενότητα που είναι αφιερωμένη στις Ηνωμένες Πολιτείες είναι η πιο σημαντική, αυτό δεν οφείλεται μόνο στις γνώσεις και τις συμπάθειες της Nancy Cunard, αλλά και στην τρέχουσα επικαιρότητα, ιδίως λόγω της υπόθεσης Scottsboro: η καταδίκη σε θάνατο εννέα αφροαμερικανών αγοριών, ηλικίας 12 έως 20 ετών, που κατηγορήθηκαν για το βιασμό δύο λευκών γυναικών, μετά από μια εικονική δίκη το 1931. Η υπόθεση έγινε εμβληματική της "λευκής δικαιοσύνης" στον αμερικανικό Νότο και οδήγησε σε μια εκστρατεία υποστήριξης που οργανώθηκε από το Αμερικανικό Κομμουνιστικό Κόμμα και την Εθνική Ένωση για την Πρόοδο των Έγχρωμων (NAACP), η οποία οδήγησε σε μια δεύτερη σειρά δικών το 1933.
Τα άρθρα αναπτύσσουν μια κλινική κατά κάποιο τρόπο ανάλυση της "φυλετικής προκατάληψης", σε όλες τις μορφές της: πολιτική, οικονομική, κοινωνική, αλλά και πολιτισμική - "από πάντα", γράφει η Nancy Cunard, "οι μαύροι διασκεδάζουν τους λευκούς, αλλά ποτέ δεν θεωρήθηκαν από τους λευκούς ως κοινωνικά ισότιμοι" (σελίδα 94 της γαλλικής έκδοσης) - "παθολογική" - οι λευκοί "κατηγορούν τους μαύρους για ορμές βιασμού ως ασυνείδητη άμυνα απέναντι στις δικές τους δολοφονικές ορμές" (σελίδα 143) - και ψυχοκοινωνική- παραθέτοντας τον συγγραφέα John Dos Passos: "στο Νότο, σε μια υπόθεση όπου εμπλέκονται μαύροι, προσφέρεται σε κάθε λευκό η πολυτέλεια να ανήκει στην άρχουσα τάξη. (...) Το αίσθημα της ανωτερότητας έναντι των μαύρων είναι το μόνο πράγμα που έχουν οι φτωχοί λευκοί του Νότου. Γι' αυτούς, ένα λιντσάρισμα είναι όπως ένα καρναβάλι" (σελίδα 285). Και η πολιτική της τρομοκρατίας καθώς και τα άπειρα εξευτελιστικά μέτρα έχουν έναν κοινό, εμμονικό στόχο: να κρατήσουν τον μαύρο "στη θέση του".
Σε αυτές τις σελίδες γίνεται πιο αισθητή η κομμουνιστική στράτευση της Cunard, μέσω διαφόρων συνεισφορών Αμερικανών αγωνιστών, μεταξύ άλλων. Δίνεται έμφαση στην κοινωνική φύση του ρατσισμού, στη σημασία της συγκρότησης ενός αγωνιστικού μετώπου όλων των εργαζομένων, μαύρων και λευκών, και στη συστηματική καταγγελία της στρατηγικής του "διαίρει και βασίλευε". 'Οπως και το Αμερικανικό Κομμουνιστικό Κόμμα, η Cunard υπερασπίζεται "την πλήρη πολιτική, οικονομική και κυρίως - επιμένουμε - κοινωνική ισότητα" (σελίδα 304). Πρέπει να πούμε, ωστόσο, ότι σε αντίθεση με την αναδρομική εικόνα κομμουνιστικών οργανώσεων που αγνοούν ή υποτάσσουν τον ρατσισμό στην ταξική πάλη, οι αναλύσεις που προσφέρονται είναι πολύ πιο σύνθετες (εκτός, βέβαια, από την εξιδανίκευση της ΕΣΣΔ).
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το άρθρο του θεωρητικού Will Herberg, ο οποίος αναγνωρίζει ότι η "φυλετική προκατάληψη" έχει γίνει "στοιχείο της αποδεκτής σήμερα κοινωνικής σκέψης και απορροφάται από τις άλλες κοινωνικές τάξεις στο βαθμό που βρίσκονται υπό την ιδεολογική επιρροή της άρχουσας τάξης". Και κάθε άλλο παρά χαϊδεύει τη λευκή εργατική τάξη, η συντριπτική πλειοψηφία της οποίας, όπως πιστεύει, παραμένει οπισθοδρομική: "Ούτε μπορούμε να υποτιμήσουμε την κοινωνική σημασία του αισθήματος της φυλετικής ανωτερότητας ως μια μορφή ψυχικής αντιστάθμισης των απίστευτων δεινών της καθημερινής ύπαρξης των οπισθοδρομικών μαζών των λευκών εργατών" (σελ. 259-261).
Η ανάγνωση των κεφαλαίων που περιγράφουν και αναλύουν τα λιντσαρίσματα, τις φρικαλεότητες, τη βία και τις αδικίες είναι επίπονη. Αλλά αυτή η ανάγνωση φωτίζεται από μια ανάσα εξέγερσης, η οποία διαχέεται στις σελίδες και παίρνει εδώ κι εκεί έναν ειρωνικό και ελευθεριακό τόνο. Ας αναφέρουμε ένα μόνο παράδειγμα, του Βρετανού δημοσιογράφου Edgell Rickword, ενός από τους ιδρυτές της The Left Review:
"Η ορμητική αυθάδεια των Ευρωπαίων και η απολύτως τρομερή αναισθησία τους απεικονίζονταν καλύτερα μέχρι το 1914 (όταν άρχισαν να αλληλοσκοτώνονται σε πραγματικά μεγάλη κλίμακα) με την εξόντωση όλων των πολιτισμών με τους οποίους είχαν έρθει σε επαφή. Σε ένα σημείο, είναι αλήθεια, τήρησαν απόλυτη αμεροληψία· διότι οι Ίνκας και οι Πολυνήσιοι, οι Αζτέκοι και οι Ινδοί, οι Κινέζοι και οι Ιρλανδοί υπήρξαν θύματα της ίδιας οικονομικής εκμετάλλευσης, χτυπήθηκαν με την ίδια φυσική βιαιότητα, σφαγιάστηκαν με την ίδια αμεσότητα αν επαναστατούσαν ενάντια σε έναν νόμο στον οποίο ποτέ δεν είχαν υποταχθεί νόμιμα. Μόνο οι μαύροι δεν φαίνεται να είχαν το μερίδιό τους από τα οφέλη αυτής της αμεροληψίας, επειδή, λόγω μιας συγκεκριμένης σειράς συνθηκών, οι μαύροι βασανίστηκαν χειρότερα. Αναφέρομαι, φυσικά, στο δουλεμπόριο" (σελίδα 562).
Η Negro anthology διορθώνει, αν όχι διαλύει, την εικόνα που προβάλλεται από ορισμένα αποαποικιακά ρεύματα για ένα παρελθόν όπου απουσιάζει κάθε ριζοσπαστική κριτική της δουλείας, του ρατσισμού και της αποικιοκρατίας. Μας καλεί να επανεξετάσουμε τον ισχυρισμό που προβάλλουν αυτές οι θεωρίες ότι χάρη σε αυτές και με βάση αυτές - πρόσφατα, επομένως - οι μαύροι (και γενικά οι υποτελείς) μπόρεσαν επιτέλους να εκφραστούν και να ελευθερωθούν από μια στάση σιωπής.
Για το τέλος, ας δώσουμε το λόγο στον Raymond Michelet, φίλο της Nancy Cunard προσκείμενο στους υπερρεαλιστές και σημαντικό συνεργάτη της Negro anthology: "αυτές οι περίπου 900 σελίδες "δεν δείχνουν μόνο την "αρνητική" πλευρά του [αποικιακού] έργου των Ευρωπαίων, όπως θα ισχυριστούν κάποιοι, αλλά και τη ΜΟΝΑΔΙΚΗ πλευρά. Δεν υπάρχει άλλη" (σελίδα 874).
